Kenia

Med de klokke med grenset Kenia an Süüdsudan un Ethiopie in et noorden, Somalie in et noordousten, den Indisken Oceaan un de Seychellen in et süüdousten, Tanzania in et süden un an Uganda in et westen.

Jamhuri ya Kenya
Kaarte van Kenia
Informasie
Sproaken	engelsk, swahili, kikuyu, luhiya, luo, kalenjin, kamba, kisii, meru
Heufdstad	Nairobi
Regeringsvörm	Federale republik
Geleuf	Christendom (83%), Islam (15%), Hinduisme, buddhisme
Laand en inwonners
Oppervlakte - Water	580.367 km² 2.3%
Inwonners - Dichtheid	49.364.325 78 inw./km²
Koordinaten	, 36° 48′ O-1.266666666666736.8 1° S, 37° O
Oaverig
Volksleed	"Ee Mungu Nguvu Yetu" (Oh God of all creation)
Munteenheid	Keniaanske shilling (KES)
Tiedzone	UTC+3 (EAT)
Web | Kode | Tel.	.ke | KE | +254

Bestüürlik besteyt Kenia uut 47 halv-unafhangelike gråvskappen med yders nen eygen guvernöör. Med 580.367 kilometer in et veerkant is Kenia et 48.-gröätste land up de wearld un med meyr as 52,2 miljoon inwoaners et 27. drukstbevolkede land. Höyvdstad van Kenia is Nairobi. De öldste stad un vrogere höyvdstad is Mombasa. Kisumu Stad is de dardegröätste stad un binnenlandske haven an et Viktoriamear. Andere vöärname steadelike gebeden sint Nakuru un Eldoret.

Rund 500 v. Kr. tröäken nilotiske herders vanuut et hüdige Süüdsudan når Kenia. Europeeske kolonisaty van Kenia begün in de 19. eywe, do as de europeanen meyr et binnenland intröäken. Et hüdige Kenia untstünd uut nen beskarmståt dee et Britske Ryk in 1895 uutröäp un de dårup volgende keniaanske kolony, den as in 1920 begün. Verskillende uneynigheden tüsken Grout-Brittannie un de kolony leidden töt de Mau Mau-upstand in 1952 un et uutropen van de unafhangelikheid in 1963. Kenia bleav dårnå lid van et Britske Gemenebest. De hüdige grundwet stamt uut 2010 un vervangt de unafhangelikheidsgrundwet van 1963.

Kenia is ne presidentiäle representative demokratiske republik, wårin verköäsen verteagenwoordigers de belangen van de inwoaners behartiget un de president ståtshöyvd un regeyringsleider is. Et land is anslöäten by de Vereynigde Natys, Wearldbanke, Internationaal Monetäär Funds. COMESA un andere internationale organisatys. Med een döärsneyde inkoamen van 1460 hevt Kenia ne middellaege inkoamensekonomy. Nå Ethiopie is Kenia de gröätste ekonomy van oust- un middel-Afrika, med Nairobi as regionaal kommercieel centrum. Landbouw is de gröätste sektor, tea un koffee brengt et meyste geld up. Blomenuutvoor wördt ouk voord-an belangryker. Ouk uut deensten krigt et land vöäle geld, med name uut urisme. Kenia is lidmåt van et Oustafrikaanske Handelsblok. Gröätste afsetmarkt vöär Kenia is vöäral Afrika selv, med de Europeeske Unie as gode tweyde.

Kenia is vernöömd når den Barg Kenia. Den modernen name wör vöär et eyrste dale skreaven döär den düütsken verkenner Johann Ludwig Krapf in de 19. eyw. Den tröäk döär et gebeed med nen Kambakaravaan achter den legendarisken handelsman Höyvdman Kivoi an. Krapf saggen nen bargtop un vröäg wo as den heaten. Kivoi seade "Kĩ-Nyaa" of "Kĩĩma- Kĩĩnyaa", wårskynlik ümdat et swarte gesteynde un witten sney up de töppe em deaden denken an nen struusvoagel. Et Agikuyuvolk, dee as up de flanken van de Kenia woanet, nömet em Kĩrĩma Kĩrĩnyaga in öäre Kikuyu-språke, terwyl as de Embu em de "Kirenyaa" nömet. Alle dree de naams kummet up etselvde dale.

Ludwig Krapf skreav beide Kenia un Kegnia as namen dale. Up ne kaarte uut 1882, teakend döär Joseph Thompsons, nen skotsken geoloog un natuurundersöker, steyt den Barg Kenia as Mt. Kenia. Den bargname is ne pars pro toto vöär et heyle land wörden. Toch köäm et noch nit heyl rap in bruuk. In de vroge koloniale tyd wör et land et Oust-Afrikaanske Protektoraat enömed. Pas in 1920 wör den name veranderd in de Keniaanske Kolony.

Prehistory

 

Uut vündste van fossylen in Kenia blikt dat aapachtigen al 20 miljoon jår terügge in et gebeed rundlöypen. Vündste by et Turkanamear låtet seen dat menskachtigen so as de Homo habilis (tüsken 1,8 un 2,5 miljoon jår eleaden) un Homo erectus (tüsken 1,9 miljoon un 350,000 jår terügge) rechtstreykse vöärolders weasen köänet van de moderne Homo sapiens. See leavden in et Pleistoceen.

In 1984 gröäven paleoantropoloog Richard Leakey un Kamoya Kimeu by et Turkanamear de Turkana-jungen up, en 1,6 miljoon jår old Homo erectus-fossyl. Ölder undersöök når vroge menskachtigen steyt ouk up naam van Mark un Louis Leakey, dee de vrogste archeologiske upgraevingen leidden by Olorgesailie un Hyrax-höävel.

Neolitisk

De eyrste inwoaners van et hüdigendaagse Kenia warren jager-gadderaars, ungeväär so as de moderne Khoisan-spreakers. Disse lüde wördden händig-an verdrüngen döär Kusjitiske herdersvolker uut den Hoorn van Afrika. In et vroge Holoceen versköäv et lokale klimaat van dröyge når natter, wårdöär kulturele traditys as landbouw un veyholderye kunden untwikkelen.

Ründ 500 v. Kr. tröäken nilotiske veyholders vanuut et hüdige Süüdsudan Kenia binnen.

Rund et eyrste millenium köämen der ouk bantu-volker by. Disse lüde köämen oorsprunkelik vanaf de Benuerivyr in West-Afrika, wår as vandage den dag oust-Nigeria un west-Kameruun ligget. De bantuvolksverhüsing brachtden nye untwikkelingen in landbouw un metaalbewarking når et gebeed. Hüdigendaagse bantugrupen sint under meyr de Kikuyu, Luhya, Kamba, Kisii, Meru, Kuria, Aembu, Ambeere, Wadawida-Watuweta, Wapokomo un Mijikenda.

Upmarkelike vöärhistoriske steades in et keniaanske binnenland sint de archeo-astronomiske steade Namoratunga up et westen van et Turkanameyr un et ummüürde kamp ThimLich Ohinga in de gråfskap Migori.

Swahilikultuur un handel (1. – 19. eyw)

 

Al längeren tyd was de keniaanske küste een huus vöär grupen metaalbewarkers un bantu-buren, jagers un viskerslüde. Dee understütden de ekonomy med landbouw, viskerye, metaal un handel med et butenland. Disse grupen förmden de eyrste stadståten un wörden samenlik Asanie nöömd.

Teagen et 1. jårhunderd gungen stadståten as Mombasa, Malindi un Zanzibar handelsbunden an med Arabyren. Hyrdöär groiden de ekonomien, wör de islam introduceerd un kreyg de swahili-bantuspråke vöäle arabiske trekken. De swahili-stadståten förmden een handelsnetwark. Vöäle geskydkündigen meynden lange tyd dat de stadståten stichted warren döär arabiske of persiske handelslüde, mär upgraevingen wyset dat de stadståten inheymsk begünnen un dat se undanks butenmarksk inwarken toch in grundbeginsel bantu warren.

