Morfiligion: Infra-urdd o famaliaid ee morfilod, dolffiniaid

Cetacea
Morfil Cefngrwm (Megaptera novaeangliae)
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Dosbarth:	Mammalia
Urdd:	Cetacea Brisson, 1762
Is-urddau
Mysticeti - morfilod walbon Odontoceti - morfilod danheddog, gan gynnwys dolffiniaid a llamidyddion Archaeoceti † (diflanedig)

Mae'r urdd yn cynnwys tua 90 o rywogaethau. Ceir y mwyafrif ohonynt yn y môr ond mae rhai dolffiniaid yn byw mewn afonydd. Mae ganddynt gorff hirfain a llyfn, aelodau blaen arbenigol sy'n ffurfio ffliperi a chynffon wastad rhiciog â dau llabed llorweddol.

Maent yn famaliaid dyfrol sy'n ffurfio'r is-urdd Cetacea (o'r Lladin cētus ‘anifail morol, morfil’ o'r Hen Roeg kētos). Y prif nodweddion allweddol yw eu ffordd o fyw, corff siâp torpido bron yn ddi-flew, eu maint mawr, gan fwyaf, a diet cigysol yn unig. Gallant wthio eu hunain trwy'r dŵr gyda symudiad pwerus i fyny ac i lawr yn eu cynffon sy'n gorffen ar ffurf tebyg i badl, ac yn defnyddio eu ffliperi i lywio a throi.

Er bod y mwyafrif o forfiligion yn byw mewn amgylcheddau morol, fel yr awgryma'r enw Cymraeg, mae nifer fach yn byw mewn dŵr croyw'n unig, ac mae rhai i'w cael mewn afonydd ac maent yn mudo gyda'r thro'r tymhorau.

Mae morfiligion yn enwog am eu deallusrwydd uchel a'u hymddygiad cymdeithasol cymhleth yn ogystal â maint enfawr rhai ohonynt, fel y morfil glas a all gyrraedd hyd at 29.9 metr (98 troedfedd) a phwysau o 173 tunnell (190 tunnell fer), gan ei wneud yr anifail mwyaf erioed.

Mae tua 86 o rywogaethau byw wedi'u rhannu'n ddau grwp: Odontoceti neu forfilod danheddog (sy'n cynnwys llamidyddion, dolffiniaid, morfilod rheibus eraill fel y morfil gwyn a'r morfil sberm, a'r morfilod gylfinog (beaked whales) na wyddom fawr ddim amdano) a'r Mysticeti neu forfilod walbon (sy'n cynnwys rhywogaethau fel y morfil glas, y morfil cefngrwm a'r morfil pen bwa).

Mae morfilod wedi cael eu hela'n ddi-baid am eu cig, braster ac olew gan gwmniau masnachol. Er bod y Comisiwn Morfila Rhyngwladol wedi cytuno i atal morfila masnachol, mae rhai cenhedloedd yn parhau i wneud hynny. Maent hefyd yn wynebu peryglon amgylcheddol megis llygredd sŵn tanddwr, crynhoad plastig a newid parhaus yn yr hinsawdd, ond mae faint yr effeithir arnynt yn amrywio o rywogaeth i rywogaeth. Ychydig o darfu a gaiff y morfil trwyn potel deheuol ond ystyrir fod y baiji (neu ddolffin afon Tsieina) wedi'i ddifodi'n llwyr oherwydd gorhela gan bobol.

Credir bod y ddwy urdd, y morfilod walbon (Mysticeti) a'r morfilod danheddog (Odontoceti), wedi dargyfeirio tua thri deg pedwar miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Mae gan forfilod walbon flew wedi'u gwneud o keratin yn lle dannedd. Mae'r blew yn hidlo cril ac infertebratau bach eraill o ddŵr y môr. Mae morfilod llwydion yn bwydo ar folysgiaid sy'n byw ar y gwaelod. Mae teulu'r rorcwal (Balaenopteridae) yn defnyddio plethynau gwddf i ehangu eu cegau i gymryd bwyd i mewn a hidlo'r dŵr. Mae gan y Balaenidae (morfilod cywir a morfilod pen bwa) bennau anferth sy'n gallu gwneud 40% o fàs eu corff. Mae'n well gan y mwyafrif o forfilod o'r math hwn ddyfroedd oerach Hemisffer y Gogledd a'r De, sy'n llawn bwyd, ac yn mudo i'r Cyhydedd i roi genedigaeth. Yn ystod y broses hon, gallant ymprydio am sawl mis, gan ddibynnu ar eu cronfeydd braster.

