Neyerlandès

Li neyerlandès, c' est l' lomaedje des lingaedjes tîxhons do boird del Mer do Nôr, hoûte del Frize et disk' a Dunkere.

Li neyerlandès djenerå (N.Dj., e neyerlandès Algemeen Nederlands u A.N.), c' est on rfondou lingaedje k' a stî adjinçné pås Flaminds, Braibonîs tîxhwès-cåzants et Holandès a cmincî do 15inme sieke. L' ortografeye d' asteure kiminça a-z esse ehåyeye e 1849. Ey esse acceptêye come "bon scrijhaedje" del langue e 1864 el Beldjike ey e 1883 ezès Bas Payis.

Li "neyerlandès djenerå" n' a stî ricnoxhou come lingaedje oficir el Beldjike k' pårti di 1878 (lwè De Laet), 1883 (lwè De Vigne-Coremans) et 1898 (lwè d' ewalisté). Ci-cial n' a stî possibe k' après on fel boutaedje do Mouvmint flamind.

Li "neyerlandès djenerå" pout esse loukî come li prumî lingaedje oficir ki vént tot droet do vî francike.

Asteure, li neyerlandès est l' lingaedje di tos les djoûs d' a pô près 23 miyons d' djins. Gn a co åk come 4 miyons kel djåznut come deujhinme langue.

Les pårlers des payis metou astok del Mer do Nôr estént lomés e latén del Moyinådje "theodiscus" k' a dné les mots locås "dietsch" u "duutsch" (tîxhwès), et l' mot inglès "dutch".

Do tins des Bas Payis borguignons, les djins d' avår la volît lomer leu lingaedje diferinnmint do "hôt almand" (Hoch Deutsch). Did la li mot "nederduytsch", pu, po mostrer l' diferince avou l' plat almand, "Nederlandsch" (sicrît pol prumî côp e 1482).

A pårti del fén do 19inme sieke, po fé del reclame disconte di l' idêye tot fwaite ki l' flamind esteut grossir, on l' loma : "Algemeen Beschaafd Nederlands" ("A.B.N.", neyerlandès djenerå poli). On n' a leyî tchaire li "Beschaafd" ki dins les anêyes 1970, po n' ritni ki l' alomåcion Algemeen Nederlands (A.N., neyerlandès djenerå).

E walon, il est purade lomé "tîxhwès", did la les nos d' plaece "tîxhwès Payis" (sipotchî e "tchèpayis'").

Do trevén do Redjime holandès, il est lomé "holandès", diferin do flamind come li scrît C.N. Simonon dins s' boket "Li langue nåcionåle :

On-z ôt pårler ås Bas Payis / Di totes sôres di lingaedjes. / Vinoz vier cial, alez vier la, / C' est on novea ramadje. / On-z ôt flamind, almand, francès, / Holandès. Kimint, diåle, / Pout on pretinde ki l' holandès / Soeye nosse langue nåcionåle !?

Avou li ricnoxhance do neyerlandès come langue oficire el Beldjike al fén do 19inme s., on l' va aprinde dins les scoles. Mins adon, il est lomé "flamind". Insi, li tite d' ene rîlêye d' årtikes sol croejhete walone da Lucien Léonard parexhous e 1963 & 1966 dins les Cahiers wallons fourit

"On ns aprind bén l' flamind; et l' walon, pocwè nén ?".

 

On n' trouve li mot walon "neyerlandès" k' e 1985, dizo l' cogne "néèrlandès" dins li gazete e walon "Noveles des Walons Scrijheus d' après l' Ban-Bwès", foû del pene da Roger Viroux".

Li rfondowe "neyerlandès" avou ristopaedje di l' ahiket, a stî atåvlêye pås rfondeus. Mins on l' lome co todi pa des côps rifondou flamind, å rgår do "rfondou walon".

 

Li neyerlandès vént tot droet do "bas francike".

Li moyén neyerlandès, c' esteut li vî lingaedje sicrît el Holande ey el Flande. Mins i fourit foirt abandné el Flande do tins des Bas Payis espagnols pu otrichyins et do redjime francès.

Come rifondou lingaedje, il a stî diswalpé a pårti do 13inme sieke, avou les scrijhaedjes da Jacob van Maerlant, inte di zels "Van den Vos Reynaerde" u "Rijnart de Vos" (Rinåd, li rnåd, ene ridoblete), ki rprind des fåves do vî vî tins so tinme do rnåd ki vout esse pus malén k' els ôtes, mins k' est todi groujhî. Li "neyerlandès" d' adon saetche purade do flamind, ca c' est Brudje k' st l' mwaisse veye economike do cotoû.

Tot d' minme, e 1496, a rexhou on live (on motî !) amon van den Dorpe, a Anvers, avou les mots "flameng", "vlaemsch" et "Walsch" dins s' tite. I n' d' aréve co onk, e l' Bibioteke Mazarine a Paris.

 

 

Avou l' askepiaedje des Bas Payis borguignon, Brussele et Lovén vont divni pus rlomêyes. Adon, les traits do tîxhwès braibonî vont amoussî dins li scrît "neyerlandès" (miråke "Mariken van Nieumeghem").