Et Sultanaat van Kilwa was een middeleywsk sultanaat rund Kilwa Kisiwani in et hüdige Tanzania. In de beste dage beslöög dat de heyle swahiliküste, med Kenia der by in. Der wördt bewäärd dat et in et 10. jårhunderd stichted wör döär Ali ibn al-Hassan Shirazi, nen persisken sultan uut Shiraz in süüd-Iran. Geleyrden meynet dat de Swahili de verhalen oaver arabisken of persisken oorsprung versünnen hadden üm öäre oaverhearsking good te küren. Vanaf et 10. jårhunderd begünden de heyrskers van Kilwa med groute moskeen te bouwen un koaperen münten te gebruken.

 

De Swahili makeden van Mombasa ne belangryke havenstad. Se begünden te handelen med eaven wyderup liggende stadståten un kommerciäle steades in Persie, Arabie, un selvs India. Teagen de 15. eyw köäm den portugeesken reisiger Duarte Barbosa in Mombasa. Hee skreav dat "et ne steade is med vöäle verkeyr un nen goden haven wår as altyd meanige soorten kleine skeypkes un groute skeypen ligget, wårvan der vöäle vanuut Sofala koamet un anderen uut Cambay un Melinde un anderen dee når et eiland Zanzibar seilet."

Do as in de 17. eywe de Omani-arabyren de Swahiliküste innöämen, wör de Arabiske slavenhandel uutbreided ümdat de plantages in Oman un Zanzibar voord-an meyr warkkracht nöydig warren. Anvangelik köämen de handelslüde vöärnamelik uut Oman, mär later vöäle uut Zanzibar (so as Tippu Tip). Dårby begünden de portugeysken slaven te koupen van de Omani un Zanzibari, do as de britten uutskeidden med de transatlantiske slavenhandel.

Et Swahili, ne bantuspråke med leynwöörde uut arabiske, persiske un andere ousterske un süüdasiastiske streaken (en inmiddels ouk engelsk), wör uuteindelik de lingua franca vöär handel tüsken de verskillende volker.

Vöär hunderden jåren was de keniaanske küste ne belangryke steade vöär handelslüde un untdekkingsvöärders. In 1414 köäm den chineesken handelsreisiger Zheng He uut de Ming-dynasty når de oust-afrikaanske küste tydens syne lätste skatreise. Veerentachtig jår later, in 1498, köäm den portugeesken untdekkingsreisiger Vasco da Gama in Malindi.

Britsk Kenia (1888–1962)

 

Et koloniale verleaden van Kenia begint by et uprichten van nen düütsken beskarmståt oaver et küstbesit van de Sultan van Zanzibar in 1885, wårnå in 1888 de Keiserlike Britske Oust-Afrikaanske Kompany der oaverhen köäm. Düütskland gavven de küstgebeden an Grout-Britannie in 1890 üm keiserliken stryd te vöärkoamen. Kört dårup wör de Ugandeeske Spoarlyne döär et land legd.

Van 1890 töt 1900 vöchtden een paar volker teagen de spoarlyne, med name de Nandi under anvoring van Orkoiyot Koitalel Arap Samoei. Toch güngen de britten der med voord-an. De Nandi warren de eyrsten dee in een reservaat estöäken wörden üm se van de spoarlyne weg te holden.

Vöär dee spoarlyne haalden de britten en flink antal vaklüde uut India. See un öäre nåkoamelingen stichtden de noch altyd kenmarkend indiaske gemeynskappen in Kenia, so as de Ismaili-moslims un Sikh.

By den anleg van et spoar döär Tsavo wördden tüsken de 28 un 31 spoarwarkers greapen döär twey leywen dee bekend ståt as de Manslachters van Tsavo. Volgens de verhalen warren de deers sou'n probleem dat selvs Heyr Salisbury, de domålige Eyrste Minister, et ankaartden vöär et britske Hougerhuus.

Do as den Eyrsten Wearldoorlog uutbröäk in 1914, slöäten de guvernöörs van Britsk Oust-Afrika un Düütsk Oust-Afrika een wåpenstilstand üm de junge kolonys uut de stryd te holden. Luitenant Kolonel Paul von Lettow-Vorbeck leidden et lokale düütske leager, vastbeslöäten üm so vöäle möägelik engelske besittingen in handen te krygen. Sunder hülpe vanuut Düütskland lükkeden et em töt et ende van den oorlog ne suksesvulle guerillastryd te voren, döär te leaven van de natüür un innöämene britske vöärråden. Pas veerteen dage nå et underskryven van de wåpenstilstand in 1918 gavven Von Lettow-Vorbeck sik oaver. Hee was do al in Noord-Rodesie (et hüdige Zambia).

 

Üm Von Lettow-Vorbeck achternå te sitten, löäten de britten et Britsk Indiske Leager oaverkoamen vanuut Britsk Raj in India. Mär se hadden unmündig vöäle draegers nöydig üm alle vöärråden te voot depe et land in te krygen. Dårup wör et Draegerkorps uprichted un 400.000 afrikanen uproupen. Uutendelik leidden dat under de afrikanen töt meyr selvbewüstheid un arger oaver öäre behandeling.

In 1920 wör de Oust-Afrikaanske Beskarmståt in ne kolony ümsat un når Kenia ümnöömd.

In de eyrste hälvte van de 20. eyw wördden de binnenlandse houglanden untgünnen döär britske un andere europeeske buren, dee ryke wördden an koffy- un tea-plantages. (Eyne beskryving van disse tyd van verandering döär de ougen van nen kolonist is Uut Afrika van daenske skryvster Barones Karen von Blixen-Finecke, uutgeaven in 1937.) Teagen de jåren '30 van de 20. eyw woanden der ungeväär 30.000 blanke kolonisten in et gebeed. See kreagen politiken invlood döärdat se bydröägen an de marktekonomy.

Toch woanden der al meyr as ne miljoon stamleyden van et Kikuyu-volk in de binnenlandse houglanden. Ümdat dee as rundtrekkende buren leavden, makeden se nit up Europeeske wyse anspråke up et land. Üm de eygene belangen te beskarmen, verböäden de kolonisten et verbowen van koffy, voorden ne hüttenbelasting in un de landlousen kreagen stöädigan minder land toweysen as uuttuusk vöär et wark wat se leyverden. Dårup tröäken der machtige grupen lüde richting de steaden. Teagen de vyvtiger jåren woanden der rund de 80.000 blanke kolonisten in Kenia.

Tydens de Tweyde Wearldoorlog was Kenia ne vöärname brunne van mankracht un vöärråden vöär et Vereynigd Köäninkryk. Ouk in Kenia selv wör der vöchten, tüsken de Allieerden un italiaanske trupen, doo as dee lätsten tüsken 1940 un 1941 Kenia binnenvöllen. Wajir un Malindi wördden ouk bombardeerd.

Do as de britske Princesse Elizabeth un öären man Prins Philip up vakanty warren in Kenia in 1952, köäm öären vader Köänink George VI uut de tyd. De junge princesse güng medeyne når huus un wör een jår later kroned töt Köäniginne Elizabeth II.

Mau Mau-upstand

 

Tüsken oktober 1952 un december 1959 was der upröör in Kenia vanweage de Mau Mau-upstand teagen britske oaverhearsking. Leaden van de Mau Mau, ouk bekend as et keniaanske land- un vryheidsleager, höyrden vöäral by de Kikuyu-stamme.

Den guvernöör vröäg britske un afrikaanske trupen an, wårunder de Köäninglike Afrikaanske Skütterye. De britten startden underdrükkingsveldtochten. In mei 1953 nöär Generaal Sir George Erskine de leiding as leagerleider van koloniale strydkrachten, med persöynlike goodköäring van Winston Churchill.