Mae parfurdd (math o urdd) yr Odontoceti – y morfilod danheddog, fel yr awgrymir gan yr Hen Roeg odoús, odón ‘dant’ – yn cynnwys morfilod sberm, morfilod gylfinog, lleiddiaid, dolffiniaid a llamhidyddion. Yn gyffredinol, mae'r dannedd wedi'u cynllunio ar gyfer dal pysgod, môr-lewys neu infertebratau morol eraill, nid ar gyfer eu cnoi, felly mae pob ysglyfaeth yn cael ei lyncu'n gyfan. Siapwyd y dannedd fel conau (dolffiniaid a morfilod sberm), rhawiau (llamhidyddion), pegiau (morfilod gwynion), ysgithrau (môr-ungyrn) neu'n amrywiol (gwryw y morfil gylfinog). Mae dannedd morfilod gylfinog benyw wedi'u cuddio yn y deintgig ac nid ydynt yn weladwy, a dim ond dau dwmpath byr sydd gan y rhan fwyaf o forfilod gylfinog gwryw. Mae gan y môr-ungorn ddannedd ar wahân i'w ysgithrau, sy'n bresennol ar wrywod a 15% o fenywod ac mae ganddo filiynau o nerfau i synhwyro tymheredd y dŵr, pwysedd a halltedd. Mae ychydig o forfilod danheddog, fel y lleiddiaid, yn bwydo mamaliaid, fel morloi.

Mae gan forfilod danheddog synhwyrau datblygedig iawn - addaswyd eu golwg a'u clyw ar gyfer aer a dŵr, ac mae ganddyn nhw alluoedd sonar datblygedig gan ddefnyddio y pecyn o feinwe a elwir yn felon morfilog. Gall rhai sbesimenau dall hyd yn oed oroesi, gan ddibynu'n llwyr ar eu clyw. Mae rhai rhywogaethau, fel morfilod sberm, wedi ymaddasu'n dda ar gyfer deifio i ddyfnderoedd mawr. Mae sawl rhywogaeth o forfilod danheddog yn dangos dwyffurfed rhywiol, lle mae'r gwrywod yn wahanol i'r benywod, fel arfer at ddibenion rhyw neu ymddygiad ymosodol.

 

Yn gyffredinol, mae cyrff morfilod yn debyg i rai pysgod, y gellir eu priodoli i'w ffordd o fyw, symud ac amodau'r cynefin. Mae eu corff wedi ymaddasu'n dda i'w cynefin, er eu bod yn rhannu nodweddion hanfodol gyda mamaliaid uwch eraill (Eutheria).

Mae ganddyn nhw siâp llifliniog, ac mae eu haelodau blaen yn ffliperi. Esblygodd asgell ddorsal ar gefn bron pob un, a all fod ar sawl ffurf yn dibynnu ar y rhywogaeth. Nid oes gan y morfil gwyn, mohonynt. Mae'r ffliper a'r asgell ar gyfer sefydlogi a llywio yn y dŵr.

Mae organau cenhedlu'r gwrywod a chwarennau llaeth y benywod i'w cael eu suddo yn y corff, tan bo'u hangen.

Mae'r corff wedi'i lapio mewn haenen drwchus o fraster, a elwir mewn sawl iaith yn blubber, a ddefnyddir ar gyfer inswleiddio thermol ac mae'n rhoi siâp corff llyfn a llifliniog i forfilod. Mewn rhywogaethau mwy, gall gyrraedd trwch hyd at hanner metr (1.6 tr).

