Сем’і І Групы Моваў: артыкул-сьпіс Вікімэдыі

Роднасныя сувязі абумоўлены тым, што мовы пэўнай групы або сям’і ўтвараюцца з адной мовы-асновы (мовы-продка) спосабам яе распадзеньня. Мова-продак — гэта сапраўдная мова, якая некалі існавала і якую нельга аднавіць поўнасьцю, але можна аднавіць частку гукаў, словаў, правапіс і сказы. Аднова адбываецца спосабам супастаўленьня роднасных моваў на падставе параўнальна-гістарычнага спосабу. Найбольш дакладны матэрыял дае параўнаньне граматычнай структуры, што тлумачыцца абмежаванасьцю набору граматычных значэньняў у мовах сьвету і іх устойлівасьцю ў адносінах да зьмяненьня, а таксама тым, што словазьмяняльныя формы амаль не запазычваюцца. Больш складанае выкарыстаньне слоўных адпаведнасьцей паміж мовамі: вялікая колькасьць супадзеньняў на гэтым узроўні тлумачыцца запазычаньнямі (напр., беларускае «кампутар» < па-ангельску: computer). Для слоўных параўнаньняў бяруць словы, якія гістарычна належаць да часу мовы-продка: назвы роднасьці і сваяцтва, некаторых жывёл, расьлін, прылад работы, частак цела, некаторыя невытворныя займеньнікі і інш. Важную ролю адыгрывае і гукавое вымаўленьне таго, што параўноўваецца. Самы надзейны спосаб роднасьці моў — частковае супадзеньне і разыходжаньне гукавой абалонкі пры ўмове пастаянных гукавых адпаведнасьцей і ўліку законаў вымаўленьня кожнай мовы. Напрыклад, па-лацінску: ferunt'' адпавядае беларускаму «бяруць», што пацьвярджаецца пастаянным узьнікненьнем беларускага «б» замест лацінскага «f» («брат» — frater, «боб» — faba).

Пры радаслоўным падзеле блізкароднасныя мовы аб’ядноўваюць у падгрупу, потым — групу, сям’ю моў. У сьвеце налічваецца некалькі тысяч моў. Найбольш вядомыя даведнікі ўключаюць толькі сучасныя (=жывыя і нядаўна вымерлыя) мовы. Паводле Ethnologue такіх 6909, а па Рэестру Лінгвасфэры  — 4994.

Сям’я моваў — родавае аб’яднаньне прыкладна такога жа ўзроўня глыбіні, як індаэўрапейскія мовы, гэта значыць, распалася прыкладна 6-7 тыс. гадоў таму. Некаторыя сем’і, звычайна так названыя, пазьней сталіся глыбейшымі аб’яднаньнямі (напр., аўстранэзійскія мовы, кушыцкія мовы). Ніжэй яны імянуюцца надсем’ямі.

Сем’і нярэдка аб’ядноўваюцца ў адзінкі больш высокага ўзроўня — макрасем’і, аднак большасьць зь іх зьяўляюцца навукова недаказанымі і/ці непрызнанымі большасьцю мовазнаўцаў. Як дакладныя можна разглядаць толькі гіпотэзы аб існаваньні настратычнай і афразійскай макрасям’і.

Некаторыя мовы лічацца ізаляванымі (ізалят). Гэта значыць, што яны зьяўляюцца аднамоўнымі сем’ямі або застаюцца не ўключанымі ў радаслоўную моў.

Усяго налічваецца каля 240 моўных сем’яў, больш за 100 ізалятаў і больш 100 не ўключаных у радаслоўную моў.