Med et gevangenneamen van Warũhiũ Itote (ouk bekend as Generaal China) up 15 january 1954 un de dårup volgende undervråging kreagen de britten beater insicht in de Mau Mau-organisaty. Under de name Operaty Anbeald beleagerden de britten up 24 april 1954 Nairobi. De besetters wördden döärelichted un anhangers van de Mau Mau når gevangenkampen stüürd. Vöär de oaverwinning was de Home Guard et belangrykste leagerunderdeyl, ümdat et bestünd uut afrikanen dee as trow an de krone warren un nit uut butenlanders so as et Britse Leager of de Köäninglike Afrikaanske Skütterye. Teagen et ende van den upstand had de Home Guard 4686 Mau Mau ümmebracht, wat 42% van alle upstandelingen was.

Et grypen van Dedan Kimathi up 21 oktober 1956 in Nyeri gavven den döärslag vöär et verslån van de Mau Mau. In disse tyd güng et beleid vöär landtowysing flink up de sküppe. Et belangrykste hyrin was et Swynnertonplan, wårmed kroongetrowe lüde ne beloaning kreagen un Mau Mau-anhangers straffed wördden.

Unafhanglikheid

 

De eyrste direkte verkesingen vöär inheymske kenianen vöär den Wetgeavenden Råd wördden in 1957 hölden. Undanks de hoape van de britten up winst van 'gemåtigde' lokale rivalen, was et de Keniaansk Afrikaanske Nationale Uny (KANU) van Jomo Kenyatta dee ne regeyring vörmden. De Keniaanske Kolony un de Keniaanske Beskarmståt köämen beide te ende up 12 december 1963, do as unafhanglikheid oaver heyl Kenia uutspröäken wör. Et Vereynigd Köäningryk gavven de suvereiniteit oaver. Up etselvde ougenblik dead ouk den sultan van Zanzibar afstand van alle anspråke up et land, so dat Kenia geheyl unafhanglik was. Precys een jår later, up 12 december 1964, wör Kenia ne republyk under de naam "Republik Kenia".

Tegelyke vöcht et keniaanske leager de Shiftaoorlog teagen de etniske somaliske rebellen in de Noordelike Grensstreake, dee as sik wullen afsplitsen un bie an Somalie höyren wullen. Ne wåpenstilstand under de naam Arusha Memorandum wör underskreaven in oktober 1967, mär et bleav noch töt 1969 unrüstig. Üm wydtere invasys te untmodigen underskreav Kenia een verdeadigingsoavereynkumst med Ethiopie in 1969, den as noch altyd in stand is.

Den eyrsten president van Kenia

Med et uutroupen van den Republik Kenia up 12 deccember 1964 wör Jomo Kenyatta köäsen as president. Under Kenyatta breiden sik ümköypbårheid rap uut in de regeyring, openbåre deensten un sakenwerld. Kenyatta un syne family verrykeden sik med de groutskeypske ankoup van vastgood. Med öäre ankoupen in centraal-Kenia, de Riftvallei un de küstprovincys kreagen se vöäle hellige landlose kenianen teagen sik. Syne family versköäl sik achter syn presidentiäle amt üm wettelike un administrative obstakels te ümseilen. De Kenyatta's investeerden flink in de hotellerye. Kenyatta selv was eygener van et Leonard Beach Hotel.

Kenyatta bleav president töt synen doud up 22 augustus 1978. Daniel arap Moi volgden em up.

Moi-tyd

Van 1978 töt 2002 was Daniel Arap Moi president. By verkesingen in 1979, 1983 (Vervroogde verkesingen) un 1988 had den president gin enkele teagenstand. De grundwet skreav ouk mär eyne partye vöär. De vervroogde verkesingen van 1983 warren een gevolg van nen mislükkeden ståtsgreap up 2 augustus 1982.

 

Den mislükkenden ståtsgreap was upesat döär ne laegereplaatsden medwarker van de luchtmacht, suldåt Hezekiah Ochuka. Hee wör vöäral hülpen döär andere medwarkers van de luchtmacht. Al rap wör den ståtsgreap afkapped döär trupen under leiding van leagerleider Mahamoud Mohamed, nen veteraan uut et somaliske leager. Under andere et gewone leager, de paramilitaere polity un later ouk de gewone polity warren der by.

In den nåsleap van de Garissaslachting van 1980 begüngen in 1984 keniaanske trupen de Wagallaslachting teagen dusenden börgers in Gråfskap Wajir. Pas in 2011 wör der een formeel undersöök inricht.

By de verkesingen van 1988 wördden et mlolongo-systeem invoord, wårby as stemmers sik in ne lyne achter öär favorite kandidåt musten upstellen, in steyde van med anonyme stembiljetten. Vöär vöäle lüde was dit et deeptepünt van een slim undemokratisk regime. Et leidden töt wydverbreid protest vöär bywarking van de grundwet. In de jåren dårup güngen verskeidene klausules up de sküppe, so as denne wårin as mär eyne politike partye möäg.

Meyrdere partyen un ende van et tydpark-Moi

Nå 26 jår as eynpartyståt wör Kenia in 1991 nen meyrpartyenståt. Up den 28. oktober 1992 untbünd Moi et parlement, vyv månd vöärdat syne presidentstyd der up sat. Dårdöär begünnen de verkesingsvöärbereidingen vöär et parlement un de president. Up den 7. december 1992 must et geböären, mär et wör uutesteld tÖt 29 december. Nöäst de hearskende KANU-partye warren der nu ouk andere partyen, so as et Forum vöär Herstel van de Demokraty in Kenia un FORD Asili. De verkesingen wördden kenmarked döär groatsköälige intimidaty van teagenstanders un lastigvallen van verkesingsbeambten. Et resultåt was ne ekonomiske krisis, hülpen döär etnisk gewald dat uutbröäk ümdat de president wör verdacht van knoien med de verkesingsresultåten üm selv an de macht te blyven. Toch was disse verkesingsrunde een kantelpunt vöär Kenia, ümdat hyr et ende van Moi syn leiderskap un de oaverhearsking van de KANU begün. Anvanglik bleav Moi an de macht, med George Saitoti as underpresident. De KANU bleav an de macht med 100 seatels, mär verlöär der 88 an de ses andere partyen.

In de nåsleap van de partyverkesingen van 1992 köämen 5000 lüde ümme un noch es 75.000 rakeden untheymd. In de dårupvolgende vyv jåren wördden vöäle polityke verbunden esmeadet in de anloup når de nye verkesingen. In 1994 köäm Jaramogi Oginga Odinga uut de tyd un verskeidene koalitys slöäten sik an by syne FORD Kenya-partye. De nye partye nöömden sik de National Democratic Alliance (Nationaal Demokratisk Verbund). Lüde in disse partye kunden et nit eyns worden. Dårup vörmden Richard Leakey in 1995 de Safina-partye, mär den wör uut de verkesingen eweyrd töt 1997.

In 1996 veranderden KANU de grundwet wårdöär Moi noch ne ekstra tyd president möcht weasen. Moi löät sik herkesen un wün ne 5e termine in 1997. Synen winst wör stark bekritiseerd döär syne gröätste teagenstanders Kibaki un Odinga. Nå synen winst kun Moi grundwettelik nit meyr meddoon an de verkesingen. Vanaf et begin van 1998 probeerden Moi de volgende verkesingen te stüren, so dat Uhuru Kenyatta in 2002 president sul worden.

President Kibaki un de weg når ne nye grundwet

 

Moi syn plan üm Uhuru Kenyatta as syn upvolger te krygen mislükkeden. Mwai Kibaki un syne opposity-verbund et Nationale Reagenboagverbund (National Rainbow Coalition) wör den nyen president. Volgens Anderson (2003) meldden lokale un internationale wachters dat de verkesingen eyrlik un sunder inmenging verlöäpen. Et leak een kantelpunt vöär Kenia's demokratisering.