Datblygodd dwyffurfedd rhywiol mewn llawer o forfilod danheddog. Mae'r canlynol yn dangos y nodwedd yma: y morfil sberm, y môr-ungorn, aelodau teulu'r morfilod gylfinog, sawl rhywogaeth o deulu'r llamhidydd, lleiddiaid, morfilod pengrwn (pilot whales) a'r dolffin llyfn y gogledd (Lissodelphis borealis). Datblygodd gwrywod y rhywogaethau hyn nodwedd allanol sy'n absennol mewn benywod ac sy'n fanteisiol wrth ymladd neu wrth geisio paru. Er enghraifft, mae morfilod sberm gwryw hyd at 63% yn fwy na benywod, ac mae llawer o forfilod gylfinog yn meddu ar ysgithrau a ddefnyddir mewn cystadleuaeth ymhlith y gwrywod, yn debyg i geirw.

Pen

Mae gan forfilogion ben hirgul, yn enwedig morfilod walbon, oherwydd yr ên llydan sy'n hongian drosodd. Gall platiau morfil blaen caled fod yn 9 metr (30 tr) o hyd. Ffurfia eu ffroenau chwythdwll (twll chwythu); mae gan forfilod danheddog un o'r rheini, tra bod gan forfilod walbon ddau.

Sgerbwd

Mae sgerbwd y morfil yn bennaf yn cynnwys asgwrn cortigol, sy'n sefydlogi'r anifail yn y dŵr. Am y rheswm hwn, mae'r esgyrn daearol arferol, sydd wedi'u gwehyddu'n fân-dyllog, yn cael eu disodli gan ddeunydd ysgafnach a mwy elastig e.e. cartilag a hyd yn oed braster, a thrwy hynny wella eu rhinweddau hydrostatig. Mae'r glust a'r trwyn yn cynnwys siâp asgwrn sy'n unigryw i forfilod sydd â dwysedd uchel, yn debyg i borslen. Mae hyn yn dargludo sain yn well nag esgyrn eraill, gan gynorthwyo'r biosonar.

Mae nifer yr fertebra sy'n rhan o'r asgwrn cefn yn amrywio yn ôl rhywogaeth, yn amrywio o bedwar deg i naw deg tri. Mae'r asgwrn yddfol (cervical spine) a geir ym mhob mamal, yn cynnwys saith fertebra sy'n cael eu lleihau neu eu hasio. Rhydd yr ymasiad hwn sefydlogrwydd wrth nofio ar draul symudedd. Caiff yr esgyll eu cario gan y fertebra thorasig, yn amrywio o naw i un-deg-saith fertebra unigol. Mae'r sternwm yn gartilag. Nid yw'r ddau neu dri phâr olaf o asennau wedi'u cysylltu, gan hongian yn rhydd yn wal y corff. Mae'r meingefn sefydlog a'r gynffon yn cynnwys y fertebrau eraill. Islaw'r fertebra cynffonnol mae asgwrn y cevron.

Cynffon ddwylabedog

 

Mae gan forfilogion ddwy llabed o gartilag ar ddiwedd eu cynffonnau rhiciog a ddefnyddir i wthio'r mamal ymlaen. Tyf y llabedau yn llorweddol ar y corff, yn wahanol i bysgod, sydd â chynffonau fertigol.

Cylchrediad

Mae gan forfilogion galonnau pwerus sy'n dosbarthu ocsigen yn y gwaed yn effeithiol ledled y corff. Gan eu bod yn anifeiliaid gwaed cynnes, maen nhw'n dal tymheredd y corff bron yn gyson iawn.

Resbiradaeth

Mae gan forfilogion ysgyfaint, sy'n golygu eu bod yn anadlu aer. Gall morfilog dal ei anadl o ychydig funudau i dros ddwy awr yn dibynnu ar y rhywogaeth. Mae morfilogion yn anadlwyr bwriadol ac felly'n gorfod bod yn effro i anadlu i mewn ac allan. Pan fydd aer hen, wedi'i gynhesu o'r ysgyfaint, yn cael ei allanadlu, mae'n cyddwyso wrth iddo gwrdd ag aer allanol oerach. Fel gyda mamal daearol yn anadlu allan ar ddiwrnod oer, mae cwmwl bach o 'stêm' yn ymddangos. Gelwir hyn yn ‘pistylliad’ (spout) ac mae'n amrywio ar draws rhywogaethau o ran siâp, ongl ac uchder. Gellir adnabod rhywogaethau o bell wrth siap eu pistylliad.

