Վերջերս ՅՈՒՆԵՍԿՕ-Ն ներկայացրեց աշխարհի անհետացող լեզուների նորացված ատլասը, համաձայն որի աշխարհի վեց հազար լեզուներից 2 500-ը չքանում են աչքի առաջ, իսկ շատերն արդեն դադարել են գոյություն ունենալուց։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն գնահատում է լեզուների կենսունակությունը 9 չափորոշիչներով. կրողների բացարձակ թիվը, լեզվի փոխանցումը սերնդեսերունդ, տվյալ լեզուն հարազատ համարող հասարակության անդամների թիվը, գործածման դաշտի փոփոխությունը, պաշտոնական ինստիտուտների վերաբերմունքը լեզվի նկատմամբ, այն է՝ լեզվի պաշտոնական կարգավիճակն ու գործածումը, փաստաթղթավորման տեսակն ու որակը, կողքի ազդեցությանը ենթակվելու հնարավորությունը, ուսումնական նյութերի և գրականության մատչելիությունը, լեզվի կրողների թվի հարաբերակցությունը բնակչության ընդհանուր թվաքանակի հետ։ Այնուհետև լեզուները դասակարգվում են ըստ վեց կարգերի՝ «վտանգված չէ»-ից մինչև «լեզուն անհետացել» է (ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Կարմիր գրքի՝ Եվրոպայի 225 բնիկ լեզուներից 38-ը վտանգված է, 26-ը լրջորեն վտանգված է, 9-ը անհետացման եզրին է)։ Ընդ որում՝ առաջինից մինչև վերջին աստիճան կարելի է հասնել շատ արագ, և ինչն էլ որ լինի լեզվի անհետացման պատճառ, հետևանքը մեկն է. մարդկությունը լեզվի հետ կորցնում է մի ամբողջ մշակույթ, գիտելիքի մի եզակի ու անփոխարինելի աղբյուր։ Լեզուները ինքնության, հաղորդակցման, սոցիալական ինտեգրման, կրթության և զարգացման վրա ունեցած իրենց համալիր ազդեցությամբ ռազմավարական նշանակություն ունեն մարդկանց և մոլորակի համար։ Երբ լեզուներն անհետանում են, խամրում է նաև համաշխարհային մշակութային բազմազանության ներկապնակը։ Դրա հետ մեկտեղ վերանում են հնարավորություններ, ավանդույթներ, հիշողություն, մտածողության և արտահայտման յուրօրինակ ձևեր։ Այս ամենի գիտակցումը ստիպում է խրախուսել լեզվական հանդուրժողականությունը ինչպես տարբեր հանրությունների միջև, այնպես էլ միևնույն հանրության ներսում։ Այն ընդգծում է այնպիսի միջոցառումների կարևորությունը, որոնք համայնքի յուրաքանչյուր անդամի հնարավորություն են տալիս մայրենին գործածել լեզվի գործածության մասնավոր և հանրային տիրույթներում, ինչպես նաև սովորել լրացուցիչ՝ ազգային կամ միջազգային լեզուներ։ Այս ամենը քաջ գիտակցելով և նպատակ ունենալով պահպանել եվրոպական տարածաշրջանի հարուստ լեզվամշակութային ժառանգությունը՝ Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունները 1992 թվականի նոյեմբերի 5-ին Ստրասբուրգում ստորագրեցին Տարածաշրջանային կամ ազգային փոքրամասնությունների եվրոպական խարտիան, որին Հայաստանի հանրապետությունը միացավ 2001-ին՝ այդպիսով պարտավորվելով համապատասխան միջոցառումերի կիրառմամբ պաշտպանել Հայաստանի տարածքում տարածաշրջանային կամ ազգային փոքրամասնությունների լեզու համարվող ասորերենի, քրդերենի, եզդիերենի, հունարենի և ռուսերենի իրավունքները, իսկ հայերենի իրավունքները, համաձայն Խարտիայի, պաշտպանված են Կիպրոսում, Ռումինիայում և Լեհաստանում։
Լեզվաընտանիքները
Մեկուսի լեզուներ
Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Abishira
- Aikaná (Բրազիլիա՝ Ռոնդոնիա)
- Andoque (Կոլումբիա, Պերու)
- Betoi (Կոլումբիա)
- Camsá (Կոլումբիա)
- en:Candoshi-Shapra (Պերու)
- Cayubaba (Բոլիվիա)
- Cofán (Կոլումբիա, Էքվադոր)
- Fulniô
- Guató (Բրազիլիա, Բոլիվիա)
- Huaorani (նաև Սաբելա, Վաորանի, Վաոդանի) (Էքվադոր, Պերու)
