ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍

ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍
ମସ୍ତିଷ୍କ ଓ ମେରୁ ଦଣ୍ଡର ଆବରଣ: ଡୁରା ମ୍ୟାଟର, ଆରାକନଏଡ୍ ମ୍ୟାଟର ଓ ପିଆ ମ୍ୟାଟର
ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ଓ ବାହାର ସ୍ରୋତ
ସ୍ପେଶାଲିଟି	neurology[*], ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗ[*]
ଆଇସିଡ଼ି-୧୦	G00.–G03.
ଆଇସିଡ଼ି-୯-ସିଏମ୍	320–322
ରୋଗ ଡାଟାବେସ	22543
ମେଡ଼ିସିନ-ପ୍ଲସ	000680
ଇ-ମେଡ଼ିସିନ	med/2613 emerg/309 emerg/390
Patient UK	ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍
MeSH	D008581
[ଉଇକିଡାଟାରେ ବଦଳ କରନ୍ତୁ]

ଭୁତାଣୁ, ଜୀବାଣୁ, କେତେକ ଅଣୁଜୀବ ଓ ଅଳ୍ପ କେତେକ ଔଷଧର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଯୋଗୁ ଏହି ପ୍ରଦାହ ହୁଏ । ମସ୍ତିଷ୍କ ଓ ମେରୁଦଣ୍ଡର ଅତି ପାଖରେ ହେଉଥିବାରୁ ଏହି ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ପ୍ରଦାହ ରୋଗ ପ୍ରାଣ ଘାତକ ହୋଇପାରେ, ତେଣୁ ଏହି ରୋଗକୁ ଆପାତ ସ୍ଥିତି ବା ମେଡିକାଲ ଏମର୍ଜେନ୍ସି ହିସାବରେ ଗଣନା କରାଯାଏ । କଟିବେଧନ ବା ଲମ୍ବର୍‌ପଙ୍କଚର୍ଦ୍ୱାରା ଏହି ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ବା ତ୍ୟାଗ କରାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅନୁସାରେ କଟିର ପୃଷ୍ଠ ଭାଗରେ ଥିବା ଦୁଇ ମେରୁ ହାଡ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବା ଇଞ୍ଜେକ୍ସନ ଛୁଞ୍ଚି ମେରୁ କେନାଲ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେଇ ସେଠାରେ ଥିବା ତରଳ ପଦାର୍ଥ ଟାଣି ଅଣାଯାଏ । ଏହି ତରଳ ପଦାର୍ଥକୁ ମସ୍ତିଷ୍କ ମେରୁଦଣ୍ଡୀୟ ତରଳ ପଦାର୍ଥ (Cerebro spinal fluid/CSF) କୁହାଯାଏ । ଏହି ସି.ଏସ୍.ଫ୍.କୁ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପରୀକ୍ଷା କରି ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।

କେତେକ ଧରଣର ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ରୋଗକୁ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ, ଗାଲୁଆ, ନିମୋକୋକାଲ, ଓ ଏଚଆଇବି ଟିକା ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ସମ୍ଭବ । କେତେକ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ରୋଗ ନିମନ୍ତେ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ଦେଲେ ଉପକାର ମିଳେ । ତୀବ୍ର ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ରୋଗ ହେଲେ ତୁରନ୍ତ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟି ଓ ବେଳେବେଳେ ଭୁତାଣୁରୋଧୀ ଔଷଧ ଦିଆଯାଏ । ଅତ୍ୟଧିକ ପ୍ରଦାହ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ କର୍ଟିକୋସ୍ଟିରଏଡ ଦିଆଯାଏ । ଏହି ରୋଗ ହେବା ଯୋଗୁ ସାଂଘାତିକ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଫଳାଫଳ ମିଳିପାରେ ଯଥା:- କାଲାଦୋଷ, ଏପିଲେପ୍ସି, ହାଇଡ୍ରୋସେଫାଲସ ବା ବୋଧଶକ୍ତି ଅଭାବ ହୋଇପାରେ ।