Synhwyrau

Mae llygaid morfilogion ar ochrau y pen (fel colomen) yn hytrach na'r blaen (fel pobol). Mae hyn yn golygu mai dim ond rhywogaethau trwynfeinion (fel dolffiniaid) sydd â golwg deulygad craff ymlaen ac i lawr. Mae chwarennau deigrynnol yn secretu dagrau seimllyd, sy'n amddiffyn y llygaid rhag yr halen yn y dŵr. Mae'r lens bron yn sfferig, sy'n effeithlon iawn wrth ffocysu'r golau lleiaf posibl sy'n cyrraedd dŵr dwfn. Nid yw yr Odontoceti’n gallu blasu rhyw lawer, nac arogli ychwaith, ond credir bod y cyfrinwyr yn clywed rhywfaint o arogli oherwydd eu system arogleuol lai, ond i bwrpas. Gwyddys fod gan forfilogion glyw rhagorol.

Clustiau

 

Mae'r glust allanol wedi colli'r godre (y rhan weladwy), ond mae ei chyntedd allanol cul wedi goroesi. I gofrestru synau, yn lle hynny, mae gan ran ôl y mandibl wal ochrol denau o flaen gwactod sy'n gartref i bad o fraster. Mae'r pad yn mynd o'r blaen i mewn i fforamen helaethedig iawn y mandibl ac yn ymestyn i mewn o dan y dannedd ac yn ddiweddarach yn cyrraedd wal ochrol denau'r ectotympanig. Mae'r ectotympanig yn cynnig ardal ymlyniad lai ar gyfer tympan y glust. Mae'r cysylltiad rhwng y rhan clywedol hwn a gweddill y benglog yn cael ei leihau i un cartilag bach mewn dolffiniaid cefnforol.

Mae morfilogion yn defnyddio sain i gyfathrebu, gan ddefnyddio griddfan, cwynfan, chwibanau, cliciau neu 'ganu' (y morfil cefngrwm yn unig all ganu).

Cromosomau

Mae'r caryoteip cychwynnol yn cynnwys set o gromosomau o 2n = 44. Mae ganddyn nhw bedwar pâr o gromosomau telocentrig (y mae eu centromerau yn eistedd wrth un o'r telomeres), dau neu bedwar pâr o is-delocentrig ac un neu ddau bâr mawr o gromosomau isfetacentrig. Mae'r cromosomau sy'n weddill yn fetacentrig - mae'r centromere fwy neu lai yn y canol - ac maen nhw braidd yn fach. Mae morfilod sberm, morfilod gylfinog a morfilod de yn cydgyfeirio i ostyngiad yn nifer y cromosomau i 2n = 42.

Ystod a chynefin

Ceir morfilod mewn llawer o gynefinoedd dyfrol. Er bod gan lawer o rywogaethau morol, megis y morfil glas, y morfil cefngrwm a'r lleiddiad, ardal ddosbarthu sy'n cynnwys y cefnfor cyfan bron, mae rhai rhywogaethau'n digwydd yn lleol yn unig neu mewn poblogaethau yma ac acw. Mae'r rhain yn cynnwys y vaquita, sy'n byw mewn rhan fechan o Gwlff California a dolffin Hector, sy'n byw mewn rhai dyfroedd arfordirol yn Seland Newydd. Mae rhywogaethau o ddolffiniaid afon yn byw mewn dŵr croyw'n unig.

Mae llawer o rywogaethau'n trigo mewn lledredau penodol, yn aml mewn dyfroedd trofannol neu isdrofannol, fel morfil Bryde neu ddolffin Risso, sydd hefyd i'w weld yn nyfroedd arfordiroedd Cymru. Mae eraill yn cadw i gorff penodol o ddŵr yn unig. Dim ond yng Nghefnfor y De y mae'r dolffin morfil de deheuol a'r dolffin awrwydr yn byw. Dim ond yng Nghefnfor yr Arctig y mae'r môr-ungorn a'r morfil gwyn yn byw. Mae'r morfil gylfinog Sowerby a'r dolffin Clymene yn bodoli yn yr Iwerydd a'r Môr Tawel yn unig mae dolffin ochr wen ac mae'r dolffin syth gogleddol yn byw yng Ngogledd y Môr Tawel yn unig.