Эўразія

• Басконская сям’я {3}

• Індаэўрапейская сям’я {449}

Наступныя 2 сям’і звычайна называюцца каўказскімі мовамі (няроднаснае аб’яднаньне):

• Паўночнакаўказская сям’я {34} — не агульнапрынятае адзінства; складаецца з:
  • Абхаза-адыскіх моў
  • Наска-дагестанскіх моў

• Картвэльская сям’я {6}

• Уральская сям’я {39}

• Алтайская сям’я {79} — прызнаная ня ўсімі дасьледчыкамі. Звычайна ўключае:
  • Мангольскія мовы
  • Цюрцкія мовы
  • Тунгуса-маньджурскія мовы;

але ў найбольшым выглядзе таксама:

• Карэйская мова і
• Япона-рукюскія мовы

• Дравідыйская сям’я {66}

• Бурушаскі мова (ізалят) {1}

Наступныя 5 сем’яў умоўна называюцца «Палеаазіяцкімі мовамі» (няроднаснае аб’яднаньне):

• Енісейская сям’я {2}
• Юкагір(а-чуван)ская сям’я {2}
• Чукоцка-камчацкая сям’я {5}
• Ніўская мова (ізалят) {1}
• Айнская сям’я † {3}

• Кітайска-тыбэцкая сям’я {363}
• тая-кадайская сям’я {70}
• Мяо-яо сям’я {22}

• Аўстраазіяцкая надсям’я
  • Уласна аўстраазіяцкая сям’я {163}, у тым ліку віетнамская мова
  • Нікабарская сям’я {6}
• Аўстранэзійская надсям’я {1268}
  • Малайска-палінэзійская сям’я {1248}
  • Фармоская (тайванская) сям’я {20}
• Андаманская сям’я {13}

Старажытныя мовы і сем’і:

• Тырэнская сям’я {2} † (уклч. этруская мова)
• Хурыта-урарцкая сям’я † {2}
• Шумэрская мова (ізалят) † {1}
• Эламская мова (ізалят) † {1}
• Ня ўключаныя ў радавод {12} — ібэрская мова †, кіпра-мінойская мова †, этэакрыцкая мова †, хацкая мова †, касіцкая мова † і іншыя старыя мовы Заходняе Эўразыі.

Афрыка і Паўднёва-Заходняя Азія

Мовы Афрыкі традыцыйна аб’ядноўваюцца ў 4 «макрасям’і». Сваяцтва ня ўсіх зь іх даказана, аднак яны шырока выкарыстоўваюцца для зручнасьці.

Афразійская макрасям’я {375}

1. Сэміцкая сям’я {77}
2. Бэрбэра-канарская сям’я {26}
   • Бэрбэрская мова
   • Канарская мова (гуанчская)
3. Егіпецкая сям’я {5}
   • Старажытнаегіпецкая мова †
   • Копцкая мова †
4. Чадзкая надсям’я {195}
   • Сярэднечадзкая сям’я {86}
   • Заходнечадзкая сям’я {73}
   • Усходнечадзкая сям’я {36}
5. Кушыцкая надсям’я {47}
   • Бэдаўе мова {1}
   • Агаўская сям’я {5}
   • Паўднёвакушыцкая сям’я {8}
   • Усходнекушыцкая сям’я {33}
6. Амоцкая надсям’я {28}
   • Паўночнаамоцкая сям’я {24}
   • Паўднёваамоцкая (ароідная) сям’я {4}

Нігера-кангійская (конга-кардафанская) макрасям’я {1 514}

1. Кардафанская сям’я {24}
2. Мандэ сям’я {68}
3. Атлянтычная сям’я {64}
4. Іджоідная сям’я {10}
5. Дагонская сям’я {10}
6. Кру сям’я {39}
7. Сэнуфа сям’я {15}
8. Гур сям’я {96}
9. Адамава-убангійская сям’я {158}
10. Ква сям’я {80}
11. Бэнуэ-кангійская сям’я {961}

Ніла-сахарскія мовы {204}

1. Сангайская сям’я {9}
2. Сахарская сям’я {9}
3. Кульяк сям’я {3}
4. Мабанская сям’я {9}
5. Фур сям’я {3}
6. Бэрта мова {1}
7. Кунама мова {1}
8. Сярэднесуданская сям’я {65}
9. Усходнесуданская сям’я {92}
10. Гумуз мова (ізалят) {1}
11. Каманская сям’я {5}
12. Кадуглі сям’я {7}

