پەیمانی قەرس

ئەم پەیماننامەیە لە شاری قەرس لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٢١ واژوو کرا

پەیمانی قەرس

نەخشەی پەیمانی قەرس
ڕێکەوتی ئیمزاکردن	١٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٢١
Location	قەرس
Parties	تورکیا، کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی گورجستان، کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجان، کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان
Languages	ڕووسی، تورکی

واژووکارانی پەیمانی قەرس بریتی بوون لە نوێنەرانی ئەنجومەنی نیشتمانیی گەورەی تورکیا کە لە ساڵی ١٩٢٣دا کۆماری تورکیا ڕادەگەیەنێت، ھەروەھا لە کۆمارەکانی سۆسیالیستی ئەرمینیا و ئازەربایجان و جۆرجیا سۆڤیەت بە بەشداری کۆماری سۆسیالیستی فیدراڵی سۆڤیەتی ڕووسیا. چوار لایەنی کۆتایی دوای سەرکەوتنی بەلشەفییەکان لە شەڕی ناوخۆی ڕووسیا و پەیمانی یەکێتی کانوونی یەکەم ١٩٢٢ دەبوونە بەشێکی پێکھێنەری یەکێتی سۆڤیەت

پەیماننامەکە پەیمانی جێنشینی پەیمانی مۆسکۆ بوو لە ئازاری ١٩٢١. زۆربەی ئەو خاکانەی کە لە پەیماننامەکەدا بە تورکیا دراون، لەلایەن ڕووسیای ئیمپراتۆرییەوە لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە کاتی جەنگی ڕووسیا و تورکیا لە ساڵانی ١٨٧٧–١٨٧٨ وەرگیراون. تاکە ئیستسنای ناوچەی سوورماڵ بوو کە پێش ئەوەی لە پەیمانی تورکمانچای لە دوای جەنگی ڕووسیا و فارس لە ١٨٢٦–١٨٢٨ لەلایەن ڕووسیاوە بخرێتە سەر خانەنشینی ئێریڤانی ئێران.

ئەم پەیماننامەیە لەلایەن جەنەڕاڵ کازم قەرەبەکر نوێنەری حکوومەتی کاتی تورکیا ڤێلی بەی پەرلەمانتار و فەرماندەی میحوەری ڕۆژھەڵات و پەرلەمانتار موحتار بەی و باڵیۆز مەمدو شەڤەت پاشا باڵیۆزی ڕووسیای سۆڤیەت یاکۆڤ گانێتسکی واژوو کرا، وەزیری دەرەوەی ئەرمەنستانی سۆڤیەت ئاسکاناز مراڤیان و وەزیری ناوخۆ پۆغۆس ماکینتسیان و وەزیری کۆنترۆڵی دەوڵەتی ئازەربایجانی سۆڤیەت بەھبود شەھتەھتینسکی و وەزیری کاروباری سەربازی و دەریایی سۆڤیەت شالڤا ئیلیاڤا و وەزیری دەرەوە و کاروباری دارایی ئەلێکساندەر سڤانیدزێ.

پەیمانی قەرس مەرجەکانی پەیمانی پێشووتری مۆسکۆی دووپاتکردەوە کە لە ساڵی ١٩٢١ لە نێوان مەجلیسی گەورەی نیشتمانی تورکیا و ڕووسیای سۆڤیەت ئەنجامدرا. سنووری نێوان کۆماری نوێی تورکیا و ھەر سێ کۆماری ترانسقاوقازی دیاری کرد.

جۆرجیا و ئادجارا

 

