پلەی سەدی

لە ئێستادا جگەلە چەند وڵاتێکی کەم (وەک ئەمریکا و بریتانیا) لە گشت ووڵاتانی دونیا ئەم پێوەرە ئیشی پێدەکرێت. ئەستێرەناسی سویدی بە ناوی ئەندەرس سێلسیەس (١٧٠١–١٧٤٤ ز) لە ساڵی ١٩٤٨دا ئەم پێوەرەی دا ھێنا کە ناوی نا سانتیگرێید (واتا سەد پلە).

ئەم پێوەرە (لە ساڵی ١٧٤٣ زایینیەوە) لە دوو خاڵی گرنگ پێک ھاتوە، کە بریتین لە سفری سەدی (کە پلەی گەرمی بەستنی ئاوە) وە سەدی سەدی (کە پلەی گەرمی کوڵانی ئاوە). ئەم دوو ئاڵە پێویستە لە پەستانی یەک پاسکاڵ دیاری بکرێن. پێش ساڵی ١٧٤٣ ز، بەھەمان شێوە پلەی گەرمی توانەوەی بەفر و پلەی گەرمی کوڵانی ئاو دوو پێوەری سەرەکی بوون، بەڵام بە پێچەوانەوە بوون، واتا پلەی گەرمی کوڵانیان بە سفر و پلەی گەرمی توانەوەی بەفریان بە ١٠٠ سەدی دانابوو. دوای ئەم بەروارە زانا جین پایەر کریستیەن شوێنی ئەم دوو خاڵەی پێچەوانە کردەوە.

بە ڕێکەوتنێکی نێودەوڵەتی لە نێوان ساڵانی ١٩٤٥ تا ٢٠١٩ ئەم یەکەیە پێناسە دەکرێ بە سفر ڕەھا و خاڵی سیانی (ئەو پلەی گەرمیەی کە ${\displaystyle H_{2}O}$دەتوانێ تێکەڵەیەک بێ لە سێ دۆخی بەفر، ئاو، و بوخار). ئەم پێناسەیە بە تەواوی دەگەنجێت لەگەڵ پێوەری پلەی گەرمی کێڵڤن (K) کە کەمترین پلەی گەرمی یەکسانە بە ${\displaystyle 0K}$یاخود ${\displaystyle -273.15^{\circ }C}$. لە مانگی مایزی ساڵی ٢٠١٩ وە پلەی گەرمی سیانی پێناسە کرایەوە بە ${\displaystyle 273.16K}$(${\displaystyle 0.01^{\circ }C}$).

ئەگەرچی ھەریەک لە پێوەرەکانی سەدی و کێڵڤن لە پێوەری جیا وەرگیراوون، بەڵام جیاوازی نێوان پلەکانیان یەکسانە، واتا ھە پلەیەکی سەدی گەر زیاد بکات بە واتای ئەوە دێت کە یەک پلەی کێڵڤن زیادی کردوە.

لە ٢٠/٠٥/٢٠١٩، جارێکی تر پلەی سەدی پێناسە کرایەوە لە سەر ئەساسی نەگۆڕی بۆڵتزمەن لەجیات پلەی گەرمی سیانی. واتا خاڵی سیانی لە ئێستادا خاڵێکە کە پلەی گەرمیەکەی دەپێورێت نەک خۆی خاڵی سەرەکی پێوانەکردنەکە بێت.

لە ساڵی ١٧٤٢ زانا ئێنڕێس سێلسیەس پێوەری گەرمی سیلیزی داھێنا کە پێچەانەی ئەم پلەبەندیەی ئەمڕۆ بوو (شوێنی سفر و سەد پێچەوانە بوو). لە توێژینەوەکەی بە ناو نیشانی (Observations of two persistent degrees on a thermometer) ئەو ھیچ ئاماژەیەکی بە کاریگەری پەستان لەسەر پلەی توانەوە نەکردبوو. بەڵام ئەم کاریگەریەی بە ووردی لەسەر پلەی گەرمی کوڵان دیاری کردبوو. پێوەرەکەی ئەو لەسەر ئاستی دەریا تەواوە، کە پەستانی یەکسانە بە پەستانی ستاندەر (${\displaystyle 1atm}$ )