Кайсанскія мовы {26}

1. Кхой (сярэднекайсанская) сям’я {8}
2. Жу-кві сям’я {17} (паўночнакайсанскія мовы + паўднёвакайсанскія мовы)
3. Квадзі мова (ізалят) † {1}
4. Сандавэ мова (ізалят) {1}
5. Хадза мова (ізалят) {1}

• Няўключаныя мовы {8} — мероіцкая мова† і інш.

Акіянія

Папуаскія мовы {832}

Падзел папуаскіх моў зьяўляецца найменш распрацаванай. Традыцыйна (па Вурму) яны дзеляцца на 5 макрасямей (83 сем’і і 14 ізалятаў), 8 асобных сем’яў і 32 ізалята.

1. Новагвінейская макрасям’я (564 — 47 сем’яў і 8 ізалятаў)
2. Заходнепапуаская макрасям’я (26 — 6 сем’яў і 3 ізалята)
3. Усходнепапуаская макрасям’я (36 — 5 сем’яў)
4. Сэпік-раму макрасям’я (104 — 18 сем’яў і 2 ізалята)
5. Тарычэлі макрасям’я (48 — 7 сем’яў і 1 ізалят)
6. Ско сям’я {7}
7. Квамтары сям’я {6}
8. Араі сям’я {7}
9. Амта-мусіянская сям’я {2}
10. Сарэрская сям’я (заліва Сарэра, Гелвінк-бей) {33}
11. Усходнечэндравасіская сям’я {3}
12. Баёна-аўбона сям’я {2}
13. Ніжне-мамбэрамская сям’я {2}

Мовы Аўстраліі і Тасманіі

1. Аўстралійская макрасям’я {258}, часам называецца сям’ёй, інакш жа ўключае 32 сям’і і ізалята
2. Тасманійская сям’я † {5}

Паўночная Амэрыка

Усе карэнныя мовы Амэрыкі, акрамя эскімоска-алеўцкіх, мянуюцца таксама індзейскімі мовамі. Аднак яны (насуперак Грынбергу) не зьяўляюцца родавым аб’яднаньнем.

1. Эскімоска-алеўцкая сям’я {11}
2. На-деэне сям’я {шмат}
3. Хайда мова (ізалят) {1}
4. Алская (алганкіна-рытванская) сям’я {шмат}
5. Вакаская сям’я {6}
6. Чымакумская сям’я {2}
7. Саліская (сяліская, сэліш) сям’я {шмат}
8. Іракеская сям’я {16}
9. Калуса мова (ізалят) † {1}
10. Тымукуанская сям’я † {2}
11. Ючы мова (ізалят) {1}
12. Натычэз мова (ізалят) † {1}
13. Мускоская сям’я {7}
14. Туніка (мова) мова (ізалят) † {1}
15. Чыцімача (чыцімаша) мова (ізалят) † {1}
16. Атакапская сям’я † {2}
17. Адаі мова (ізалят) † {1}
18. Каданская (када кэдо) сям’я {6}
19. Тонкава мова (ізалят) † {1}
20. Сіванская (сіў-катаўба) сям’я {18}
21. Цімшыанская сям’я {2}
22. Шынуцкая (чынук) сям’я {3}
23. Алсейская сям’я † {2}
24. саюсла мова (ізалят) † {1}
25. Куская сям’я {2}
26. Такелма-калапуянская сям’я {4}
27. Вінтуанская сям’я {2}
28. Майдуанская сям’я {4}
29. Уційская (мівок-кастано) сям’я {15}
30. Ёкуцкая сям’я {6}
31. Пенуційская сям’я {6}
32. Карок (каратэ, карук) мова (ізалят) {1}
33. Чымарыка мова (ізалят) † {1}
34. Шастанская сям’я {4}
35. Палайхніская (палайніская) сям’я {2}
36. Памаанская сям’я {7}
37. Яна мова (яна-яхі) мова (ізалят) † {1}
38. Салінская сям’я {2}
39. Качымі-юманская (юма-качымі) сям’я {15}
40. Серы мова (ізалят) {1}
41. Вашо (уашо) мова (ізалят) {1}
42. Юкійская (юкі-вапа) сям’я {2}
43. Эселен мова (ізалят) † {1}
44. Чумаская сям’я {6}
45. Каюсе мова (ізалят) † {1}
46. Кутэнай (кутенэ) мова (ізалят) † {1}
47. Каранкава мова (ізалят) † {1}
48. Наолан мова (ізалят) † {1}
49. Кінігуа мова (ізалят) † {1}
50. Мараціна мова (ізалят) † {1}
51. Салана мова (ізалят) † {1}
52. Аранама мова (ізалят) † {1}
53. Катанаме мова (ізалят) † {1}
54. Камекруцкая сям’я † {3}
55. Кавільтэцкая мова (ізалят) † {1}
56. Гуайкурыйская (вайкуры) сям’я † {8}
57. Зуні (суні, зуні) мова (ізалят) {1}
58. Керэская сям’я {2}
59. Каёва-тананская (кіёва-тана) сям’я {7}
60. Беатук мова (ізалят) † {1}
61. Юта-ацтэцкая сям’я {шмат}