ସନ ୨୦୧୩ରେ ପ୍ରାୟ ୧୬ ନିୟୁତ ଲୋକଙ୍କୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ରୋଗରେ ମୃତ୍ୟୁ ସଂଖ୍ୟା ସନ ୧୯୯୦ରେ ୪୬୪,୦୦୦ରୁ କମି ସନ ୨୦୧୩ରେ ୩୦୩,୦୦୦ ହୋଇଥିଲା । ଉପ‌ଯୁକ୍ତ ଚିକିତ୍ସା ଉପଲବ୍‌ଧ ହେତୁ ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ମୃତ୍ୟୁ ୧୫%ରୁ କମ୍ ହେଉଛି । ପ୍ରତିବର୍ଷ ଡିସେମ୍ବରରୁ ଜୁନ ମଧ୍ୟରେ ସବ୍-ସାହାରା ଆଫ୍ରିକାରେ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ହେଉଥିବାରୁ ଏହି ଜାଗାକୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ବେଲ୍ଟ କୁହାଯାଏ । ପୃଥିବୀର ଅନ୍ୟ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ଏହି ରୋଗ ବ୍ୟାପକ ହୋଇପାରେ । ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ଶବ୍ଦଟି ପୁରାତନ ଗ୍ରୀକ ଭାଷାର μῆνιγξ méninx ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ "ଆବରଣ" ଓ ମେଡିକାଲ ଶବ୍ଦ -ଆଇଟିସ ଅର୍ଥ "ପ୍ରଦାହ"କୁ ବୁଝାଏ ।

 

ବୟସ୍କମାନଙ୍କର ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହେଲେ ସାଧାରଣତଃ ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ହୋଇଥିଲେ ୯୦% ରୋଗୀଙ୍କର ମୁଣ୍ଡ ବଥା ହୁଏ ଓ ପରେ ପରେ ବେକ ଦୃଢ଼ ହୋଇଯିବାରୁ ହଲ ଚଲ କରି ହୁଏ ନାହିଁ ବା ଆଗକୁ ବଙ୍କେଇ ହୁଏ ନାହି । ଏହି ରୋଗର ତିନୋଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟକାରୀ ଲକ୍ଷଣ ହେଲା. ଦୃଢ଼ ବେକ, ହଠାତ ଉଚ୍ଚମାନର ଜର ଓ ମାନସିକ ସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ, କିନ୍ତୁ ମାତ୍ର ୪୪-୪୬% ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ରୋଗରେ ଏହା ଉପସ୍ଥିତ ରହେ । ଏହି ତିନୋଟି ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ବି ନ ଥିଲେ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ହେବା ସମ୍ଭାବନା ରହେନାହିଁ । ଆଲୋକ ଅସହନଶୀଳତା (Photophobia), ଉଚ୍ଚ ଧ୍ୱନୀ ଅସହନଶୀଳତା (Phonophobia) ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ଛୋଟ ପିଲାମାନଙ୍କର ଚିଡି ଚିଡି ହୁଅନ୍ତି ଓ ଅସୁସ୍ଥ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି ଓ ଉପରୋକ୍ତ ଲକ୍ଷଣମାନ ପ୍ରକାଶ ପାଏ ନାହିଁ । ଛ ଅ ବର୍ଷରୁ କମ ପିଲାମାନଙ୍କର ଫୋନ୍ଟାନେଲେ (Fontanelle)ବା ମୁଣ୍ଡ ଉପରେ ଥିବା ନରମ ଅଂଶ ଫୁଲି ରହେ । ପିଲାମାନଙ୍କର ଗୋଡରେ ଯନ୍ତ୍ରଣା ହୁଏ, ହାତ ଗୋଡ ଥଣ୍ଡା ଲାଗେ ଓ ଚର୍ମ ରଙ୍ଗ ବଦଳି ଯାଏ ।
୭୦% ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ମନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗରେ ବେକ ଦୃଢ଼ ହୋଇଯାଏ । ମେନିଞ୍ଜେସ୍ ସଂକ୍ରମିତ ହୋଇଥିବା ଅନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ କେର୍ନିଗ ଚିହ୍ନ (Kernig's sign) ଓ ବ୍ରୁଡ୍‌ଜିନ୍‌ସ୍କି ଚିହ୍ନ (Brudziński sign) ଅନ୍ୟତମ । କେର୍ନିଗ ଚିହ୍ନ: ରୋଗୀକୁ ଉପରକୁ ମୁହଁ କରି ଶୁଆଇ ଦିଆଯାଏ । ତାହାର ହିପ୍ ଗଣ୍ଠି ଓ ଆଣ୍ଠୁ ଗଣ୍ଠିକୁ ୯୦^୦ ଭାଙ୍ଗି ରଖି ଗୋଡକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ସିଧା କରି ଜଙ୍ଘ ସହ ସରଳ ରେଖାରେ ରଖିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଏ । ଏହି କାମ କଲାବେଳେ ଯଦି ରୋଗୀକୁ କଷ୍ଟ ହୁଏ ତେବେ ଏହି ପରୀକ୍ଷା ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ରୋଗୀର ବେକକୁ ଆଗକୁ ଭାଙ୍ଗିଲେ/ କୁଞ୍ଚନ କଲେ ଯଦି ଅନିଚ୍ଛା ପୂର୍ବକ ତାହାର ହିପ୍ ଓ ଆଣ୍ଠୁ ଗଣ୍ଠି କୁଞ୍ଚନ ହୁଏ, ତେବେ ଏହା ବ୍ରୁଡ୍‌ଜିନ୍‌ସ୍କି ଚିହ୍ନ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଏହି ପରୀକ୍ଷା ଦ୍ୱୟ ବହୁଳ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଫଳାଫଳ ସୀମିତ । ସୀମିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ପରୀକ୍ଷା ଉପକାରୀ କାରଣ ଅନ୍ୟ ରୋଗରେ ଏହା କ୍ୱଚିତ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ହୁଏ ।
ନାଇସେରିଆ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିଡିସ୍ ଜୀବାଣୁଦ୍ୱାରା ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ । ଏହି ରୋଗରେ ପ୍ରାୟ ୩ ମି.ମି ଆକାରର ଇଷତ୍ ଲାଲ ବା ପର୍‌ପ୍ଲ ରଙ୍ଗର ଅନିୟମିତ ଦାଗ ସାରା ଦେହରେ, ନିମ୍ନ ଅବୟବରେ, ଶ୍ଳେଷ୍ମ ଝିଲ୍ଲୀରେ, କଞ୍ଜକ୍‌ଟାଇଭାରେ, ବେଳେ ବେଳେ ହାତ ଓ ପାଦରେ ଶୀଘ୍ର ମାଡିଯାଏ ଓ ଏହା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରକାଶ ପାଇବା ପୂର୍ବରୁ ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଦାଗ ଗୁଡିକୁ ରାସ୍ କହନ୍ତି । ଏହି ଦାଗକୁ ଚିପି ଧରିଲେ ରଙ୍ଗ ଲିଭିଯାଏ ନାହିଁ ।