In 2005 verwörpen de Kenianen een plan üm de unafhanglikheidsgrundwet van 1963 te vervangen. Et resultaat was dat de verkesingen van 2007 volgens de olde grundwet verlöypen. Kibaki wör herköäsen in een slim ümstreyden verkesingsverloup wat uutmundden in de Keniaanske Krisis van 2007, med politik un etnisk gewald. Anleiding warren anklachten van de vöärnaamste teagenstander, Raila Odinga, den as beweyrden dat der med de uutslagen esjumeld was un hee selv eygenlik president must weasen. By de rellen köämen 1500 lüde uut de tyd un noch es 600.000 wördden untheymd, wårmed et de slimste upröär in de keniaanske geskedenis was. Üm wydter bloodvergeten te vöärkoamen beslöäten Kibaki un Raila samen te warken. Den lätsten wör do Eyrste Minister.

In juli van 2010 güng Kenia samenwarken med andere oust-afrikaanske landen üm de nye Oust-Afrikaanske Deylmarkt te vörmen. In augustus van 2010 höld Kenia een referendum wårup ne nye keniaanske grundwet uutskreaven wör. Macht van de president wör an banden legd un de centrale regeyring upheaven.

upheaving van de regeyring un verdeyling van de macht

Nå anname van de nye grundwet wör Kenia ne presidentiele representative demokraty, wårby as de president van Kenia beide ståtshöyvd, regeyringsleider is. Ouk wör der ne meyrpartyenstelsel insteld. In de grundwet steyt under meyr dat de uutvorende macht by et uutvorende deyl van de regeyring ligt under anvoring van de president den as ouk kabinetsvöärsitter is. Et kabinet besteyt uut lüde van buten et parlement. Wettelike macht ligt uutslutend by et Keniaanske Parlement. Et rechterlike apparaat is unafhanglik van de beide instantys.

In 2011 stüürden Kenia trupen når Somalie üm te vechten teagen islamitiske terröörgruup Al-Shabaab.

 

Do as halverweage 2011 vöär et tweyde jår te weinig reygen völ, kreag Kenia te maken med de slimste dröygte un dårupvolgenden hunger in 60 jår. Vöäral de noordwestelike gråfskap Turkana wör slim tröffen. Lokale skolen wördden der selvs ümme slöäten. Begin 2012 wör den krisis oaverwünnen döär erichte noudhülpe. hülpbedryve deaden öäre hülpe verleggen når weaderupbow, döär under meyr irrigatykanalen te graeven un söäde uut te deylen.

In 2013 had Kenia syn eyrste algemeyne verkesingen nå den nyen grundwet. Uhuru Kenyatta wün in een slim betwiste uutslag, wårup den teagenstander, Raila Odinga, ne petity uutskreav. Den keniaansken Hougen Råd höld vaste an de oorsprunglike verkesingsuutslage un Kenyatta wör president, med William Ruto as underpresident.

In 2017 wün Uhuru Kenyatta syn tweyde ambstyd. Weaderümme wör den uutslag betwyfeld döär Odinga, den as der med når et Hougere Rechtshov güng. Hee klaagden de verkesingskommissy an vöär misbestüür van de verkesingen, un Kenyatta vöär sjummelen. Et Hougere Rechtshov güng der in med un verklården de uutslagen ungeldig. Med disse beslissing gavven et Hougere Rechtshov an dat se öäre unafhanglikheid seriöös nöämen. Dårnå höld Kenia ne tweyde verkesingsrunde, wår as Uhuru Kenyatta toch wün, ümdat Raila nit med wul doon vanweage unregelmåtigheden.

 

 

Med 580.367 km² is Kenia et söävenenveertigste land van de wearld wat uppervlakte angeyt. Et ligt tusken de 5° noord- un süderbreydte un 34° un 42° outsterlängde. Vanaf de küste an den Indisken Oceaan klimt et land geleidelik up töt de houglanden in et binnenland. De houglanden wordet döärsneyden döär de Riftvallei, med up et ousten dårvan ne vrüchtbåre streake.

De keniaanske houglanden sint eyne van de beste landbouwstreaken van Afrika. In de houglanden ligt ouk et höygste punt van Kenia un de eyn-nå-höygste top van et wearlddeyl: De Barg Kenia, med 5199 meater. Vanuut et süden van Kenia is de Kilimanjaro (5895 meater) in Tanzania te seen.

Klimaat

Kenia is tropisk an de küste, gemåtigd in et binnenland un dröyge in et noorden un noordousten. Der is et heyle jår döär vöäle sünnenskyn un de lüde loupet et heyle jår in summerske kleyder. Meysttyds is et in et binnenland höygerup 's nachtes un 's morgens kuul.

Et 'lange reygen'-seisoon duurt van maert/april töt mei/juni. Et 'körte reygen'-seisoon duurt van oktober töt november/december. Mangs is de reygen heavig. Vake valt et 's middags of 's åvends. Tydens de tropiske reygentyd blivt de temperatuur houge. Et heytst is et tüsken februåri un maert, as de lange reygentyd anvangt. Et köldst is et tüsken juli un halv augustus.

 

Deers

Een flink deyl van Kenia is vöärbestemd vöär wilde deers, med inbegrip van de Masai Mara. Dår vindet alle jåren tüsken juni un september den Grouten Trek plaats, wårby as oaver de 1 miljoon gnus un 200.000 zebra's de Mararivyr oaversteaket. In ne vöärtgånde beweyging med de klokke med loupet de deers 2900 km van de eyne voder- un watersteyde når den volgenden, tüsken de Serengeti in Tanzania un de Masai Mara in Kenia. Dit spektakel leyvert vöäre inkomsten uut et tourisme up.

 

Kenia's algemeyne ekonomy is de lätste teentallen jåren flink egrööid, vöärnamelik döär groute weagenbowprojekten. Vöäle van disse grööi kümt van geld wat eygenlik bestemd was vöär gewone kenianen. Mär döär erichte fiskale un monetäre måtregelen un misbestüür, ümköyperye, wegslusen van publike fundsen un een slecht warkend rechterlik apparaat, belandt der weinig van de geldelike stüt by de gewone lüde un lokale underneamers in de knippe. In 2014 wör et land upny skatted un versköäv et Bruto Inlandsk Produkt når de ståtus van laege-töt-döärsneyde inkoamens.

Kenia hevt ne Menskelike Untwikkelings Index (MUI) van 0,555 un steyt dårmed up de 145. van de 186 in de wearld. In 2005 must 17,7% van kenianen sik redden med €1,12 up nen dag. In 2017 stünd Kenia 92. in de handelsgemaksindex van de wearldbanke, teagenoaver 113. in 2016 (up 190 landen). De belangrykste, mär ouk slim underuntwikkelde un inefficiente handelstak is de landbow. Hyrin warket 75% van de lüde, teagenoaver 3% in untwikkelde landen. Kenia wördt vake anedüdet as ne grensmarkt of mangs upkoamende markt, mär höyrt nit by de slechtst untwikkelde landen.

De ekonomy is flink uutebreidet, vöäral döär tooneamend tourisme, höyger underwys un telekommunikaty, as ouk gode landbowresultåten nå de dröygte. Dat lätste med name in de vöärname tea-industry. In 2007 grööiden Kenia's ekonomy med meyr as 7% un losden et land vöäle skulden af. Nå de anevöchtene presidentsverkesingen van december 2007 slöäg dit dramatisk ümme un vervöl et land in chaos.

