زستان: یەکێک لە چوار وەرزەکە، کە بە سەرماکەی ناسراوە

ئەم وەرزە بە ساردی و سەرما جیادەکرێتەوە. وەرزی بارینی باران و بەفر و ھەڵکردنی ڕەشەبای سارد و زریانە، و ھەندێک ناوچە بەفرێکی زۆری لێ دەبارێت بە ڕادەیەک خانوو و ماڵەکان دیار نامێنن و ئەکەونە ژێر بەفر، ھەر لەم وەرزەدا باڵندەکان کۆچ دەکەن لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر بۆ دوورکەوتنەوە لە زستان، و زۆربەی ئاژەڵەکان وەکوو ورچ بۆ ماوەیەکی زۆر واتە بەدرێژایی وەرزی زستان دەخەون و مت دەبن. ئەم وەرزە لە ٢٢ی کانوونی یەکەم دەست پێدەکات و لە ٢١ی ئازار بە کۆتا دێت, کاتێک لە نیوەگۆی باکوور زستانە، لە نیوەگۆی باشوور هاوینە و بە پێچەوانەشەوە. لە زۆر ناوچەدا زستان بەفر و پلەی گەرمی بەستوو دەهێنێت. خۆر لە دوورترینی خۆیدایە لە خوار ئاسۆوە وەک لە جەمسەرەوە پێوانە دەکرێت. ئەو ڕۆژەی کە ئەمە ڕوودەدات کورتترین ڕۆژ و درێژترین شەوی هەیە.

زووترین خۆرئاوابوون و دوایین بەرواری خۆرهەڵاتن لە دەرەوەی ناوچە جەمسەرییەکان جیاوازە لە بەرواری خۆری زستان و پشت بە پانی دەبەستێت. جیاوازییان هەیە بەهۆی گۆڕانی ڕۆژی خۆر بە درێژایی ساڵ کە بەهۆی خولگەی بیضاوی زەویەوە دروست دەبێت.

مەیلی میحوەرەکەی زەوی بە بەراورد بە تەختەی خولگەیییەکەی ڕۆڵێکی گەورەی هەیە لە دروستبوونی کەشوهەوادا. زەوی بە گۆشەی 23.44° بە تەختەی خولگەکەیەوە مەیل دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە پانی جیاواز راستەوخۆ ڕوو لە خۆر بکەن کاتێک زەوی بە خولگەکەیدا دەڕوات. ئەم گۆڕانکارییە وەرزەکان دەهێنێتە ئاراوە. کاتێک زستانە لە نیوەگۆی باکووردا، نیوەگۆی باشوور ڕاستەوخۆتر ڕووبەڕووی خۆر دەبێتەوە و بەم شێوەیە پلەی گەرمی گەرمتر لە نیوەگۆی باکوور ئەزموون دەکات. بە پێچەوانەوە زستان لەنیوەگۆی باشوور کاتێک ڕوودەدات کە نیوەگۆی باکوور زیاتر بەرەو خۆر مەیل بێت. لە ڕوانگەی چاودێرێکەوە لەسەر زەوی، خۆری زستان زۆرترین بەرزی لە ئاسمان کەمترە لە چاو خۆری هاوین.

چاودێرانی کەشناسی بریتییە لە شێوازی پێوانەکردنی وەرزی زستان کە لەلایەن کەشناسەکانەوە بەکاردەهێنرێت لەسەر بنەمای "شێوازی کەشوهەوای هەستیار" بۆ مەبەستی تۆمارکردن، بۆیە دەستپێکردنی زستانی کەشناسی بەپێی پانی دەگۆڕێت. زۆرجار زستان لەلایەن زانایانی کەشناسییەوە پێناسە دەکرێت کە سێ مانگی ساڵنامەیی کە نزمترین تێکڕای پلەی گەرمی تێدایە. ئەمەش هاوتایە لەگەڵ مانگەکانی کانوونی دووەم و یەکەم و شوبات لە نیوەگۆی باکوور و مانگی حوزەیران و تەمموز و ئاب لە نیوەگۆی باشوور.

دەرکەوتنی زستانی کەشناسی (پلەی گەرمی بەستوو) لە پانیەکانی باکووری بەفربارین زۆر گۆڕاوە بەپێی بەرزی، شوێن لە بەرامبەر بای دەریایی و بڕی بارانبارین. بۆ نموونە لە ناوخۆی کەنەدا (وڵاتێک کە زستانی ساردی تێدایە)، وینیپێگ لە دەشتە گەورەکان کە دوورە لە زەریاکە، بەرزترین پلەی گەرمی مانگی یەک -11.3 پلەی سەدی (11.7 پلەی فەهرەنیهایت) و نزمترین پلەی گەرمی -21.4 پلەی سەدی (− 6.5 پلەی فەهرەنیهایت).

بە بەراورد، ڤانکۆڤەر لە کەناری ڕۆژئاوا بە کاریگەری دەریایی لە بای مامناوەندی زەریای هێمن نزمترین ئاستی مانگی یەک 1.4 پلەی سەدی (34.5 پلەی فەهرەنیهایت) لەگەڵ ڕۆژەکانی زۆر لە سەرووی بەستن لە 6.9 پلەی سەدی (44.4 پلەی فەهرەنیهایت). هەردوو شوێنەکە لە 49 پلەی سەدیدایە باکووری پانی، و لە هەمان نیوەی ڕۆژئاوای کیشوەرەکەدا. کاریگەرییەکی هاوشێوە بەڵام کەمتر توندڕەو لە ئەوروپادا دەبینرێت: سەرەڕای پانی باکووریان، دوورگەکانی بەریتانیا یەک وێستگەی کەشوهەوای غەیرە شاخیان نییە کە پلەی گەرمی مامناوەندی مانگی یەکیان لە خوار بەستنەوە بێت.

لە فەرهەنگی فارسیدا بەڕۆژی زستان ناودەبرێت یەڵدا (بە واتای: لەدایکبوون) و هەزاران ساڵە ئاهەنگ دەگێڕدرێت. بە سەروبەندی لەدایکبوونی میترا ناودەبرێت کە هێمای ڕووناکی و چاکە و هێز بوو لەسەر زەوی.

لە ئەفسانەی یۆنانیدا هادیس پەرسێفۆنی ڕفاند بۆ ئەوەی ببێتە هاوسەری. زیوس فەرمانی بە هەدەس کرد کە بیگێڕێتەوە بۆ لای دیمیتر کە خوداوەندی زەوی و دایکی بوو. هادیس فێڵی لە پێرسفۆنی کرد و خواردنی مردووەکان بخوات، بۆیە زیوس بڕیاریدا کە شەش مانگ لەگەڵ دیمیتەر و شەش مانگ لەگەڵ هادیسدا بمێنێتەوە. لەو ماوەیەی کچەکەی لەگەڵ هادیسدایە، دیمیتر تووشی خەمۆکی دەبێت و بووەتە هۆی زستان.