لە پەیماننامەکەدا ھاتووە کە خاکی ئۆبلاستی باتومی ئیمپراتۆری پێشووی ڕووسیا دابەش بکرێت. نیوەی باشووری ئۆبلاستی پێشوو کە تا ڕادەیەکی زۆر ھاوتای ئارتڤین ئۆکرۆگ بوو لەگەڵ شاری ئارتڤین، دەخرایە سەر تورکیا. نیوەی باکوور کە تا ڕادەیەکی زۆر ھاوتایە لەگەڵ باتوم ئۆکرۆگ لەگەڵ شاری بەندەری ستراتیژی باتومی، دەبێتە بەشێک لە جۆرجیا سۆڤیەت وەک کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئۆتۆنۆمی ئادجاری (ئێستا ئادجارا). پەیماننامەکە داوا دەکات کە ھەرێم بەھۆی دانیشتووانی ناوخۆیی کە زۆربەیان موسڵمان بوون، سەربەخۆیی سیاسی پێ بدرێت و «سیستەمێکی کشتوکاڵی کە لەگەڵ خواستەکانی خۆیدا بگونجێت» جێبەجێ بکات. زانای قەفقاز چارڵز کینگ ئاماژەی بەو بەشەی پەیماننامەکە کردووە وەک «نموونەیەکی دەگمەن لە یاسای نێودەوڵەتیدا کە تێیدا پێکھاتەی ئیداری ناوخۆیی وڵاتێک بە پەیماننامەیەک لەگەڵ وڵاتێکی دیکە مسۆگەر کراوە».سەرەڕای ئەوەش، پەیماننامەکە گەرەنتی «ترانزێتی بێبەرامبەر لە بەندەری باتوم بۆ کاڵا و ھەموو ئەو کەرەستانەی کە بۆ تورکیا دانراوە، یان سەرچاوەیان گرتووە، بەبێ باج و ڕسوماتی گومرگی، و بە مافی تورکیا بۆ بەکارھێنانی بەندەری باتوم بەبێ باجی تایبەت» گەرەنتی کردووە.

سنووری ئەرمەنستان و تورکیا

ئەم پەیمانە سنوورێکی نوێی لە نێوان تورکیا و ئەرمینیای سۆڤیەتدا دروست کرد، کە لەلایەن ڕووبارەکانی ئاخوریانەوە (ئارپاچای) و ئاراسەوە دیاریکرابوو. تورکیا خاکی ئۆبلاستی پێشووی کارسی ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیای بەدەستھێنا، کە بریتی بوو لە شارەکانی قەرس، ئەردەھان و ئۆلتی، دەریاچەی چیلدیر و وێرانەکانی ئانی. ھەروەھا لە پارێزگای ئێریڤانی پێشوو، سوورمالینسکی ئویەزد (سوورمالی)ی بەدەستھێنا، لەگەڵ چیای ئارارات، کانەکانی خوێی کولپ (توزلوجا)، ھەروەھا شاری ئیگدیر، ھەروەھا کۆریدۆری ئاراس، کە شریتێکی تەسکی زەوییە لە نێوان ئاراسەکاندا و ڕووبارەکانی خوارەوەی کاراسو کە بەشێک بوون لە ئێریڤانسکی ئویەزد لە بەرامبەردا تورکیا ڕەزامەندی دەربڕی کە قەزای ئەقبابا بداتە ئەرمینیای سۆڤیەت، کە ناوچەیەکی بچووکە لە دەوروبەری دەریاچەی ئارپی کە تورکەکانی قەرەپاپاک تێیدا نیشتەجێ بووە و بەشێک بووە لە ئۆبلاستی پێشووی کارس.

بەپێی یاداشتەکانی سیمۆن ڤراتسیان دوا سەرۆک وەزیرانی کۆماری یەکەمی ئەرمەنستان، بەلشەفییەکان ھەوڵیانداوە دووبارە دانوستان لەسەر پێگەی ئەنی و کولپ بکەنەوە و وەک بەشێک لە ئەرمینیای سۆڤیەت بمێننەوە. گانێتسکی جەختی لەسەر «بەھای مێژوویی و زانستی گەورەی» ئانی بۆ ئەرمەنییەکان کردەوە و کولپی بە «بەشێکی جیانەکراوەی ترانسقاوقازیا» ڕاگەیاند. بەڵام تورکیا ڕەتیکردەوە دانوستان لەسەر ئەو مەرجانە بکاتەوە کە لە پەیمانی مۆسکۆدا لەسەری ڕێککەوتوون، ئەمەش زۆر نائومێدی سۆڤیەتەکانی کرد. زۆربەی ئەو خاکانەی ئەرمینیا کە بە تورکیا ڕادەستی تورکیا کرابوون، لە دوای جەنگی تورکیا و ئەرمەنستانەوە پێشتر لەژێر کۆنترۆڵی سەربازیی تورکیادا بوون. پەیماننامەکە داوا دەکات سەربازانی تورکیا لە ناوچەیەک بکشێنەوە کە بە نزیکەیی ھاوتایە لەگەڵ نیوەی ڕۆژاوای پارێزگای شیراکی ئێستای ئەرمینیا، لەنێویاندا شاری ئەلێکساندرۆپۆل (گیومری).