Сярэдняя Амэрыка

1. Ота-манская сям’я {шмат}
2. Тараска (пурэпеча) мова (ізалят) {1}
3. Квітлатэк мова (ізалят) † {1}
4. Тотанацкая сям’я {2}
5. Міхе-соке (міхе-соцкая) сям’я {шмат}
6. Тэкістлатэцкая (ахацка-чантальская) сям’я {2}
7. Уаве мова (ізалят) {1}
8. Маяская (маянская) сям’я {шмат}
9. Шынканская (шынка) сям’я {4}
10. Ленканская сям’я {2}
11. Хікацкая (толь) сям’я {2}
12. Місумальпская сям’я {4}

• Не ўключаныя ў радаслоўнае дзерава мовы Сярэдняе Амэрыкі: †алагвілак, †аматаманка, †гуасавэ, †талімэка, †чумбія і інш.

Паўднёвая Амэрыка

Сем’і і неўключаныя ў радаслоўнае дзерава мовы пералічаны ў наступным парадку:

1. Айкана (карумбіяра) мова (ізалят) {1}
2. Аймаранская (хакі) сям’я {2}
3. Алакалуф (кавескар) мова (ізалят) {1}
4. Андакі мова (ізалят) † {1}
5. Андокэ мова (ізалят) {1}
6. Аравацкая сям’я {65}
7. Араўканская мова (мапудунгун) (ізалят) {1}
8. Барбаканская сям’я {8}
9. Бора-вітоцкая сям’я {8}
10. Барорская сям’я 2 {4}
11. Ботакудзкая (айморэ) сям’я {3}
12. Ваорані мова (ізалят) {1}
13. Вараў (гвара) мова (ізалят) {1}
14. Вілела мова (ізалят) {1}
15. Гуайкурская (вайкурy) сям’я {7}
16. Гуата мова (ізалят) {1}
17. Гуахібская (вахіва) сям’я {4}
18. Д’япанская (катукінская) сям’я {5}
19. Жабуційская сям’я {3}
20. Жэ сям’я {12}
21. Жэйка мова (ізалят) † {1}
22. Ітанама (сіхніпадара) мова (ізалят) {1}
23. Кавапанская сям’я {2}
24. Камаканская сям’я † {5}
25. Камса (камынча) мова (ізалят) {1}
26. Кандошы мова (ізалят) {1}
27. Канічана мова (ізалят) (†) {1}
28. Капішана мова (ізалят) {1}
29. Каража мова (ізалят) {1}
30. Карыбская сям’я {43}
31. Карыры(-шока) сям’я † {4}
32. Каювава (каюбаба) мова (ізалят) {1}
33. Кечуанская сям’я {17}
34. Кая (кважа, арара) мова (ізалят) {1}
35. Кафан мова (ізалят) {1}
36. Лека мова (ізалят) {1}
37. Луле мова (ізалят) † {1}
38. Маку мова (ізалят) {1}
39. Мадзі (араванская) сям’я {6}
40. Маскойская сям’я {4}
41. Матацкая (матака) сям’я {4}
42. Машакалійская сям’я {3}
43. Мавіма мова (ізалят) {1}
44. Масетэн мова (ізалят) {1}
45. Мачыка (юнга мова (ізалят) {1}