- Irantxe (Բրազիլիա՝ Մատո Գրոսո)
- Itonama (Բոլիվիա)
- Kapixaná (Բրազիլիա)
- Koayá (Բրազիլիա՝ Ռոնդոնիա)
- Kukurá
- Leco (Բոլիվիա)
- Mapudungun (Չիլի, Արգենտինա)
- Movima (Բոլիվիա)
- Omurano (Պերու)
- Otí (Բրազիլիա՝ Սաո Պալոլո) (մեռած)
- Paez (տես նաև Paezan)
- Pankararú (Բրազիլիա՝ Պերնամբուկո)
- Puelche (Արգենտինա, Չիլի)
- Puquina (Բոլիվիա) (մեռած)
- Taushiro (Պերու)
- Ticuna (Կոլումբիա, Պերու, Բրազիլիա)
- Timote
- Tiníwa
- Warao (Գայանա, Սուրինամ, Վենեսուելա)
- Yámana (նաև Yagan) (Չիլի)
- Yuracare (Բոլիվիա)
- Yuri (Կոլումբիա, Բրազիլիա)
- Yurumanguí (Կոլումբիա)
Հյուսիսային Ամերիկա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Chimariko (ԱՄՆ՝ Քալիֆորնիա)
- Chitimacha (ԱՄՆ՝ Լուիզիանա)
- Coahuilteco (ԱՄՆ՝ Տեխաս, հյուսիսային Մեքսիկա)
- Cuitlatec (Մեքսիկա՝ Գեռերո) (մեռած)
- Esselen (ԱՄՆ՝ Քալիֆորնիա)
- Haida (Կանադա՝ Բրիտանական Կոլումբիա; ԱՄՆ՝ Ալյասկա)
- Huave (Մեքսիկա՝ Օաքսակա )
- Karankawa (ԱՄՆ՝ Տեխաս) (մեռած)
- Karok (նաև քարուք) (ԱՄՆ՝ Քալիֆորնիա)
- Kootenai (Կանադա՝ Բրիտանական Կոլումբիա; ԱՄՆ՝ Այդահո, Մոնտանա)
- Natchez (ԱՄՆ՝ Միսիսիպի, Լուիզիանա) (երբեմն կապում եմ մասքոջյան լեզուների հետ)
- P'urhépecha (նաև տարասկաներեն) (Մեքսիկա՝ Միչոական)
- en:Salinan (ԱՄՆ՝ Քալիֆորնիա)
- Seri (Մեքսիկա՝ Սոնորա)
- en:Siuslaw (ԱՄՆ՝ Օրեգոն)
- Takelma (ԱՄՆ՝ Օրեգոն)
- Timucua (ԱՄՆ՝ Ֆլորիդա, Ջորջիա)
- Tonkawa (ԱՄՆ՝ Տեխաս) (մեռած)
- Tunica (ԱՄՆ՝ Միսիսիպի, Լուիզիանա, Արկանզաս)
- Washo (ԱՄՆ՝ Քալիֆորնիա, Նեվադա)
- Yana (ԱՄՆ՝ Քալիֆորնիա)
- Yuchi (ԱՄՆ՝ Ջորջիա, Օքլահոմա)
- Zuni (նաև շիվի) (ԱՄՆ՝ Նյու Մեքսիկո)
Ավստրալիա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Enindhilyagwa (նաև Անդիլյաուգվա, Անինդիլյակվա)
- Laragiya
- Minkin (մեռած; հնարավոր է Յիվայդջանյան կամ Տանքիյական լեզվախմբի մեջ է մտնում)
- Ngurmbur (հնարավոր է Մակրո-Պամա-Նյունգանյան լեզվախմբի մեջ է մտնում)
- Tiwi (Մելվիլ և Բաթուրստ կղզիներ)
Նոր Գվինեա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Abinomn (Բասո, Ֆոյա) (հյուսիսային Իրիան)
- Anêm (Նոր Բրիտանիա)
- Ata (Պելե-Ատա, Վասի) (Նոր Բրիտանիա)
- Busa (Սանդաուն)
- Isirawa (հյուսիսային Իրիան)
- Kol (Նոր Բրիտանիա)
- Kuot (Պանարաս) (Նոր Իռլանդիա)
- Massep
- Pyu
- Sulka (Նոր Բրիտանիա)
- Taiap (Գապուն) (Սեպական)
- Yalë (Նագատման) (Սանդաուն)
- Yawa (Գիլվինք ծովածոց)
- Yélî Dnye (Յելե) (Ռենել կղզի)
- Yuri (Քարքար) (Սանդաուն)
Ասիա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Այնու լեզու կամ լեզուներ (Ճապոնիա, Ռուսաստան) (Արաբերենի կամ Ճապոներենի նման Այնու լեզվախմբի ներսում բազմազանությունը բավականին մեծ է, այնքան որ այն դիտվի որպես մի քանի տասնյակ լեզուների լեզվախումբ, սակայն որոշ լեզվաբաններ այն դիտում են որպես մեկ լեզու մեծ բարբառային բազմազանությամբ)
- Նիվխ en կամ գիլյաք (Ռուսաստան) (երբեմն կապում են Չուկոտկ-Կամչատկյան լեզուների հետ)
- Կորեերեն en (Հյուսիսայի և Հարավային Կորեա, Չինաստան, ԱՄՆ (երբեմն կապում են Ալթայան լեզուների հետ; բարբառներից մեկը՝ Եջու (բարբառ) Jen հաճախ համարվում է առանձին լեզու)
- Կուսունդա en (Նեպակ)
- Նիհալի en (Հնդկաստան) (երբեմն կապում են Մունդանական լեզուների հետ )
- Բուրուշասկի en (Պակիստան, Հնդկաստան) (երբեմն կապում են Յենիսեյան լեզուների հետ)
