Twm O'r Nant: Bardd ac anterliwtiwr

Daeth yn ffigwr amlwg ym mywyd y werin ar ddiwedd y 18g a dechrau'r 19g ac mae ei waith yn adleisio profiad a theimlad y dosbarth hwnnw yn wyneb anghyfiawnderau mawr yr oes. Yn ystod ei oes cafodd ei alw "y Cambrian Shakespeare" gan ei edmygwyr.

Twm o'r Nant
Ganwyd	Ionawr 1739  Llanefydd
Bu farw	3 Ebrill 1810  Dinbych
Dinasyddiaeth	Cymru
Galwedigaeth	bardd, dramodydd, saer maen

Ganwyd Twm o'r Nant ym Mhenporchell Isaf, ym mhlwyf Llanefydd, Sir Ddinbych yn 1739. O fewn dwy flynedd symudodd y teulu i'r Nant Uchaf yn Nantglyn (y "Nant" yn ei lysenw), hefyd yn Sir Ddinbych. Ychydig iawn o addysg ffurfiol a gafodd, ond dysgodd elfennau darllen a sgwennu Cymraeg mewn ysgol rad a sefydlwyd yn Nantglyn. Dywed Twm yn ei hunangofiant ei fod wedi sgwennu ei anterliwt gyntaf yn 9 mlwydd oed. Gweithiodd fel gwas fferm, fel ei dad o'i flaen. Ond cyn hir roedd yn perfformio mewn anterliwtiau yn ffeiriau gogledd-ddwyrain Cymru. Priododd ei gariad Elizabeth Hughes yn 24 oed ar 19 Chwefror 1763, mewn gwasanaeth yn Llanfair Talhaearn a arweinwyd gan y bardd Ieuan Brydydd Hir, a chafodd ferch yn Rhagfyr yr un flwyddyn. Bu fyw â'i wraig yn y gogledd hyd 1769 gan ennill bywoliaeth fel cariwr coed yn Ninbych a Bachymbyd.

 

 

Yna daeth tro mawr ar ei fywyd ac aeth Twm i lawr i'r De a Sir Drefaldwyn i ddianc rhag ei ddyledwyr a threuliodd gyfnod helbulus yn cadw tafarn ac yn gofalu am dollborth yn Llandeilo, Sir Gaerfyrddin.

Dychwelodd Twm i'r gogledd yn 1789 a bu aros yno hyd ddiwedd ei oes. Cododd gartref i'r teulu ar ddarn o dir rhwng Natnglyn a Llansannan. Bu rhaid iddo droi ei law at sawl peth, yn cynnwys gwaith saer maen ac fel gosodwr ffwrnesiau a gratiau. Trodd fwyfwy at grefydd yn ei henaint a daeth yn gyfeillgar iawn â Thomas Charles o'r Bala. Mae'r anterliwtiau a gyfansoddodd yng nghyfnod olaf ei oes yn llawer llai masweddus ac yn adlewyrchu profiad Twm dan ddylanwad Methodistiaeth. Bu farw ar 3 Ebrill 1810 a chafodd ei gladdu ym mynwent Llanfarchell (neu'r "Yr Eglwys Wen"), ger Dinbych.

 

Cofir Twm yn bennaf am ei anterliwtiau. Math o ddrama boblogaidd a chwareid ar lwyfannau agored mewn ffeiriau a gwyliau mabsant oedd yr anterliwt. Ceir elfen gref o ffars a dychan ynddynt, ynghyd â beirniadaeth gymdeithasol a moesol. Yr anterliwtiau pwysicaf gan Twm o'r Nant yw:

• Tri Chydymaith Dyn (1762)
• Y Farddoneg Fabilonaidd (1768)
• Cyfoeth a Thlodi (1768)
• Pedair Colofn Gwladwriaeth (1786)
• Pleser a Gofid (1787)
• Tri Chryfion Byd (1789)
• Bannau y Byd (1808)
• Cybydd-dod ac Oferedd (cyhoeddwyd ar ôl ei farwolaeth, 1870)

Ond mi fu Twm yn fardd hynod o boblogaidd yn ogystal. Ysgrifennodd nifer o garolau, baledi, cywyddau ac englynion. Gwerthid ei gerddi gan faledwyr yn y ffeiriau a chyhoeddwyd y gyfrol Gardd o Gerddi yn 1790. Cymerodd Twm ran flaenllaw yn Eisteddfod Caerwys 1798, eisteddfod fawr a oedd yn ymgais i adgyfodi traddodiad yr hen eisteddfodau yng Nghaerwys yn yr 16g. Cafodd Twm ei wneud yn Ddisgybl Penceirddiad. O'r un cyfnod tyfodd gelyniaeth rhwng Twm a Dafydd Ddu Eryri a barodd am weddill ei oes.

Ysgrifennodd Twm o'r Nant hunangofiant byr a bywiog sy'n llawn o wybodaeth am ei fywyd a'i feddylfryd, Hanes bywyd Thomas Edwards bardd gynt o'r Nant. Cedwir yn ogystal nifer o lythyrau ganddo.

 

Gwaith Twm o'r Nant

• Glyn M. Ashton (gol.), Anterliwtiau Twm o'r Nant: Pedair Colofn Gwladwriaeth a Cybydd-dod ac Oferedd (Caerdydd, 1964)
• eto, Hunangofiant a llythyau Twm o'r Nant (Caerdydd, 1962)
• Dafydd Glyn Jones (gol.), Canu Twm o'r Nant (Dalen Newydd)
• Adrian C. Roberts (gol.), Cyfoeth a Thlodi a Tri Chydymaith Dyn (Dalen Newydd)

Astudiaethau

• Wyn Griffith, Twm o'r Nant (Caerdydd, 1953). Cyfres ddwyieithog Gŵyl Dewi.
• Saunders Lewis, 'Twm o'r Nant', Meistri'r Canrifoedd (Caerdydd, 1973)
• Kate Roberts, 'Twm o'r Nant', yn Gwŷr Llên y Ddeunawfed Ganrif (1966)
• E. Wyn James, 'Rhai Methodistiaid a’r Anterliwt: John Hughes, Pontrobert, Twm o’r Nant ac Ann Griffiths', Taliesin, Hydref 1986 [1]