دووەمین شەڕی ناگۆرنۆ-قەرەباغ

ئەوکاتەی یەکێتیی سۆڤیەت ھەڵوەشایەوە لە ساڵی ١٩٩٠دا، ڕووسیا ھەرێمی ناگۆرنۆ-قەرەباغی وەک ئازەربایجان ناساند، بەڵام ھەر زوو دژایەتی کرا لەلایەن ئەرمەنیا، چونکە ئەو ھەرێمە زۆرینەی ئەرمەنییە.

پاش شۆڕشی ١٩١٧ی ڕووسیا، قەرەباغ بووە بەشێک لە کۆماری فێدراتیڤی دیموکراتیکی ناوچەکانی قەوقازی باشوور، بەڵام ئەم کۆمارە دواتر بەسەر سێ کۆماری جیاوازدا دابەش بوو (ئەرمەنیا، ئازەربایجان و گورجستان)، لە ماوەی یەک ساڵ و نیوی دوای ئەم گۆڕانکارییە، جەنگ و پێکدادانی قورس لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجاندا ڕووی دا، یەکێک لە ناوچە کێشە لەسەرەکانیش قەرەباغ بوو. لە تەممووزی ١٩١٨دا یەکەم ئەنجومەنی ناگۆرنۆ-قەرەباغ دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری ڕاگەیاند و حکوومەت و ئەنجومەنێکی نیشتمانیی پێکھێنا. ھێندەی نەبرد سوپای عوسمانی دەستی بەسەر ئەم ناوچەیەدا گرت، دواتر ئەم سوپایە لە بەرامبەر سوپای بەریتانیادا شکستی خوارد، بەریتانییەکان کەسایەتییەکی ئازەرییان بەنێوی "خەسرۆ بەی سوڵتانۆڤ" وەکوو پارێزگاری قەرەباغ و زەنگەزوور دیاری کرد. ئەنجومەنی نیشتمانیی قەرەباغ بڕیارەکەی پەسەند کرد، بەڵام خەڵکی ناوچەکە بەم بڕیارە ڕازی نەبوون و لە دژی پارێزگارە ئازەربایجانییەکە دەستیان دایە چەک، شەڕ و پێکدادانی نێوان چەکدارە قەرەباغییەکان و ئازەرییەکان ھەتا نیسانی ١٩٢٠ بەردەوام بوو، لە ئابی ھەمان ساڵدا ئەرمینیا ڕێککەوتنێکی کاتی لەگەڵ بۆلشەڤیکەکان واژوو کرد بۆ ئەوەی قەرەباغ بەشێوەیەکی کاتی و ھەتا گەیشتن بە چارەسەرێکی یەکجاری لەژێر کۆنترۆڵی ڕووسەکاندا بێت. ساڵی ١٩٢١ ئەرمەنستان و جۆرجیاش کەوتنە ژێردەستی بۆلشەڤیکەکان. بۆ دەستخستنی پشتگیریی خەڵکی ناوچەکە، بەڵێنیان بە ئەرمەنەکان دا، قەرەباغ بە کۆماری ئەرمینیا بدەن، بەڵام بۆلشەڤیکەکان لە ھەمان کاتدا چاویان لەوە بوو سەرنجی تورکیا ڕابکێشن، بۆ ئەوەی ھیچ نەبێت ڕێگری بۆ پێشڕەوییەکانی ھێزە کۆمۆنیستەکان دروست نەکات. ھەر بۆیە بەمەبەستی ڕەواندنەوەی ترسی تورکیا، یەکێتی سۆڤیەت ڕازی بوو قەرەباغ و نەخچەڤان بخاتە سەر ئازەربایجان و تەنیا زەنگەزوور وەکوو بەشێک لە ئەرمینیا بمێنێتەوە. ھەر بۆیە ئەگەر بۆ ڕاگرتنی دڵی تورکیا نەبووایە، ڕەنگە ڕووسیا بە ئاسانی قەرەباغ و نەخچەوانی نەخستبایە سەر ئازەربایجان. ساڵی ١٩٢٣ یەکەی ئیداریی خودموختاری ناگۆرنۆ-قەرەباغ لە نێو خاکی کۆماری ئازەربایجان دامەزرا،

پاش ڕوخانی سۆڤیەت

لە قۆناغی دەسەڵاتی یەکێتیی سۆڤیەت، شەڕ و پێکدادان بۆ چەند دەیەیەک کپ بوو، بەڵام لەگەڵ ھەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەت، کێشەی ئەرمەنەکان و ئازەرییەکان لەسەر قەرەباغ جارێکی دیکە زیندوو بووەوە. ئەرمەنییەکانی قەرەباغ دەسەڵاتدارانی ئازەربایجانیان بەوە تۆمەتبار دەکرد کە خەریکی بە ئازەریکردنی ناوچەکەن. لە کۆتایی ھەشتاکاندا ئەرمەنەکانی قەرەباغ لە ھەڵمەتێکی واژووکۆکردنەوەدا داوایان لە مۆسکۆ کرد ئیدارەکەیان بخاتە سەر کۆماری ئەرمەنیا، تەنانەت ئەنجومەنی نوێنەرایەتی گەلی قەرەباغ بە ١١٠ ئەرێ لە بەرامبەر ١٧ نەخێر ھەمان داوایان ئاراستەی کرێملین کرد، بەڵام مۆسکۆ ڕەزامەندی لەسەر دەرنەبڕی. لە تشرینی دووەمی ١٩٩١دا ئازەربایجان خودموختاریی ئیداری لە قەرەباغ سەندەوە، لە کانوونی یەکەمی ھەمان ساڵدا گشتپرسی سەربەخۆیی لە قەرەباغ بەڕێوەچوو، لەدوای ڕوخانی یەکێتیی سۆڤیەت، لە ٢٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٩١دا، بەھۆی دروستبوونی بۆشایی ھێز، جارێکی دیکە شەڕ و پێکدادانی قورس لە نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا لەسەر ناوچە کێشە لەسەرەکان، لەوانەش قەرەباغ، سەری ھەڵدایەوە کە تێیدا ڕووسەکان پشتگیرییان لە ئەرمەنەکان دەکرد و چەکدارە توندڕەوە ئەفغانی و چیچانییەکانیش لە بەرەکانی ئازەربایجاندا شەڕیان دەکرد. لە ئایاری ١٩٩٣دا ئەرمینیا زیاتر لە ١٤٪ی خاکی ئازەربایجانی گرتبوو، لەم قۆناغەدا باکۆ ڕازی بوو بەوەی قەرەباغییەکان وەکوو بەشێک لە کێشەکە ببینێت و بە ناوبژیوانیی ڕووسیا دانوستاندنیان لەگەڵ بکات. لە ئاکامیشدا ڕێککەوتنی ئاگربەستی نێوان ئازەرییەکان و قەرەباغ لە ١٢ی ئایاری ١٩٩٤ واژوو کرا،لەدوای شەڕ و ناکۆکی زیاتر، دووبارە شەڕ لەنێوان ئازەربایجان و ئەرمەنیادا سەریھەڵدایەوە، دوای نزیکەی مانگ و نیوێک لەشەڕ ئاگربەستێک جێبەجێکرا بەنێوەندگیری ڕووسیا.