Telekommunikaty un financieel wark ümvattet nu 62% van et BIP. 22% van et BIP kümt noch altyd uut de unstabile landbow, wårin as noch 75% van et warkvolk warket (een kenteaken van underuntwikkelde ekonomyen wår as noch gin voodselseakerheid is - een belangryke grund vöär ekonomisken grööi). Een klein deyl van de bevolking müt et hebben van voodselhülpe. Industry un fabrikswark vörmet de kleinste sektor, med 16% van et BIP. In deensten un maakindustry warket mär 25% van et warkvolk, mär se leyvert 75% van et BIP.

Kenia voort jårliks oaver de €350 miljoon uut an linnengood.

Vöäle vrogere ståtsbedryve, so as de buten bedryv weasende Kenya Post and Telecommunications company, wördden privatiseerd. Dit tröäk nen machtigen houp private investering an, wårdöär as et hüdige Safaricom rechtevoort eyne van de suksesvulste bedryve in Oust-Afrika is.

 

In maert 1996 vörmden de presidenten van Kenia, Tanzania un Uganda med mekander de Oust-Afrikaanske Gemeynskap (OAG). De OAG wil tariven un douanehandelingen lyktrekken un samenwarken an vrye döärgang vöär inwoaners un beatere weagen. In maert 2004 teakenden de drey landen een handelsverdrag.

Tourisme

 

 

Nå de landbow is tourisme de gröätste brunne van butenlandsk inkoamen. Verantwoordelik vöär de informatyvöärsening vöär et tourisme is et Kenya Tourism Board. De vöärnaamste touristentrekkers sint fotosafari's döär de 60 nationale parken un wildreservaten. Andere trekkers sint de Groute Trek van de gnus in de Masai Mara, wat te book steyt as et söävende wearldwunder, historiske moskeen un forten uut de koloniale tyd so as by Mombasa, Malindi un Lamu. Dårnöäst is Kenia geleevd üm de wydske landskappen so as de witte töppe van de Barg Kenia, et groute Riftdal, teavelden van Kericho, koffyplantages van thika un et uutsicht up de Kilimanjaro vanuut et süden. Wydters hevt Kenia uutstrekkede stranden an de Swahiliküste an den Indisken Oceaan. Et gröätste andeyl touristen kümt uut Düütskland un et Vereynigd Köäningryk. See trekket meyst up de stranden un wilparken.

Landbouw

Lanbow is de eyn-nå-grötste bydraeger an et keniaanske Bruto binnenlandsk produkt (BBP), nå de deenstensektor. In 2005 was landbouw, med inbegrip van holtkap un viskerye, good vöär 24% van et BBP, vöär 18% van alle lounen un 50% van de uutvoorwinst. De belangrykste winstgewassen sint tea, blomen un planten un koffy. Tea un blomen un planten leyvert et meyste up van alle Kenia's uutvoor. Upbrengsten van belangryke voodselbrunnen as mais hangt stark af van et weader. As et mangs wat minder geyt, is et land deyls afhanglik van voodselhülpe. Byvöärbeeld in 2004 mislükkeden de ougst döär groute dröygte un satten 1,8 miljoon lüde sunder eaten.

Een internationaal samenwarkingsverband vöär undersöök når gewassen in halv-dröyge tropenlanden hevt med redelik sukses een paar buren hülpen üm oranje linsen te verbowen in steyde van mais, vöäral in de dröygere steydes. Oranje linsen köänet heyl good teagen dröygte un wilt best gröien in streaken wår jårliks minder as 650 mm reygen valt. Volgende projekten jaagden de handel in pöälenvrüchten an. Hyrby wör vöäral insat up et upbowen van handelsnetwarken un de afstand verkörten tüsken vrüchtenkweakers un tüskenhandelaars. Hyrmed steyg de lokale produktyprysen med 20 - 25% in Nairobi un Mombasi. Döär de vermarkting van de oranje linse köänet wat buren nu investeren in masjines as mobile telefoons un beatere grund un deers.

In de vrüchtbåre houglanden verbowt se tea, koffy, sisal, chrysanten, mais un tarwe. Et is eyne van de meyst suksesvolle landbowstreaken van Afrika. In et halv-dröyge noordousten wördt der vöärnamelik med leavende deers ebuurd. In de laeger liggende deylen verbowt se kokosnöäten, ananas kasjewnöäten, katoon, sükerreed, sisal un mais. Kenia hef noch gin sodöänige måte van efficienty un investeringen dat se voodselveiligheid köänet beden. In samengang med årmood (53% van de lüde leavet under de årmodegrense) sorget dit dat een flink deyl van de inwoaners regelmåtig hunger lidt un afhanglik is van voodselhülpe. Slechte weagen, een unbetrowbår spoarnetwark, verwårlousd waternetwark un vöäls te prysig luchtvervoor sorgt dervöär dat buren in dröyge un halv-dröyge deylen van et land öäre gewassen nit kwyt köänet. Dit was töt in 2011 noch so, wårup at et Roude Krüüs et hülpprogramma Kenyans for Kenya upsat.

 

Kenia's irrigatysektor is up drey wysen verdeyld: vöär kleine afneamers, centraal beheyrd publike irrigaty un private/kommerciele irrigaty.

De kleine afneamers behelst alleyne warkende of grupen buren dee selv ouk water gebruket. Irrigeerd wördt der up eygene velden of grupsvelden van 0,1 töt 0,4 hektare grout. Der sint ungeväär 3000 kleine afneamers oaver ne totale uppervlakte van 47.000 ha.

Dårnöäst hevt et land noch söäven groute, centraal beheyrde irrigatyprogramma's: in Mwea, Bura, Hola, Perkerra, Westkano, Bunyala un Ahero. By mekander is dat ne uppervlakte van 18.200 ha med in döärsneyde 2600 ha per afneamer. Disse irrigatystreaken valt under de Nationale Råd vöär Irrigaty un sint good vöär 18% van alle irrigeerde land in Kenia.

Groutskålige privaat beheyrde buurderyen beslåt 45.000 hectare, good vöär 40% van al et irrigeerde land. See gebruket hougwaerdige technology un leyvert gewassen van houge kwaliteit vöär de uutvoormarkt, med name blomen un grööntes.

Kenia is de up twey nå gröätste uutvoorder van snydblomen. Ungeveyr de hälvte van Kenia's 127 blomenkweakers sittet rund et Naivashamear, 90 kilometer noorwestelik van Nairobi. Üm den uutvoor te versnellen hevt de luchthaven van Nairobi ne aparte halle speciaal vöär den döärvoor van blomen un grööntes.

Industry

 

Al is Kenia een middellaege inkoamensekonomy, toch is fabrikswark good vöär 14% van et BBP. De gröätste industriäle centra sint Nairobi, Mombasa un Kisumu. De belangrykste industryen sint voderverwarkingsbedryve so as grånmålers, beerbroweryen, sükerreedbreakers un makers van bruuksgoderen so as auto's.

Up industriäle skåle doot se in Kenia cement maken. Dårnöäst hevt Kenia ne öälyverwarkingsindustry, wår ruwe petröäly töt gebruukspetröäly vöär de lokale markt verwarked wördt. Dårnöäst is der ne gröiende informele sektor under de name jua kali, wår up kleine skåle huusholdgoderen maked wordt, so as auto-underdeylen un landbowwarktügen.

Döärdat Kenia de lätste jåren anslöäten is by de African Growth and Opportunity Act (AGOA) van de amerikaanske regeyring, gröit de industry de lätste jåren rapper. Seyt at de AGOA in warking tröäd in 2000, steag de uutvoor van kleyder når de VS van € 39 miljoon når € 242 miljoon in 2006. Andere wysen van stüt vöär de maakindustry sint under meyr de günstige belastingsmåtregels van de nye regeyring, wåründer et wegneamen van tariven up kapitaalbesit un andere ruwe materialen.