ئازەربایجان و نەخچیڤان

مادەی پێنجەمی پەیماننامەکە ناوچەی نەخچیڤانی وەک خاکێکی سەربەخۆ لەژێر پاراستنی ئازەربایجان دامەزراند خاکی ئۆتۆنۆمی نوێی نەخچیڤان پێکھاتبوو لە نەخچیڤان ئویەزدی پێشوو، بەشی شارور لە شارور-دارالاجسکی ئویەزد و باشووریترین بەشەکانی ئێریڤانسکی ئویەزدی پارێزگای ئێریڤانی پێشوو. لە ساڵی ١٩٢٤دا، ناوچەکە بە فەرمی وەک کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری ناخیچێڤان ژێردەستەی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەت لە ئازەربایجان ناسێندرا. دروستکردنی کۆماری ئۆتۆنۆمی نوێ ڕێگەی بە ئازەربایجان دا سنوورێکی ١٨ کم لەگەڵ کۆریدۆری ئاراسدا ھاوبەش بکات، کە ئێستا لەلایەن تورکیاوە کۆنترۆڵکرابوو.

 

ھەروەھا پەیمانی قەرس کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی تورکیا و ئێران ھەبووە. ئێستا لکاندنی سوورماڵی و کۆریدۆری ئاراس سنوورێکی کەمێک بەرفراوانتری بە تورکیا بەخشی لەگەڵ ئێران. لە کۆتایییەکانی بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا ڕاپەڕینی ئارارات لە دەوروبەری چیای ئارارات سەریھەڵدا. لەکاتێکدا تورکیا ھەوڵی ھەڵوەشاندنەوەی یاخیبوونەکەی دەدا، یاخیبووانی کورد لە سنووری ئێرانەوە ھەڵاتن بۆ لای ڕۆژھەڵاتی عەراراتی بچووک، کە «وەک پەناگەیەک لە دژی دەوڵەت لە ڕاپەڕینەکەیاندا» بەکاریان ھێنا. لە بەرامبەردا تورکیا سنووری لەگەڵ ئێراندا بەزاند و ناوچەکەی داگیرکرد. ناوچەی ئاراراتی بچووک بووە بابەتی گفتوگۆی دیپلۆماتەکانی تورکیا و ئێران لە دانوستانەکانی دیاریکردنی سنوورەکان. لە تاران لە ساڵی ١٩٣٢، ئێران ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر ڕادەستکردنی ناوچەکە بە تورکیا لە بەرامبەر ھەندێک خاکی باشووری زیاتر

بەڵام ڕێککەوتنەکە بەھۆی ناڕەزایەتی ھەندێک لە دیپلۆماتەکانی ئێرانەوە دواکەوت، کە ناوچەی ئەراراتی بچووکیان بە گرنگی ستراتیژی دەزانی و ڕەوایەتی پەیمانی قەرسیان خستە ژێر پرسیارەوە. دیپلۆماتەکان ھەستیان بەوە کرد کە تورکیا ئیدیعایەکی ڕەوای لەسەر خاکی سوورماڵی نییە کە پێش ئەوەی بە پەیمانی تورکمانچای ڕادەستی ڕووسیای ئیمپراتۆری بکرێت، بەشێک بووە لە ئێران. جگە لەوەش لەبەر ئەوەی وشەکانی پەیمانی تورکمانچای ناڕوون بوون، بانگەشەیان بۆ لکاندنی بەشێک لە ناوچەکە دەکرد. دوای کۆبوونەوەیەکی بنیاتنەر لەگەڵ مستەفا کەمال ئەتاتورک لە ئەنقەرە لە ساڵی ١٩٣٤، ڕەزا شا کە سەرەتا ویستبووی کۆریدۆری ئاراس بخاتە سەر یەک، دواجار فەرمانی بە دیپلۆماتەکانی کرد کە ھەر ناڕەزایەتییەک ھەبێت وازیان لێبھێنن و ڕێککەوتنە نوێیەکانی سنوور قبوڵ بکەن