E 16inme sieke, gn a l' guere inte les Bas Payis espagnols et l' novele Republike des Bas Payis ki vneut di si cvierser å protestantisse. Bråmint des ritches martchands et cotuzeus del Flande et do Braibant si vnît astaler a Misterdam. C' est vaila kel neyerlandès come on li cnoxhe asteure va vormint askepyî. Come po l' almand, onk des lives ki va moenner a l' unité do scrijhaedje serè ene Bibe li "Statenbijbel" ratournêye do l' ebreu et do grek, et cmandêye des "Estats djenerås", li pus hôte instance administrative del Holande. Ele fourit-st eplaideye a Leyde e 1637. Mins ci scrît neyerlandès la ni si spårdeut ki sol Holande, et nén sol Flande d' asteure.

Li Holande et l' Flande d' asteure ni fourît rashonnêyes ki tins do Rweyåme Uni des Bas Payis (1816-1830). Adon, li "holandès" divna li lingaedje administratif di tot l' payis. Mins les "Bedjes" ni l' acceptît nén, çou ki moenna al Revolucion bedje.

Loukîz Råjhons linwistikes del revolucion bedje.

Les prumîs govienmints del Beldjike ni (ri)cnoxhît nén li neyerlandès come on rfondou lingaedje. C' est l' atuze di diyalekes ki s' aplikéve a tos les lingaedjes do payis del Beldjike. Li 26 di nôvimbe 1894, on djåze e neyerlandès pol prumî côp e Pårlumint bedje. E 1895, li deputé Schinler va responde e walon å Pårlumint, mins c' est po dmostrer... k' i n' î fåreut nén cåzer e "flamind". Ci n' est k' après li "lwè d' ewalisté" (1898) k' on-z a polou rinde djustice e neyerlandès el Beldjike.

Adon, li rfondaedje pout felmint avanci. Les rfondeus ont bouté disk' aviè 1950. Après, gn a yeu sacwantès refômes di l' ortografeye, li dierinne dins les anêyes 2000. Li grand motî do neyerlandès, kimincî al fén do 19inme sieke, avou des subzides di l' Estat bedje, n' a vudî ki dins les anêyes 1990.

 

Li neyerlandès est onk des pus vayants lingaedjes so l' eciclopedeye Wiki.

(avou totes les cognes d' ortografeye, rifondowe u nén)

• Jacob van Maerlant (1225-après 1291)
• Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647)
• Joost van den Vondel (1587-1679)
• Michiel de Swaen (1654-1707)
• Hendrik Conscience (1812-1883)
• Eduard Douwes Dekker (di s' no d' pene, Multatuli, 1820-1887)
• Jan Frans Willems (1793-1846)
• Guido Gezelle (1830-1899)

Croejhete

Li neyerlandès fwait åjheymint des mots d' aplacaedje tîxhon :

• pan (paile) + koek (biscûte) => pannenkoek (coukebake)

Ratourneures

Sacwantès ratourneures sont les minmes k' e walon :

• Men moet niet op een been gaan (“on n' erva nén so ene djambe”, dijhêye po rboere ene deujhinme gote)

Des ôtes sont diferinnes

• vey Abråm (dispu 1980: vey Sara po les femes) : divni saedje.

Egzimpes di tecse

C' est l' ci del fåve do vî vî tins «Li Bijhe et l' Solea»:

De noordenwind en de zon waren erover aan het redetwisten wie de sterkste was van hun beiden. Juist op dat moment kwam er een reiziger aan, die gehuld was in een warme mantel. Ze kwamen overeen dat degene die het eerst erin zou slagen de reiziger zijn mantel te doen uittrekken de sterkste zou worden geacht. De noordenwind begon toen uit alle macht te blazen, maar hoe harder ie blies, des te dichter trok de reiziger zijn mantel om zich heen, en ten langen leste gaf de noordenwind het op. Daarna begon de zon krachtig te stralen, en hierop trok de reiziger onmiddellijk zijn mantel uit. De noordenwind moest dus wel bekennen dat de zon van hun beiden de sterkste was.

• Lingaedjes do payis ki vikèt dins li stindêye la k' on cåze neyerlandès come lingaedje oficir.
  • Frizon (avou leu wikipedia)
  • Limbordjwès (avou leu wikipedia)
  • Plat tîxhwès (avou leu wikipedia)
  • Tîxhwès braibançon (ricnoxhou del Kiminålté francesse).
  • Wess-flamind (avou leu wikipedia)
• Lingaedje espôrté
  • Africåsse (avou leu wikipedia)

• Sipitrons e neyerlandès
• No d' fijheu e neyerlandès
• Rimagnaedje di letes e neyerlandès
• Adrovaedje e vî neyerlandès do live "Van den Vos Reynaerde" da Jacob van Maerlant

• Spitch e walon å pårlumint bedje e 1895 ki mostere li nén ricnoxhance do neyerlandès come on rfondou lingaedje
• Pådje moennrece pol neyerlandès (sol Wiccionaire)