Vervoor

Et land hevt een uutgebreid netwark van hardte un unverhardte weagen. Kenia's spoarlyne verbindet de havens un gröätste städen un löpt når et nåberland Uganda. Der sint 15 luchthavens med hardte banen.

De döär China betaalde spoarlyne van Mombasa når Uganda güng lös in 2017, wårmed in 2019 al meyr as 2,7 miljoon lüde reisd hebbet.

Energy

Et grötste andeyl elektriciteit kümt van geothermiske energy. As tweyde vöärnaamste energybrunne hebbet se hydroelektriske stations in dammen by de höygere Tanarivyr un de dam by de Turkwelkloov in et westen. De rest van de energy kümt van een petröälykrachtwark an de küste, geothermiske installatys by Olkaria un importeerd uut Uganda. Selv kun Kenia tüsken 2001 un 2003 1142 megawatt upwekken. Et ståtsbedryv Kenya Electricity Generating Company (KenGen), wat in 1997 uprichted wör under de name Kenya Power Company, geyt oaver et upwekken, terwyl as et bedryv Kenya Power oaver de verspreiding geyt. Et land hevt mangs te maken med uutval, vöäral as der döär dröygte te weinig water vöärby de dammen kümt.

Üm de groiende vråge by te beynen, wil Kenya in 2024 anvangen med de bow van een kernenergycentrale. In 2019 sint dårvöär al verskeidene lokatys bekeaken, under meyr an den Indisken Oceaan, et Turkanamear un et Viktoriamear. Vöär den bow kryget se hülpe uut Rusland, China un Süüd-Korea.

 

In de gråfskap Turkana sit öäly in de grund. Et yrske bedryv Tullow Oil skattet at der rund de 1 miljard vaten uut te halen sint. Et land undersöcht noch of der anderswår noch öäly sit. Kenia importeert noch alle ruwe petröäly un is noch vulleydig afhanglik van de 21-daagse vöärråden dee as de öälymarkt vöärskrivt. Petröäly beslüt 20% töt 25% van de landelike uutgaven.

Chineeske investeringen un handel

Up de websteyde van 98.4 Capital FM, een landelik radiostation, stünd te leasen dat China's ambassadöör vöär Kenia, Liu Guangyuan, by president Kenyatta's besöök an Peking seade: "China hevt inmiddels € 425 miljoon investeerd. Dårmed sint se Kenia's gröätste brunne van butenlandske investeringen. Weadersydsen handel was good vöär €2,6 miljard in 2012. Med Kenyatta reisden noch 60 sakenlüde med, dee as €2,2 miljoon understöäning van China wullen krygen vöär ne spoarlyne van van Mombasa når Uganda un €1,6 miljard vöär nen dam."

In 2014 begün Kenia mineralen med China te verhandelen, so as ilmenyt.

De nye Mombasa-Ugandalyne is döär China betaald. Volgens een artikel up CNN sint der wal sorgen oaver chineeske inmenging in keniaanske saken. In de belangrykste banen, so as stationsbehear un treinmachinisten, ståt noch altyd chineeske warkers an de top. Döärdat de chineesken sik oaver et algemeyn nit buten öäre kantoren låt seen, unståt de lätste tyd raciale spanningen. Ouk is der angst dat Kenia de skulden nit kan aflossen un China dårup beslag geyt leggen up belangryke havens.

Vision 2030

 

In 2007 makeden de keniaanske regeyring et plan Vision 2030 bekend, een ekonomisk untwikkelingsprogramma wårmed as Kenia in 2030 up denselvden voot hoapet te koamen as de Ekonomiske Tygers van Asie. In 2013 gavven et een Nationaal Klimaatveranderingsplan uut. In et warkplan van 200 bladsyden, untwikkeld med hülpe van de Clima & Development Knowledge Network, beskrivt et land öäre visy vöär een 'klimaatvast untwikkelpad når laege koalstuvuutstoat'. By de uutgave in maert 2013 seade den sekretåris van et Ministery van Planning, Nationale Untwikkeling un Vision 2030 dat klimaat een middelpunt was in et vernyde Halverweags Termynplan wat in de månden dårup uut sul koamen. Dit sul een rechtstreyks un robüüst raamwark weasen vöär et warkplan un de seykerheid geaven dat klimaatverandering een ekonomybreyd punt wördt.

Öäly-undersöök

 

Et is bekend dat Kenia öälyvöärråden hevt in de Gråfskap Turkana. President Mwai Kibaki makeden up 26 maert 2012 bekend at Tullow Oil een britsk-yrsk öäly-undersööksbedryv öäly vünden had, mär dat et noch drey jår duren sul üm te kyken of et genog was üm an te verdenen.

In 2006 teakenden den domåligen chineesken president Hu Jintao een öälykuntrakt med Kenia. Et was deyl van een ryge handelsoavereynkoamsten wårmed Afrika's natuurlike hülpstovven når China's rap groiende ekonomy musten blyven koamen. Med disse oavereynkoamst möäg China's nationale öäly- un gasbedryv vry når öäly boaren in Kenia. Inmiddels wördt der eboard by de grense med Süüd-Sudan, et betwiste land van de Noord-Oustelike Provincy up de grense med Somalie un in küstwateren.

Kinderwark un prostituty

 

Kinderarbeid is wydverbreid in Kenia. De meyste kinder warket in de landbouw. In 2006 skatten UNICEF dat ungeväär 30% van alle meydkens in de küststreaken van Malindi, Mombasa, Kilifi un Diana med prostituty te maken kreagen. De meyste prostituees in Kenia sint tüsken de 9 un 18 jår old. Et Keniaanske Ministery vöär Kindersaken had in 2009 so'n 400 kinderbeskarmingsambtenaren in deenst. De reydenen vöär kinderwark sint årmode, gin togang töt underwys un nit good warkende regeyringsinstellingen. Kenia underskreav Konventy 81 up warkinspektys in de industry un Konventy 129 up kinderarbeid in de landbouw.

 

 

Up 1 januåry 2017 had Kenia ungeväär 48 miljoon inwoaners. Med 73% dårvan under de 30 jår old hevt Kenia ne junge bevolking. Ouk is et inwoanertal de lätste jåren hard egroid; van 2,9 miljoon når meyr as 40 miljoon in hunderd jår tyd.

By de höyvdstad van Kenia, Nairobi, ligt eyne van de gröätste sloppenwyken van de wearld: Kibera. Når skatting woanet dår tusken de 170.000 un 1 miljoon lüde. By de UNHCR-basis in Dadaab in et noorden woanet ouk rund de 500.000 people.

Volker

 

Kenia hevt ne verskeidene bevolking bestånde uut de meyste groute etniske un linguistiske grupen in Afrika. Der sint når skatting 47 verskillende gemeynskappen, wårvan Bantus (67%) un Niloten (30%) de meyrderheid vörmet. Minderheidsgrupen sint under meyr kusjitiske grupen, arabiske, indiers un europeanen.

Volgens et keniaanske Nationale Bureau vöär de Ståtistik (KNBS) hevt Kenia ne totale bevolking van 38.610.097 inwoaners. De gröätste inheymske grupen sint de Kikuyu (6.622.576), Luhya (5.338.666), Kalenjin (4.967.328), Luo (4.044.440), Kamba (3.893.157), Somaliers (3.510.757), Kisii (2.205.669), Mijikenda (1.960.574), Meru (1.658.108), Turkana (988.592), and Maasai (841.622). In de Noordoustelike Provincy, vroger bekend as NFD, woanet vöärnamelik inheymske etniske somaliers. Volker med butenlandske afkoamst sint somailiers uut Somalie, keniaanske arabyren, asiaten un europeanen.

Språken

Binnen öäre eygene gemeynskappen spreaket de verskillende volker van Kenia meysttyds öäre moderspråke. De beide officiäle landsspråken, engelsk un swahili, gebruket se as uutwesselingsspråke tüsken verskillende gemeynskappen. Engelsk is wydverbreid in de handel, up skole un in de regeyring. Lüde in minder groute städen un up den buur sint döär mekander minder meyrspråkig. See spreaket öäre lokale språke.