دوای جەنگی جیھانی دووەم، یەکێتی سۆڤیەت ھەوڵیدا ئەو پەیماننامەیە ھەڵبوەشێنێتەوە و خاکی لەدەستچووی خۆی وەربگرێتەوە. بە گوتەی نیکیتا خرۆشۆڤ، جێگری سەرۆک وەزیران لاڤرێنتی بێریا ھانی ھاوڕێی خۆی لە جۆرجیا جۆزێف ستالین کرد بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێن لەسەر ئەو پرسە، پێداگری لەسەر گەڕانەوەی ناوچە مێژوویییەکانی جۆرجیا کرد. لە کۆتاییدا ستالین ڕازی بوو و لە ٧ی حوزەیرانی ١٩٤٥ وەزیری دەرەوەی سۆڤیەت ڤیاچێسلاڤ مۆلۆتۆڤ باڵیۆزی تورکیای لە مۆسکۆ ئاگادار کردەوە کە دەبێت پارێزگاکانی قەرس و ئەردەھان و ئارتڤین بگەڕێندرێنەوە بۆ یەکێتی سۆڤیەت بەناوی ھەردوو کۆماری سۆسیالیستی جۆرجیا و ئەرمینیا. ئەنقەرە خۆی لە دۆخێکی سەختدا بینییەوە بەو پێیەی دەیەوێت پەیوەندی باشی لەگەڵ مۆسکۆ ھەبێت بەڵام ڕەتیکردەوە دەستبەرداری خاکەکان بێت. تورکیا لە ھیچ بارودۆخێکدا نەبوو بۆ ئەوەی شەڕ لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت بکات، کە لە دوای جەنگی جیھانی دووەمەوە وەک زلھێزێک سەریھەڵدابوو. ئیدیعای خاکی سۆڤیەت بۆ تورکیا لەلایەن کاسۆلیکۆکانی ئەرمەنی جۆرج شەشەم و لەلایەن ھەموو سێبەرەکانی ڕەوەندی ئەرمەنییەوە پشتگیری دەکرا، لەنێویاندا فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی دژە سۆڤیەت. ھەروەھا حکوومەتی سۆڤیەت ھانی ئەرمەنییەکانی دەرەوەی وڵاتی دا کە بگەڕێنەوە بۆ ئەرمینیای سۆڤیەت بۆ پشتگیریکردن لە ئیدیعاکانی.

ئینگلیز و ئەمریکییەکان دژی ئیدیعای خاکی سۆڤیەت دژی تورکیا بوون. لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگی سارددا، حکوومەتی ئەمریکا ئەو ئیدیعایانەی وەک بەشێک لە «ھەڵبژاردنێکی فراوانخوازی لەلایەن ئیمپراتۆرییەتێکی کۆمۆنیستەوە» دەبینی و بە بیرھێنانەوەی دیزاینە ئیرێدنتیستەکانی نازییەکان بەسەر سودێتنلاند لە چیکۆسلۆڤاکیادا سەیریان دەکرد. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا نیگەران بوو لە گرنگی سەربازی ستراتیژی فەلاتی کارس بۆ سۆڤیەت. ئەوان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە پشتگیری پێشوویان بۆ ئەرمینیا لە دوای سەرۆک ودرۆ ویلسۆن (١٩١٣–١٩٢١)ەوە لە دوای لەدەستدانی سەربەخۆیی ئەرمینیا بەسەرچووە. ھەروەھا یەکێتی سۆڤیەت داوای پێداچوونەوەی بە ڕێککەوتننامەی مۆنترۆ و دروستکردنی بنکەیەکی سەربازی کرد لە گەرووی تورکیا. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ئامۆژگاری ھاری تروومەن سەرۆکی ئەمریکای کرد کە پشتیوانی لە تورکیا بکات و دژایەتیی داواکارییەکانی سۆڤیەت بکات، ئەویش ئەویش کردی. تورکیا لە ساڵی ١٩٥٢ پەیوەندی بە ھاوپەیمانی سەربازیی دژە سۆڤیەت ناتۆ کرد.

دوای مردنی ستالین لە ساڵی ١٩٥٣، حکوومەتی سۆڤیەت دەستبەرداری ئیدیعای خاکی خۆی بوو لەسەر تورکیا وەک بەشێک لە ھەوڵێک بۆ بەرەوپێشبردنی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ وڵاتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ھاوبەشە ھاوپەیمانەکەی کە ئەمریکایە. یەکێتی سۆڤیەت بەردەوام بوو لە ڕێزگرتن لە مەرجەکانی پەیماننامەکە تا ھەڵوەشاندنەوەی لە ساڵی ١٩٩١. بەڵام بە گوتەی کریستوفر جەی واکەر، مۆسکۆ لە ساڵی ١٩٦٨دا سەردانی پەیماننامەکەی کردەوە، کاتێک ھەوڵیدا دانوستان بۆ ڕێکخستنی سنوورەکان لەگەڵ تورکیادا بکات کە تێیدا وێرانەکانی عەنی ئەنجامی بدەن بگوازرێتەوە بۆ ئەرمینیای سۆڤیەت لە بەرامبەر دوو گوندی ئازەربایجانی لە ناوچەی چیای ئەکبابا. بەڵام بە گوتەی واکەر ھیچ شتێک لە ئەنجامی ئەم گفتوگۆیانە نەبووە.