- Էլամիթերեն en (Իրան) (մեռած) (երբեմն կապում են Դրավիդյան լեզուների հետ)
- Շումերերեն en (Իրաք) (մեռած)
- Հաթիթերեն en (Թուրքիա) (մեռած) (երբեկն կապում են Հյուսիսարևմտյան կովկասյան լեզուների հետ)
- Շոմպեներեն en (Նիկոբար կղզի) (քիչ է հայտնի, ամենայն հավանականությամբ ունի երկու լեզու)։
Աֆրիկա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Հադձա en ( Տանզանիա)
- Սանդավի en ( Տանզանիա) (կարող է կապ ունենալ խոեսյան) լեզուների հետ
Եվրոպա
- Բասկերեն en (Իսպանիա, Ֆրանսիա) (կապում են մեռած ակվիտաներենի հետ)
Չդասակարգված լեզուներ
Լեզուները համարվում են չդասակարգված, կամ որովհետև դրանց դասակարգման համար տարբեր պատճառներով լեզվաբանները համապատասխան ջանքեր դեռ չեն գործադրել, կամ, ավելի հաճախ, որովհետև դրանք շատ վատ են փաստաթղթագրված, այսինքն չունեն պատմական գրավոր աղբյուրներ կամ բավարար գրավոր նյութեր՝ դրանց վստահելի դասակարգման համար։ Նմանատեսակ լեզուների մեծ մասն արդեն մեռած լեզուներ են, և ամենայն հավանականությամբ, այլևս երբեք այնքան խորը կամ բազմակողմանիորեն չեն ուսումնասիրվի և ճանաչվի վստահելի դասակարգման համար։
Եվրոպա
- Իբերական լեզու en (Իսպանիա) (մեռած)
- Տարտեսիական լեզու en (Իսպանիա, Պորտուգալիա) (մեռած)
- Հյուսիս-պիսենական լեզու en (Իտալիա) (մեռած)
Աֆրիկա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Օրիգոտա en (հնարավոր է աֆրասիական)
- Գումուզ en (հնարավոր է նեղոս-սահարական)
- Քվադի en (մեռած; հնարավոր է խոեսական)
- Բանգի-մե en (էթնիկ դոգոնական)
- Դոմփո en
- Մպրէ en
- Յալաա en
- Լաալ en
- Մերոյթ en (մեռած; համարվում է նեղոս-սահարական կամ աֆրասիական)
- Շաբո en
Ասիա
- Քութի լեզու en (մեռած)
- Քասկյան լեզուն en (մեռած)
- Կիմերյան լեզու en (մեռած)
Ավստրալիա
- Տասմանական լեզուներ en (մեռած)
Հարավային Ամերիկա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Բենան en (Բրազիլիա) (մեռած)
- Կուլի en (Պերու) (մեռած)
- Կունզա en (Չիլի, Բոլիվիա, Արգենտինա) (մեռած)
- Գամելա en (Բրազիլիա՝ Մարանհաո) (մեռած)
- Գորգոտոգվի en (Բոլիվիա) (մեռած)
- Հվամոե en (Բրազիլիա Պերնամբուկո) (մեռած)
- Կուկուրա en (Բրազիլիա՝ Մատո Գրոսսո) (մեռած)
- Մալիբու en (Կոլոմբիա) (մեռած)
- Մունիք en (Պերու)
- Նատու en (Բրազիլիա՝ Պերնամբուկո) (մեռած)
- Սեխուրա en
- Տարայրիու Ten (Բրազիլիա՝ Ռիո Գրանդե դո Նորտե)
- Տուքսա en (Բրազիլիա՝ Բահիա, Պերնամբուկո) (մեռած)
- Քսոկո en (Բրազիլիա՝ Ալագոաս, Պերնամբուկո) (մեռած)
- Զուկուրու en (Բրազիլիա՝ Պերնամբուկո, Պարաիբա) (մեռած)
- Յուրումանգվի en (Կոլոմբիա) (մեռած)
Հյուսիսային Ամերիկա
Լեզվաընտանիքների հայերեն անվանումները պետք է ճշտվեն։
- Ադայի en (ԱՄՆ՝ Լուիզիանա, Տեխաս) (մեռած)
- Ալագյույլակ en (Գվատեմալա)
- Արանամա-Տամիք en (ԱՄՆ՝ Տեխաս) (մեռած)
- Ատակապա en (ԱՄՆ՝ Լուիզիանա, Տեխաս) (մեռած)
- Բեոթուք en (Կանադա՝ Նյուֆաունդլենդ) (մեռած)
- Կալուսա en (ԱՄՆ՝ Ֆլորիդա) (մեռած)
- Կայուսի en (ԱՄՆ՝ Օրեգոն, Վաշինգտոն) (մեռած)
- Կոտոնամի en (հյուսիսարևելյան Մեքսիկա, ԱՄՆ՝ Տեխաս) (մեռած)
- Մարատինո en (հյուսիսարևելյան Մեքսիկա) (մեռած)
- Նաոլան en (Մեքսիկա՝ Տամաուլիպաս) (մեռած)
- Քվինիգվա en (հյուսիսարևելյան Մեքսիկա) (մեռած)
- Սոլանո en (հյուսիսարևելյան Մեքսիկա, ԱՄՆ՝ Տեխաս) (մեռած)
Խառը լեզուներ
Կրեոլական լեզուներ
Խառը լեզուների նման աշխարհի բազմաթիվ կրեոլական լեզուները դժվար է կապել որևէ լեզվաընտանիքի հետ։
Նշանային լեզուներ