Britsk engelsk is de modelspråke, mär under invlood van verskillende bantuspråken as swahili un kikuyu. Et is seyt de kolonisaty in untwikkelng un bevattet ouk verskeidene elementen van amerikaansk engelsk. Sheng-slang is ne up swahili egrunde bargunske språke in een antal städelike deylen. Et besteyt vöäral uut ne mengeling van swahili un engelsk un is een vöärbeald van kode-switchen.

Allens by mekander wordet der so'n 69 verskillende språken in Kenia küred. De meysten behöyret by de twey groute afrikaanske språkenfamilys: Niger-Kongospråken (bantu-tak) un Nilo-saharaspråken (nilotisken tak). Kusjitiske un arabiske minderheden spreaket språken dee as by de afroasiatiske språken höyret. Indiaske un europääske inwoaners küret språken dee under de Indo-Europääske språken valt.

Gelöyv

 

 

de meyste kenianen sint kristelik (83%), wårvan 47,7% protestantsk un 23,5% roumsk-katholik is. De Oust-Afrikaanske Presbiteraanske Karke hevt 3 miljoon volgers in Kenia un ümliggende landen. Der sint ouk kleinere konservative gereformeerde karken, de Afrikaanske Evangelisk-Presbiteraanske Karke, de Unafhanglike Presbiteraanske Karke in Kenia un de Reformeerde Karke van Oust-Afrika. et Orthodoks Christendom telt 621.200 anhangers. Kenia hevt med afstand de meyste anhangers van de Quakers wearldwyd, med rund de146.300 leyden. De eanigste jöädske synagoge van et land steyt in Nairobi.

De tweyde-gröätste religy van Kenia is de Islam, med 15% van de bevolking. Sestig percent van alle keniaanske moslims woant in de küstprovincy, wår se 50% van de totale bevolking dår uutmaket. Dårnöäst woanet noch 10% van de moslims in de Oustelike Provincy. In disse streaken sint de in de meyrderheid. Afrikaansk traditioneel gelöyv are wördt döär 1,7% van de lüde beleyden, mär ouk lüde dee as sik kristelik of moslim nömet, holdet der een paar traditionele gebruken up nå. Nit-gelöyvige kenianen vörmet 2,4% van de bevolking.

Wyders hevt Kenya noch eyne van Afrika's gröätste hindu-gemeynskappen (rund de 300.000 lüde), vöärnamelik van Indiaaske kumaf. Dårnöäst sint hyr de gröätste anhangers van et Baha'i-gelöyv (430,000). Der is ne kleine buddhistengemeynte.

Gesundheid

 

Kenia's private sektor is når verholding untwikkeld in vergelyk med andere afrikaanske landen under den sahara. Private sorgverleaners sint de vöärnaamste doktoren in et land, selvs vöär de armsten. De private gesundheidssorg is grötter un hevt et better vöär mekander as de publike un non-profitorganisatys, wat behandelrüümtes un personeel angeyt. Volgens een rapport van de Wearldbanke geyt sowat de hälvte van de armste 20 percent van de kenianen når ne private sorginstelling as een kind seke is.

Private sorgverleaners med vegünning warket meysttyds as kleine undernemmingen. De meyste kenianen gåt hyr et leevste hen ümdat se togankelik sint, herkenbår as mark, wår vöär et geld bedet un eyn-up-eyne behandelt. Dit steyt in starke teagenstelling töt de slim burokratiske un groutskålige sorgverleaning van de groutendeyls verwaerlousde publike sorginstellingen. Döär disse inefficienty hebbet de regeyring un geldsketers meyr un meyr anstüürd up de wendböärdere un efficientere private dokters. Dit geyt via verskillende programma's med medisk-juridiske deenste, noudhülpe, vaksineren; un undersöök, behandeling un beparking van kanker, HIV/AIDS un tuberkulose. Dårnöäst wördt insat up veilig moderskap.

Ydereyne kan by private instellingen terechte. Sekenhüse as et Universiteitsseknhuus Aga Khan in Nairobi un et Sekenhuus van Mombasa sint vergelykbår med vöäranstånde sekenhüse in et Westen, mär sint düür un dårdöär enkel döär ryke lüde un verseakerden te betalen.

Der is ne doudelike swarte markt van unregistreerde mediske instellingen, kwaksalvers un nepmedicynen. Dissen drayt vöäral up de unweatendheid, årmode un wanhoupe van patienten döär et heyle land. By alle registreerde mediske instellingen koamet regelmåtig gesundheidsbeambten vanuut de regeyring un andere nationale reguleringsorganisatys an vöär kontrole- un understüttingsbesöök. See kyket of vuldån wördt an juridiske eisen, so as upstelled in de Fair Administratie Action Act van 2015. Ouk köänet se kesen vöär wydere hülpe un kwaliteitsverbeateringsprocessen, döär samen te warken under ne sociale franchise, so as de Tunza Family Network, wat geld krig van beide de regeyring un donoren.

Tosicht up mediske handelingen döär unkwalificeerden wördt vake hölden döär vennoutskappen, lokale regeyringen un andere künstmåtige juridiske organisatys. Et wördt döär de vingers seen.

Wet- un regelgeaving vöär de gesundheidssorg is beparked. Dårümme wördt et vake slecht beheyrd un kryget gesundheidswarkers regelmåtig te maken med mundelike, emotionele un lichamelike mishandeling döär patienten un bestüürders.

Private sorginstellingen sint verskeiden, der sit vöäle verloup in un se låtet sik nit makkelik indeylen. Publike instellingen wordet meysttyds in gradatys indeyld: gemeynskapsinstellingen (Gråd I) wordet beheyrd döär gemeynskapswarkers, dispensäres (Gråd II) wordet beheyrd döär versorgers, gesundheidscentra (Gråd III) döär doktersassistenten, underlokale sekenhüse (Gråd IV) döär doktersassistenten of huusdokters, gråfskapssekenhüse (Gråd V) döär huusdokters un nationale verwysingssekenhüse (gråd VI) döär vulleydig kwalificeerde dokters un gesundheidswarkers.

 

Verpleygers sint med afstand de grötste gruup gesundheidswarkers in alle sektoren. Dårnå koamet de clinical officers (doktersassistenten), huusdokters un medisk specialisten. Volgens et keniaanske Nationaal Bureau vöär Ståtistik warren der in 2011 65.000 kwalificeerde verpleygers in et land, 8600 assistenten un 7000 dokters vöär 43 miljoon lüde. By disse antallen sint ouk de oaverleadene of pensioneerde gesundheidswarkers medrekkend. Et warkelike antal kan dårümme laeger weasen.)

Döär et heyle land sint traditionele geneasers te vinden (krüdendokters, heksendokters un gebedsgeneasers). Se wordet vöäle besocht.

Undanks dat der al groute trädte maked sint, steyt Kenia noch vöär een paar flinke uutdagingen. De döärsneyde leavensverwachting is når 55 jår esakked in 2009. Dat is vyv jår minder as in 1990. Kinderstarvte is houge, med in döärsneyde 44 up 1000 kinder in 2012. De Wearldgesundheidsorganisaty skatteden in 2011 dat by mär 42% van de geboortes ne kwalificeerde gesundheidswarker by was.

