Linguas Célticas: Familia lingüística indoeuropea

Durante o primeiro milenio antes de Cristo, faláronse ao longo de toda Europa, dende a baía de Biscaia e o mar do Norte, entre o Rin e o Danubio ata o Mar Negro e a parte alta da península dos Balcáns, e mesmo Asia Menor (Galacia).

Hoxe en día, as linguas célticas ven limitada a súa extensión a algunhas áreas das Illas Británicas, ao leste do Canadá, a Patagonia, algúns grupos nos Estados Unidos e Australia, e na península da Bretaña. Actualmente fálanse en Europa seis linguas célticas, dúas delas "recuperadas" despois de desapareceren completamente. Das seis só o gaélico irlandés é oficial en Irlanda. O gaélico escocés e, máis ca ningún o galés posúen certo status legal e protección. O bretón continental fica desprotexido mentres perde falantes e o córnico e o manés están rexurdindo despois de se daren por extintos.

Hai dúas tendencias de clasificación. Unha delas relaciona ao galo co britónico nun nodo Celta P, deixando ao goidélico como Celta Q. A diferenza entre as linguas P e Q é o modo de tratar o son protocéltico *k^w, que se converte en *p nas linguas celtas P e en *k no goidélico. Un exemplo atopámolo na raíz verbal *k^wrin- "mercar", que se converte en pryn- no galés e en cren- no irlandés antigo.

A outra tendencia, defendida por exemplo por McCone (1996), relaciona o goidélico e o britónico coma unha rama céltica insular, mentres que se refire ao galo e ao celtibero como céltico continental. Segundo esta teoría, o cambio de son do celta P ocorreu de xeito independente.

Referíndose só ás linguas célticas modernas, xa que non existe actualmente ningún idioma que descenda do céltico continental, o "celta Q" é equivalente ao "Goidélico" e o "Celta P" é equivalente ao "Britónico".

Celta continental e celta insular

Segundo un factor á vez xeográfico (segundo sexan faladas no continente europeo ou nas Illas Británicas) e temporal (segundo se testemuñen na antigüidade ou ata os nosos días), adóitanse dividir as linguas celtas en:

1. Celta continental.
2. Celta insular.

Céltico continental

As linguas deste grupo falábanse no continente europeo. Todas están hoxe extintas. O grupo comprendía:

• o gálata, outrora falado en Galacia (Asia Menor);
• o galo, outrora falado na Galia e en Italia setentrional;
• o lepóntico, falado na Italia setentrional;
• o celtibérico, outrora falado en Aragón e outras partes da Península Ibérica.
• o nórico, falado na provincia romana de Noricum.
• o galaico, falado na antiga Gallaecia (noroeste da Península Ibérica).

Céltico insular

 

As linguas deste grupo proveñen todas de Gran Bretaña e de Irlanda. A este grupo pertencen todas as linguas celtas modernas.

Distínguense dous subgrupos:

Grupo gaélico (ou goidélico)

• o irlandés (que deriva do antigo irlandés, unha lingua literaria importante, falada entre os séculos VIII e X), lingua nacional de Irlanda;
• o gaélico escocés, lingua nacional de Escocia.
• o manx, lingua nacional da Illa de Man.

Grupo britónico

• o galés, lingua nacional do País de Gales; a principios da Idade Media falábanse tamén formas do galés antigo noutras zonas das Illas Británicas:
  • o cámbrico no Gododdin, o Rheged e o Strathclyde, reinos de Escocia e de Inglaterra setentrional, ata a Idade Media.
  • segundo unha hipótese de T.F. O'Rahilly, o ivérnico no Leinster, en Irlanda, falado na antigüidade.
• o córnico, falado coma lingua comunitaria en Cornualla ata finais do século XVIII.
• o bretón, parente próximo do córnico ─ é clasificado como céltico insular, malia falarse no continente, a onde chegou cos refuxiados celtas que fuxían da illa de Gran Bretaña fronte o avance anglosaxón. Hai quen mantén a teoría de que o bretón se conservou na Bretaña porque se mantivo nese país o galo, pero non hai probas diso.