Նշանային լեզուների լեզվաբանական կապերը որոշակիորեն պարզաբանված չեն, և շատերը մեկուսի լեզուներ են։
Տես նաև
Արտաքին հղումներ
Գրականություն
- Հայկական Սովետական հանրագիտարան հատորներ 1, 2, 3, 5, 9,10, Ե, 1976-1985
- Աճառյան Հ. Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, համեմատությամբ 562 լեզուների, Ե, 1955
- Boas, Franz. (1911). Handbook of American Indian languages (Vol. 1). Bureau of American Ethnology, Bulletin 40. Washington: Government Print Office (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology).
- Boas, Franz. (1922). Handbook of American Indian languages (Vol. 2). Bureau of American Ethnology, Bulletin 40. Washington: Government Print Office (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology).
- Boas, Franz. (1933). Handbook of American Indian languages (Vol. 3). Native American legal materials collection, title 1227. Glückstadt: J.J. Augustin.
- Campbell, Lyle. (1997). American Indian languages։ The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1.
- Campbell, Lyle; & Mithun, Marianne (Eds.). (1979). The languages of native America։ Historical and comparative assessment. Austin: University of Texas Press.
- Goddard, Ives (Ed.). (1996). Languages. Handbook of North American Indians (W. C. Sturtevant, General Ed.) (Vol. 17). Washington, D. C.: Smithsonian Institution. ISBN 0-16-048774-9.
- Goddard, Ives. (1999). Native languages and language families of North America (rev. and enlarged ed. with additions and corrections). [Map]. Lincoln, NE: University of Nebraska Press (Smithsonian Institution). (Updated version of the map in Goddard 1996). ISBN 0-8032-9271-6.
- Gordon, Raymond G., Jr. (Ed.). (2005). Ethnologue։ Languages of the world (15th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-159-X. (Online version: http://www.ethnologue.com).
- Greenberg, Joseph H. (1966). The Languages of Africa (2nd ed.). Bloomington: Indiana University.
- Mithun, Marianne. (1999). The languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23228-7 (hbk); ISBN 0-521-29875-X.
- Ross, Malcom. (2005). Pronouns as a preliminary diagnostic for grouping Papuan languages. In: Andrew Pawley, Robert Attenborough, Robin Hide and Jack Golson, eds, Papuan pasts։ cultural, linguistic and biological histories of Papuan-speaking peoples [1]
- Ruhlen, Merritt. (1987). A guide to the world's languages. Stanford։ Stanford University Press.
- Sturtevant, William C. (Ed.). (1978-present). Handbook of North American Indians (Vol. 1-20). Washington, D. C.։ Smithsonian Institution. (Vols. 1-3, 16, 18-20 not yet published).
- Voegelin, C. F.; & Voegelin, F. M. (1977). Classification and index of the world's languages. New York։ Elsevier.
- Wittmann, Henri (1991). "Classification linguistique des langues signées non vocalement." Revue québécoise de linguistique théorique et appliquée 10։1.215-88.[2]
This article uses material from the Wikipedia Հայերեն article Լեզվաընտանիքների ցանկ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Հայերեն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.