Kuarahyresẽ Timor

Ijyvy apekue oñuvã ypa'ũ Timor pehẽngue kuarahyresẽygua, umi mokõi ypa'ũmi Atauro ha Jako, ha upe yvy pehẽnguemi héra Oecusse (Oecussi-Ambeno), ijerepáre Indonésia pehẽngue Timor ypa'ũgui. Ijapekue ohupyty amo 14 874 km², oikohápe amove 1 100 000 tetãygua

República Democrática de Timor Oriental República Democrática de Timor-Leste Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e
Timor Oriental
Poyvi Ha'erã'i
Tetã ñe'ẽ akã: Unidade, Acção, Progresso (Poytugañe'ẽme: «Unidad, acción, progreso»)
Tetã Momorãhéi: Pátria (Poytugañe'ẽme: «Tetã»)
Tavusu (ha táva tuichavéva)	Ndíli
Ñe'ẽnguéra	Poytugañe'ẽ ha tetun
Tetãygua réra	Timorense
Tekuái reko	República semipresidencialista
• Presidente	José Ramos-Horta
• Primer ministro	Taur Matan Ruak
Tetã Amandaje	Parlamento Nacional
Independencia  • Declaración  • Fin de la ocupación indonesia	de Poytuga 28 de noviembre de 1975 20 de mayo de 2002
Yvy apekue	Ñemoĩha 159.º
• Opaite	14 874 km²
• Y (%)	Imichĩete
Tembe'y	253 km
Y rembe'y	706 km
Yvyty yvatevéva	Tatamailau
Ava hetakue	Ñemoĩha 151.º
• Hetakue	1201500 hab. (2013 est.)
• Typy'ũ	71,45 hab./km²*
PIB (PPA)	Ñemoĩha 164.º
• Opaite (2014)	2234 sua US$
• Per cápita	5479 US$
IDH (2017)	0,625 (132.º) – Mbyte
Viru	Dólar 1 ($, USD)
Ára	UTC + 9
• Arahakúpe	Ndorekói
ISO Jehero	626 / TLS / TL
Tetã renda tee Ñandutíme	.tl
Tetã pumbyry papapy	+670
Tetã puhoe papapy	4WA-4WZ
Mba'yrumýi papapy tee	TL
COI Jehero	TLS
Atyvete ONU, CPLP, UL, G-77
Opaite Tetã Yvýgui
[editar datos en Wikidata]

Kuarahyresẽ Timor yvy pehẽngue ko'ãgagua ha'e akue peteĩ Poytuga kolónia saro'y XVI guive ha oñembohéra Timor Poytuga pegua. Ko kolónia isãso 1975-pe, hákatu ohasa rire arami Indonésia oñembojára hese ha oiko chugui Indonésia retãvore papaha 27. Ary 1999-pe, ONU ojapo rire upépe porandu guasu umi Timor retãyguápe, Indonésia osẽ Timor yvýgui, ONU oisãmbyhy ha oñangareko ko tetãre 2002 peve, ha upe rire, ára 20 jasypo 2002-me, oiko Kuarahyresẽ Timor-gui tetã hekosãsóva peteĩha saro'y XXI-me. Isãso rire, oike ONU atýpe ha upe Tetãnguéra Oñe'ẽva Poytugañe'ẽ Atyvetépe. Hi'ariete, Kuarahyresẽ Timor ha'e peteĩ umi mokõi tetã apytépe ijerovia mba'eguasuvéva ha'e katóliko jerovia (upe ambuéva niko Filipína).

Kuarahyresẽ Timor iviru remimono'õ naiporãitéi ha ndaivaietéi. Ary 2014 aja, ko tetã PIB per cápita ha'e akue 5 479 dólar he'iháicha Viruróga Yvoragua. Amo 40 % opaite Kuarahyresẽ Timor retãygua hetakuégui orekónte 1,25 dólar oikove hag̃ua ára ha ára, ha amo mbyte opaite tetãyguágui noñe'ẽkuaái. Upéicha avei, Kuarahyresẽ Timor ohasa asy gueteri Indonésia oñembojáragui hese heta ára jave, heta tetã remimoĩmbyre oñembyai ha amove 100.000 tekove omano. Ojehecha ramo jepe mbeguehápe oñemoporãha yvypóra ñakãrapu'ã rechaukaha ko tetãme, oñeimo'ã avei iviru remimono'õ okakuaataha.. Kuarahyresẽ Timor añónte upe Ásia retã iñe'ẽ teéva ha'e niko Poytugañe'ẽ ha tétũ ñe'ẽ.

•   Wiki Commons oguereko ta'ãnga Kuarahyresẽ Timor reheguaCommons.
• Yvyra'anga (Poytugañe'ẽme)
• Kuarahyresẽ Timor rekuái (Poytugañe'ẽme, ingleñe'ẽme ha tétũ ñe'ẽme)