Dosbarthiad Gwyddonol

Mae organebau wedi'u grwpio'n tacsa (unigol: tacson) a rhoddir rheng dacsonomig i'r grwpiau hyn; gellir rhestru rheng benodol i ffurfio grŵp mwy cynhwysol o safle uwch, gan greu yr hyn a elwir yn 'hierarchaeth dacsonomig'. Y prif rengoedd heddiw yw parth, teyrnas, ffylwm (defnyddir rhaniad weithiau mewn botaneg yn lle ffylwm), dosbarth, urdd, teulu, genws, a rhywogaeth. Ystyrir y botanegydd o Sweden, Carl Linnaeus, fel sylfaenydd y system dacsonomeg, wrth iddo ddatblygu system restredig a elwir yn dacsonomeg Linnaeaidd ar gyfer categoreiddio organebau ac enwau deuenwol ar gyfer enwi organebau.

---

Y prif rengoedd mewn dosbarthiad biolegol.

Gyda datblygiadau mewn theori, data a thechnoleg ddadansoddol o systemateg fiolegol, mae'r system Linnaeaidd wedi trawsnewid yn system o ddosbarthu biolegol modern gyda'r bwriad o adlewyrchu'r perthnasoedd esblygiadol rhwng organebau byw ac wedi difodi.

Mae union ddiffiniad tacsonomeg yn amrywio o ffynhonnell i ffynhonnell, ond erys craidd y ddisgyblaeth: cenhedlu, enwi a dosbarthu grwpiau o organebau. Fel pwyntiau cyfeirio, cyflwynir diffiniadau diweddar o dacsonomeg isod:

1. Y theori a'r ymarfer o grwpio unigolion yn rywogaethau, trefnu rhywogaethau yn grwpiau mwy, a rhoi enwau i'r grwpiau hynny, gan gynhyrchu 'dosbarthiad'.
2. Maes gwyddoniaeth (a phrif gydran systemateg) sy'n cwmpasu disgrifio, adnabod, enwi a dosbarthu.
3. Gwyddor dosbarthiad. Mewn bioleg trefnu organebau yn ddosbarthiad.
4. "Gwyddor dosbarthiad fel y'i cymhwysir i organebau byw, gan gynnwys astudio dulliau ffurfio rhywogaethau, ac ati."
5. "Dadansoddiad o nodweddion organeb i'r dibenion o'u dosbarthu".
6. "Mae systemeg yn astudiaeth o ffylogenedd i ddarparu patrwm y gellir ei gyfieithu i ddosbarthiad ac enwau mwy cynhwysol ym maes tacsonomeg" (a restrir fel diffiniad dymunol ond anarferol).

Mae'r diffiniadau amrywiol hyn naill ai'n gosod tacsonomeg fel is-faes o systemateg (diffiniad 2), yn gwrthdroi'r berthynas honno (diffiniad 6), neu'n ymddangos eu bod yn ystyried y ddau derm yn gyfystyr. Ceir rhywfaint o anghytundeb a yw enwi biolegol yn cael ei ystyried yn rhan o dacsonomeg (diffiniadau 1 a 2), neu’n rhan o systemateg y tu allan i dacsonomeg. Er enghraifft, mae diffiniad 6 wedi'i baru â'r diffiniad canlynol o systemateg sy'n gosod y gyfundrefn enwau (nomenclature) y tu allan i dacsonomeg:

• Systemateg : "Yr Astudiaeth o adnabod, tacsonomeg, ac enwi organebau, gan gynnwys dosbarthu pethau byw o ran eu perthnasoedd naturiol ac astudio amrywiad ac esblygiad tacsa".

Dyma'r hierarchaeth o dacsonau, gyda'r prif rengau mewn teip trwm.

• Parth (Parthau) Regio
• Teyrnas (Teyrnasoedd) Regnum
• Is-deyrnas Subregnum
• Uwch-ffylwm Superphylum
• Ffylwm (Ffyla) Phylum ¹
• Is-ffylwm Subphylum
• Uwch-ddosbarth Superclassis
• Dosbarth (Dosbarthiadau) Classis
• Is-ddosbarth Subclassis
• Uwch-urdd Superordo
• Urdd (Urddau) Ordo
• Is-urdd Subordo
• Uwch-deulu Superfamilia
• Teulu (Teuluoedd) Familia
• Is-deulu Subfamilia
• Llwyth (Llwythau) Tribus
• Genws (Genera) Genus
• Uwch-rywogaeth Superspecies
• Rhywogaeth (Rhywogaethau) Species
• Is-rywogaeth Subspecies

¹ Rhaniad neu adran Divisio: dewis arall i Ffylwm ar gyfer planhigion, ffyngau a bacteria

Yn yr Yr Oesoedd Canol disgrifiwyd rhywogaethau gwahanol o fewn genws gyda rhestr hir o dermau Lladin. Nid tan y 18fed ganrif y cyflwynodd Carolus Linnaeus (1707-1778) y system sy’n dal mewn defnydd heddiw, lle defnyddir dim ond dau air, un am y genws ac un am y rhywogaeth. Yr enw am y system hon yw'r system ddeuenwol. Yn Systema Naturae Carolus Linnaeus (1735), rhennir pethau byw yn ddwy deyrnas: Animalia a Vegetabilia. Ers hynny, datblygodd gwayddoniaeth a thechnoleg ac mae llawer wedi ei ganfod ynglŷn ag organebau un-gellog, ymysg pethau eraill, felly roedd angen system mwy cynnil. Yn y 1960au cyflwynwyd y gair 'Rank' a newidiwyd yn ei dro i 'Domain' (Cymraeg: Parth).

Un system o'r fath yw'r system 6-teyrnas a ddefnyddir yn UDA, lle rhennir organebau yn Bacteria, Archaea, Protista, Fungi (Ffwng), Plantae (Planhigion) ac Animalia (neu 'Anifeiliaid'). Yng ngwledydd Prydain, India, Awstralia ac America Ladin, fodd bynnag, defnyddir 5-teyrnas, sef: Anifeiliaid, Planhigion, Ffwng, Protista a Monera. Mae rhai dulliau o ddosbarthu bywyd yn hepgor y term "Teyrnas", gan nodi nad yw'r teyrnasoedd traddodiadol yn perthyn i un hynafiad cyffredin.

Mae'r tabl canlynol yn crynhoi datblygiad y systemau o ddosbarthu pethau byw dros y blynyddoedd.