پێگەی ئەرمەنستان

دوای ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت، حکوومەتەکانی دوای سۆڤیەت لە ڕووسیا و جۆرجیا و ئازەربایجان پەیمانی قەرسیان قبوڵ کرد. ھەڵوێستی ئەرمەنستان بەھۆی نەبوونی پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان تورکیا و ئەرمەنستان جیاوازە. لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٦، وەزیری دەرەوەی ئەرمینیا ڤارتان ئۆسکانیان وتی کە ئەرمینیا پەیماننامەکە وەک جێنشینی یاسایی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان قبوڵ دەکات بەڵام ئاماژەی بەوەدا کە تورکیا پابەند نەبووە بە مەرجەکانی پەیماننامەکە. بە تایبەتی مادەی حەڤدەھەمی پەیماننامەکە داوای کردبوو کە "ترانزێتی ئازادانەی کەسان و کاڵاکان بەبێ ھیچ بەربەستێک" لەنێوان واژووکاراندا بگیرێتەبەر و لایەنەکان "ھەموو ئەو ڕێوشوێنانە بگرنەبەر بۆ پاراستن و پەرەپێدانی بەخێرایی ھێڵی ئاسن و تەلەگرافی و پەیوەندییەکانی دیکە". ". بەڵام گرژی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لەسەر ناگۆرنۆ-قەرەباغ وایکرد تورکیا سنووری وشکانی لەگەڵ ئەرمەنستان دابخات و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵدا بپچڕێت و بەمەش ئەو مادەیە پێشێلکرا. ئۆسکانیان ڕایگەیاند کە بەو کارە تورکیا ڕەوایەتی پەیماننامەکە دەخاتە ژێر گومانەوە.

پێگەی فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنستان

پەیمانی کارس بە ئاشکرا لەلایەن فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنستان ڕەتدەکرێتەوە، کە بە تایبەتی ئەو پەیماننامەیە بە «پێشێلکردنی گەورەی یاسا نێودەوڵەتییەکان» ئیدانە دەکات و دەڵێت لەبەر ئەوەی سێ کۆماری ترانسقەوقاز لە ساڵی ١٩٢١ لەژێر کۆنترۆڵی مۆسکۆدا بوون، ڕەزامەندی سەربەخۆیان جێگەی پرسیار بووە. ھەروەھا فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنستان بە پشتبەستن بە دەسەڵاتی ئەو لایەنانەی کە پەیماننامەکەیان ئەنجامداوە، ڕەوایەتی پەیماننامەکە دەخاتە ژێر پرسیارەوە. ئەوان پێیان وایە کە ئەنجومەنی نیشتمانی گەورەی تورکیا ھیچ دەسەڵاتێکی یاسایی نەبووە بۆ واژووکردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان." جگە لەوەش، ئەوان دەڵێن لەبەر ئەوەی یەکێتی سۆڤییەت تا ساڵی ١٩٢٢ دامەزراو نەبووە، دەوڵەتێکی دانپێدانراو نەبووە و ھەروەھا "بابەتێکی یاسای نێودەوڵەتی نەبووە و بە شێوەیەکی سروشتی، حکوومەتەکەی ھیچ دەسەڵاتێکی نەبووە بۆ چوونە ناو پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان."."

دوای کەوتنە خوارەوەی فڕۆکەی سوخۆی سو-٢٤ی ڕووسی لە ساڵی ٢٠١٥

دوای کەوتنەخوارەوەی کەشتیی سوخۆی سو-٢٤ی ڕووسی لە تشرینی دووەمی ٢٠١٥ لەسەر سنووری سووریا و تورکیا و سەرھەڵدانی گرژییەکانی ڕووسیا و تورکیا، ئەندامانی حیزبی شیوعی ڕووسیا پێشنیاری ھەڵوەشاندنەوەی پەیمانی مۆسکۆ و بە درێژایی پەیمانی کارسیان کرد. سەرەتا وەزارەتی دەرەوەی ڕووسیا ئەو کارەی بە ناردنی پەیامێکی سیاسی بۆ حکوومەتی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا زانی. بەڵام لە کۆتاییدا مۆسکۆ لە ھەوڵەکانیدا بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان لەگەڵ ئەنقەرە بڕیاری دژی دا.

•  دەروازەی ئازەربایجان
•  دەروازەی ئەرمەنستان
•  دەروازەی تورکیا
•  دەروازەی پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان
•  دەروازەی یاسا