Celta P e celta Q

O anterior esquema so é unha das posibilidades taxonómicas que existen. A división das linguas célticas modernas en dúas categorías, gaélico et britónico, é segura. Pero un grupo de celticistas defende unha hipótese segundo a que o britónico e o galo constituirían un grupo á parte (as linguas célticas P), deixando o celtibérico e o gaélico nun grupo céltico Q. Esta clasificación baséase esencialmente no tratamento do *k^w herdado do indoeuropeo: en celta P este fonema convértese en /p/, mentres que en celta Q fica / k^w/, con posterior perda do elemento labial, en irlandés. Pódese ilustrar esta diferenza mediante as palabras para «cabeza»: penn en bretón, ceann en irlandés (onde c nota /k/).

Os opostos á hipótese do céltico insular responden que a evolución do k^w en /p/ é bastante superficial e non impediría en todo caso a intercomprensión. Consideran coma máis profundas as particularidades do céltico insular: as preposicións flexionadas, as mutacións consonánticas ou mesmo a orde sintáctica VSO (véxase máis abaixo).

Segundo a hipótese Celta P/ Celta Q, a familia organizaríase así:

• Protocéltico.
  • Celta P.
    • galo.
      • lepóntico.
      • gálata.
    • britónico.
      • cúmbrico.
      • picto.
      • galés antigo.
      • galés medio.
        • galés.
      • britónico do suroeste.
        • bretón.
        • córnico.
  • Celta Q.
    • celtibero.
    • galaico.
    • goidélico.
      • irlandés primitivo.
      • irlandés antigo.
      • irlandés medio.
        • irlandés.
        • gaélico escocés.
        • manx.

Outrora chegáronse a clasificar as linguas célticas coas linguas itálicas nunha familia chamada italo-céltica por razóns de proximidade lingüística diversas (utilización de desinencias pronominais nas flexións nominais temáticas, por exemplo). Esta taxonomía está hoxe en desuso. Só se trata de coincidencias ou de efectos de interferencia lingüística.

 

Malia existir unha diversidade considerábel dentro das linguas célticas, nótanse moitos trazos comúns que as distinguen das linguas veciñas:

• a mutación consonántica (por lenición, eclipsis, sonorización etc.) que afecta a algunhas consoantes iniciais que sigan a determinadas palabras ou partículas.
• preposicións flexionadas.
• a orde sintáctica verbo suxeito obxecto non marcada (sobre todo nas linguas gaélicas e nas formas antigas das linguas britónicas).
• partículas preverbais (nas linguas britónicas).
• a existencia de dous xéneros gramaticais (había tres en britónico e en antigo irlandés).
• a determinación nome-nome mediante aposición.
• un artigo definido sen artigo indefinido (agás en bretón).
• unha numeración en parte vixesimal (con base 20).

Por exemplo:

Ná bac le mac an bhacaigh is ní bhacfaidh mac an bhacaigh leat (esta frase en irlandés é tamén un trabalinguas).

Literalmente: non molestes con fillo o mendigo e non molestará o mendigo contigo.

Tradución: «Non molestes o fillo do mendigo e o fillo do mendigo non te atacará.»

Notas:

• bhacaigh /waki/ (xenitivo de bacach) é o resultado da lenición de bacaigh.
• leat é a segunda persoa en singular da preposición le.
• remarcar a orde VSO da segunda parte da frase, coas partículas negativas ná e ní.

Pedwar ar bymtheg ar bedwar hugain (galés).

Literalmente: catro sobre quince sobre catro vintes.

Tradución: «noventa e nove».

Notas:

• remarcar o sistema vixesimal;
• bymtheg é a forma con lenición de pymtheg, como bedwar de pedwar.

Entre as linguas célticas faladas hoxe, e tras o recoñecemento en xullo de 2002 do córnico como lingua minoritaria polas autoridades do Reino Unido, a lingua bretoa, falada en Francia por 300.000 falantes, é a única lingua céltica que queda sen estatuto oficial na súa zona cultural.

Bibliografía

• R. Gray e Q. Atkinson, «Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin », na revista Nature do 27 de novembro de 2003.
• J. Markale, «La femme celte», Petite Bibliothèque Payot, París, 1989.
• D. B. Gregor, «Celtic, a comparative study», The Oleander Press, Cambridge, 1980.

Outros artigos

• lingüística
• linguas do mundo
• linguas indoeuropeas
• celtas
• linguas paleohispánicas
• lista de palabras galegas de orixe celta
• Wiktionary:Celtic Swadesh lists