Kenmarkende årmodeseektes sint ouk in Kenia wydverbreid: de hälvte van de kenianen leavet under de årmodegrense. Vöärkoambåre seektes, so as malaria, HIV/AIDS, lungunstekking, diarree un undervoding sint belangryke kindermoordenaars. Dårnöäst sorget slecht beleid, ümköyperye, inadekwate gesundheidswarkers, slecht behear un leiderskap vöär vöäle ellende. Volgens ne skatting uut 2009 had 6,3% van de vulwassenen HIV/AIDS. Toch wist een UNAIDS-rapport van 2011 uut dat de HIV-epidemy händig-an wat verbettert. Minder junge lüde (tüsken 15 un 24 jår) un swangere vrouwlüde hebbet de seekte. In 2006 wör rund de 15 miljoon mål malaria vünden.

Vrouwlüde

 

Keniaanske vrouwlüde kreagen in 2012 in döärsneyde 4,49 kinder. Volgens een regeyringsundersöök uut 2008 was de vrüchtbårheidsgråd 4,6% un et gebruuk van vöärbehoodsmiddelen was 46%. Moderstarvte is houge, deyls döär vrouwenbesnydenis, wat 27% van de vrouwlüde undergån hebbet. Döär modernisering wördt dit gebruuk vöärdan minder uutvoord. Dårnöäst wör et 2011 by wet verböäden.

Vöär de kolonisaty hadden vrouwlüde ne ekonomiske eygen seg. Döär koloniale landafname rakeden de vrouwlüde de seggenskap kwyt.

De döärsneyde trouwleavtyd neamt eavenreydig to med underwysgråd.

Verkrachtig, misbruuk un mishandeling wordt nit altyd as misdåden seen. Meldingen van seksueel misbruuk wordt nit altyd seriöös nöämen.

Skolen

 

 

Töt vyv jår old köänet kinder når de vöärskoolse upvang. Dat duret eyne töt drey jår un wördt uut eygene sak betaald, ümdat der töt vöär kört noch gin officiääl regeyringsbeleid vöär was.

Vanaf ses jår kryget kinder les up de laegere skole. Dår sittet se acht jår un dårnå noch veer jår up de middelbåre skole. Underwys is gratis in oapenbåre skolen. Dår köänet se kesen vöär ne tweyjöärige warkrichte upleiding, of selv ne learwarksteyde regelen vöär kleydermaker, timmerman, automontöör of metselder.

Dee wat de middelbåre skole afmaket köänet når ne techniske hougeskole of ander kollege vöär ne dreyjöärige upleiding, of medeyne döär når ne universiteit un dår veer jår studeren. Afstudeerden van de techniske upleidingen un kolleges köänet an et wark un later noch een diploma in een specialisme halen of når de universiteit. Dat doot se meysttyds nå et tweyde of darde jåren an de höygere skole. Een höyger diploma wördt döär de meyste warkgeavers aksepteerd.

 

Keniaanske publike universiteiten sint slim verkommercialiseerd un mär een klein deyl van de kwalificeerde lüde med een diploma van de middelbåre skole kryget ne studyböörse van de regeyring. De meysten koamet in de geystesweatenskappen terechte ümdat dat goodkoup te understütten is. De meyste studenten dee in anmarking koamet mär nit tolåten wordet, keset vöär minder prominente lesryges in publike of private universiteiten, hougeskolen un techniske upleidingen.

Van de keniaanske vulwassenen kan 38,5 percent nit (good) leysen of skryven. Der sint groute verskillen når strekke. In Nairobi is 87,1% leyskündig. In de Nooroustelike Provincy mär 8 percent.

Den vöärskoolsken upvang, vöär kinder tusken drey un vyv jår old, is verplicht üm tolåten te worden töt Standard One (de eyrste klasse). As se slaget, kryget se et Keniaanske Certifikaat vöär Laeger Underwys, wat bepålt wee når de middelbåre skole mag of når ne beroopsupleiding geyt. An et ende van de middelbåre skole kryget leyrlingen een landelik eksamen in acht väkke når köäse. Engelsk, Kiswahili un rekkenkünde sint verplicht.

De Keniaanske Centrale Plaatsingsdeenst vöär Universiteiten un Hougeskolen bepålt welke studenten by de publike universiteiten magt. Nöäst de publike skolen gevt et noch nen houp priveeskolen, vöärnamelik in städelike gebeyden. Wydters sint der noch een antal internationale skolen dee verskillende butenlandske underwysstelsels volget.

Undanks de kommerciäle benöädering is Kenia's höygere upleidingsstelsel berücht star un steyt wyd af van wat der nöydig is up de lokale arbeidsmarkt. Der besteyt vöäle unvreade oaver de untopasbårheid van de kennis dee afstudeerden hebbet.

 

 

De keniaanske kultuur besteyt uut meyrdere traditys. Ümdat der verskillende volker in Kenia leavet, is der ginne eyndüdig keniaanske kultuur an te wysen.

De meyrderheid besteyt uut Swahili-lüde an de küste un verskillende bantuvolker in et midden un westen. In et noordwesten woanet vöärnamelik nilotiske volker. De Maasai sint een bekend volk döär tourisme, mär se vörmet mär een klein deel van de heyle bevolking. Se sint bekend üm öäre uutvorige boavenkleyder un upsmük.

Ouk hevt Kenia een uutebreid musik-, televisy- un teaterweasen.

Media

Kenia hevt een antal mediakanalen dee as binnenlandsk un wearldwyd uutsendet. See behandelt et nys, sakengeböären, sport un vermaak. De belangrykste keniaanske kranten sint under meyr:

• The Daily Nation;
• The Standard
• The Star
• The People
• East Africa Weekly
• Taifa Leo

Keniaanske televisystations sint under meyr:

• Kenya Broadcasting Corporation (KBC)
• Citizen TV
• Kenya Television Network (KTN)
• NTV
• Kiss Television
• K24 Television
• Kass-TV

Skryverye

 

Ngũgĩ wa Thiong'o is eyne van de bekendste skryvers van Kenia. Syn book Weep Not, Child (Stille mär myn kind) gevt ne beskryving van et leaven in Kenia under britske oaverhearsking. Et verhaal löt seen wo as de Mau Mau-upstand et leaven van kenianen beïnvloded hevt. De thema's in et book, kolonialisme, underwys un leevde, maket et eyne van de bekendste afrikaanske böker.

M.G. Vassanji's book uut 2003, The In-Between World of Vikram Lall (De tüskenwearld van Vikram Lall) wün de Giller Prize in 2003. Et is een fiktyf dagbook van nen keniaan med indiaske wörtel un syne family, terwyl as se proberet ümme te gån med de politike veranderingen in vöär- un nå-koloniaal Kenia.

Seyt 2003 besteyt der een literaer tydskrivt Kwani? oaver hüdigendaagse keniaanske literatuur.

Musik

 

Kenia hevt een breyd musikaal anbod, boavenup de meyrdere soorten volksmusik dee meysttyds med de meyr as 40 lokale språken in verband eseen wordet.

Trummen sint et vöärnaamste musikinstrument in keniaanske popmusik. De trumritmes sint ingewikkeld un beståt vake uut beide inheymske un importeerde ritmes, vöärnamelik et Kongolese cavacha-ritme. In keniaanske popmusik wordt meyrdere deylen med mekander afwesseld un hebbet de lätste tyd ouk vaker upvallerige gitaarsolo's. Wyders sint hiphop un lokale genres as benga populaer.

Teksten wordet meysttyds in kiswahili of engelsk esüngen. Med toneamende regelmåt wordet ouk lingala-elementen gebruked, eleynd van kongolese musikanten. Der wordt ouk wal teksten in lokale språken eskreaven, mär gröttere radiostations drayet meysttyds alleyne engelske musik. Toch sint der wal wat lokale radiostations dee lokaal wark drayet.

Nen slim uutbündigen dans is de isukuti, dee vöäral döär de verskillende Luhya-stammen edansed wördt by geleygenheden as geboortes, trouweryen un groves. Andere traditionele dansen sint under meyr de Ohangla van de Luo, Nzele van de Midjikenda, Mugithi van de Kikuyu un de taarab van de swahili.