Gellir dod o hyd i rywogaethau cosmopolitaidd yn y Môr Tawel, Cefnfor yr Iwerydd a Chefnfor India. Mae safleoedd atgenhedlu rhywogaethau mudol yn aml yn gorwedd yn y trofannau a'u mannau bwydo mewn rhanbarthau pegynol.

Mae tri deg dau o rywogaethau i'w cael yn nyfroedd Ewrop, gan gynnwys pump ar hugain o rywogaethau danheddog a saith o rywogaethau walbon.

Mudo morfilod

Mae llawer o rywogaethau o forfilod yn mudo yn lledredol i symud rhwng cynefinoedd tymhorol. Er enghraifft, mae'r morfil llwyd yn mudo 10 mil o filltiroedd (16,000 km) mewn un taith gron. Mae’r daith yn cychwyn ym magwrfa'r gaeaf mewn morlynnoedd cynnes ar hyd Baja California, ac yn croesi 5,000 milltir ( 8,000 km o arfordir i fannau bwydo'r haf ym moroedd Bering, Chuckchi a Beaufort oddi ar arfordir Alaska.

Cwsg

Mae morfilod sy'n anadlu'n ymwybodol yn cysgu ond ni allant fforddio cwst hir, oherwydd gallant foddi. Er bod gwybodaeth am gwsg mewn morfilod gwyllt yn gyfyngedig, cofnodwyd bod morfilod danheddog mewn caethiwed yn arddangos cwsg tonnau araf (USWS), sy'n golygu eu bod yn cysgu gydag un ochr i'w hymennydd ar y tro, fel y gallant nofio, anadlu'n ymwybodol ac osgoi ysglyfaethwyr a chyswllt cymdeithasol yn ystod eu cyfnod o orffwys.

Canfu astudiaeth yn 2008 fod morfilod sberm yn cysgu mewn ystum fertigol ychydig o dan yr wyneb, yn ystod y dydd, pan nad yw morfilod yn ymateb i gychod yn pasio, oni bai eu bod mewn cysylltiad a'r cwch neu'r llong!

Plymio

Wrth blymio, mae'r anifeiliaid yn lleihau eu defnydd o ocsigen trwy ostwng curiad y galon a chylchrediad y gwaed. Nid yw organau unigol yn derbyn unrhyw ocsigen yn ystod yr amser hwn. Gall rhai rorcwaliaid blymio am hyd at 40 munud, morfilod sberm rhwng 60 a 90 munud a morfilod trwyn potel am ddwy awr. Mae dyfnder plymio tua 100 metr (330 tr) ar gyfartaledd. Gall rhywogaethau fel morfilod sberm blymio i 3,000 metr (9,800 tr).

Cysylltiadau cymdeithasol

Mae'r rhan fwyaf o forfilod yn anifeiliaid cymdeithasol, er bod rhai rhywogaethau'n byw mewn parau neu'n unig. Mae grŵp fel arfer yn cynnwys rhwng deg a hanner cant o anifeiliaid, yn ddibynnol ar argaeledd bwyd; yn ystod y tymor paru, gwelir grwpiau o fwy na mil.

Mae gan y grwpiau hyn hierarchaeth sefydlog, gyda'r safleoedd blaenoriaeth yn cael eu pennu trwy frathu, gwthio neu hyrddio. Dim ond mewn sefyllfaoedd o newyn ayb y mae ymddygiad y grŵp yn ymosodol, ond fel arfer mae'n heddychlon iawn. Mae nofio-cyswllt, cyd-ymddwyn a chyffwrdd cariadus yn gyffredin. Mae ymddygiad chwareus yr anifeiliaid, fel hyrddio i'r awyr, bwrw tin dros ben, syrffio, neu daro esgyll, yn digwydd yn amlach na pheidio mewn morfilod llai, fel dolffiniaid a llamhidyddion.