46. Муранская сям’я {4}
47. Намбікварская сям’я {5}
48. Амурана (умурана) мова (ізалят) {1}
49. Атамацкая (атамака) сям’я † {2}
50. Афае мова (ізалят) {1}
51. Пана-таканская сям’я {33}
52. Паэс мова (ізалят) {1}
53. Пуйнаўская (маку) сям’я {5}
54. Пукіна мова (ізалят) † {1}
55. Пурыйская сям’я † {2}
56. Пвэльчэ мова (ізалят) † {1}
57. Рыкбакца мова (ізалят) {1}
58. Сабела мова (ізалят) {1}
59. Саліванская сям’я {2}
60. Самуканская сям’я {2}
61. Сапарская (сапаро) сям’я {3}
62. Сечура-катака сям’я {3}
63. Таушыра (пінчэ мова (ізалят) {1}
64. Тэкірака (абішыра) мова (ізалят) {1}
65. Цікуна мова (ізалят) {1}
66. Ціматэйская (ціматэ) сям’я {3}
67. Цінігуанская (цініва) сям’я {3}
68. Трумай мова (ізалят) {1}
69. Туканская (тукана) сям’я {23}
70. Тупі сям’я {46}
71. Уарпейская сям’я † {2}
72. Урарына (шымаку) мова (ізалят) {1}
73. Уру-чыпая сям’я {2}
74. Фулнія мова (ізалят) {1}
75. Харакамбыцкая (туёнэры) сям’я {2}
76. Хіварская (хівара) сям’я {4}
77. Хірахарская сям’я † {3}
78. Чапакурская сям’я {9}
79. Чаруанская сям’я † {2}
80. Чыбчанская сям’я {21}
81. Чыкітана мова (ізалят) {1}
82. Чока сям’я {5}
83. Чалон мова (ізалят) {1}
84. Чалонская сям’я {2}
85. Чонская сям’я {3}
86. Эсмэральда (такамэ) мова (ізалят) {1}
87. Юракарэ мова (ізалят) {1}
88. Юрымангі (юрумангі) мова (ізалят) † {1}
89. Ягуанская (ява, пеба) сям’я {3}
90. Ямана (яган) мова (ізалят) (†) {1}
91. Янамамская сям’я {4}
92. Ярура (пумэ) мова (ізалят) {1}

• Неўключаныя ў радаслоўнае дзерава мовы Паўднёвае Амэрыкі {86}

1. Эспэранта
2. Інтэрлінгва

• Кожынава А. Генеалагічная класіфікацыя моў // БелЭн у 18 т. Т. 5. Мн., 1997.

• Падрабязныя дадзеныя аб усіх мовах  (анг.)
• Янаў, Вяч. Вс. Генеалягічная клясыфікацыя моў // Лінгвістычны энцыкляпэдычны слоўнік, М., 1990.  (рас.)
• Дзячок М. Т., Шапавал У. У. Генеалягічная клясыфікацыя моў. Новасібірск, 2002. — 32 з.  (рас.)
• Dalby David. The Linguasphere Register of the World’s Languages and Speech Communities. First Framework Edition. Hebron (Wales): Linguasphere Press (Gwasg y Byd Iaith), 2000.