Cân y morfil

Mae gwrywod mewn rhai rhywogaethau o'r morfilod walbon yn cyfathrebu trwy ganu, dilyniannau o synau traw uchel. Gellir clywed y ‘caneuon’ hyn am gannoedd o gilometrau. Yn gyffredinol, mae pob teulu'n canu cân benodol, wahanol sy'n esblygu dros amser, yn debyg felly i ganu Plygain. Weithiau, gall unigolyn gael ei adnabod gan ei lais nodedig, fel y morfil 52-hertz sy'n canu'n amlach na morfilod eraill. Mae rhai unigolion yn gallu cynhyrchu dros 600 o synau gwahanol. Mewn rhywogaethau walbon fel y morfil cefngrwm, credir bod caneuon gwrywaidd-benodol yn cael eu defnyddio i ddenu ac arddangos ffitrwydd i'r morfilod benyw.

Bygythiadau

Daw’r prif fygythiadau i forfilod gan bobl, yn uniongyrchol o forfila masnachol neu hela a bygythiadau anuniongyrchol gan bysgota a llygredd.

Morfila

Morfila yw'r arfer o hela morfilod, yn bennaf morfilod walbon a morfilod sberm, sy'n hen weithgaredd sy'n tarddu'n ôl i Oes y Cerrig.

Yn yr Oesoedd Canol, daliwyd morfilod am eu cig, olew y gellid ei ddefnyddio fel tanwydd ac asgwrn gên, a ddefnyddiwyd i adeiladu tai. Ar ddiwedd yr Oesoedd Canol, adeiladwyd sawl llynges morfila ac yn yr 16g a'r 17g, roedd gan lynges yr Iseldiroedd tua 300 o longau morfila gyda 18,000 o forwyr.

Yn ail hanner y 19g dyfeisiwyd y tryfer ffrwydrol, gan arwain at gynnydd enfawr y morfilod ellid eu dal.

Defnyddiwyd llongau mawr fel mam-longau ar gyfer trin y morfilod. Yn hanner cyntaf yr 20g, roedd morfilod o bwysigrwydd mawr fel cyflenwyr deunyddiau crai. Cant eu hela'n ddwys yn ystod yr amser hwn; yn y 1930au, lladdwyd 30,000 o forfilod. Cynyddodd hyn i dros 40,000 o anifeiliaid y flwyddyn hyd at y 1960au, pan gwympodd y stoc o forfilod yn enbyd.

Mae’r rhan fwyaf o forfilod sy’n cael eu hela bellach dan fygythiad, gyda rhai poblogaethau o forfilod mawr wedi cael eu hecsbloetio ac ar fin diflannu. Cafodd poblogaethau morfilod llwyd yr Iwerydd a Corea eu dileu’n llwyr a gostyngodd poblogaeth morfilod de Gogledd yr Iwerydd i ryw 300-600. Amcangyfrifir bod poblogaeth y morfil glas tua 14,000 yn unig.

Daeth yr ymdrechion cyntaf i amddiffyn morfilod ym 1931. Rhoddwyd rhai rhywogaethau a oedd mewn perygl arbennig, megis y morfil cefngrwm (a oedd yr adeg honno'n rhifo tua 100 mamal), o dan warchodaeth ryngwladol a sefydlwyd yr ardaloedd gwarchodedig cyntaf. Ym 1946, sefydlwyd y Comisiwn Morfila Rhyngwladol (IWC) i fonitro a diogelu stociau morfilod. Cafodd hela morfil o 14 o rywogaethau mawr at ddibenion masnachol ei wahardd yn fyd-eang gan y sefydliad hwn rhwng 1985 a 2005, er nad yw rhai gwledydd yn anrhydeddu'r gwaharddiad.

Diwylliant modern

 

Yn yr 20fed ganrif daeth newid ym meddyliau pobl, a thrawsnewidiwyd y morfil o fod yn angenfilod i fod yn greaduriaid rhyfeddol, wrth i wyddoniaeth ddatgelu eu bod yn anifeiliaid deallus a heddychlon. Disodlwyd hela gan dwristiaeth morfilod a dolffiniaid. Adlewyrchir y newid hwn, hefyd, mewn ffilmiau a nofelau. Er enghraifft, prif gymeriad y gyfres Flipper oedd dolffin trwynbwl. Mae'r gyfres deledu SeaQuest DSV (1993-1996), y ffilmiau Free Willy, Star Trek IV: The Voyage Home a'r gyfres lyfrau The Hitchhiker's Guide to the Galaxy gan Douglas Adams yn enghreifftiau.