ଶୀଘ୍ର ହେଉଥିବା ଜଟିଳତା

 

ଏହି ରୋଗ ଯୋଗୁ ଦେହରେ ପୂଜ ସୃଷ୍ଟି, ନିମ୍ନ ରକ୍ତ ଚାପ, ଦୃତ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଗତି, ଅଧିକ ଉତ୍ତାପ/ ଅତି ନିମ୍ନ ଉତ୍ତାପ ଓ ଦୃତ ଶ୍ୱାସ କ୍ରିୟା ସମାହିତ ହୁଏ । ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ଦ୍ୱାରା ପ୍ରାରମ୍ଭ ସମୟରେ ଅତି ନିମ୍ନ ରକ୍ତ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ଅଙ୍ଗମାନଙ୍କୁ ଯଥେଷ୍ଟ ରକ୍ତ ସରବରାହ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ବିକୀର୍ଣ୍ଣ ରକ୍ତନଳୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ରକ୍ତ ଜମାଟ ଓ ଅତ୍ୟଧିକ ରକ୍ତ ଜମାଟ ଯୋଗୁ ଅନେକ ଅଙ୍ଗମାନଙ୍କୁ ରକ୍ତ ସରବରାହ କମିଯାଏ । ଏହି ସରବରାହ କମିଯିବା ଯୋଗୁ ଅତ୍ୟଧିକ ରକ୍ତସ୍ରାବ ହୁଏ । ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ ଜନିତ ରୋଗରେ ଗ୍ୟାଙ୍ଗ୍ରିନ ହୋଇପାରେ । ଅତ୍ୟଧିକ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ଓ ନେମୋକୋକାଲ୍ ସଂକ୍ରମଣ ହେଲେ ଆଡ୍ରେନାଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ମଧ୍ୟରେ ରକ୍ତ ସ୍ରାବ ହୁଏଦ୍ୱାରା ଘାତକ ବାଟରହାଉସ୍ ଫ୍ରିଡେରିକ୍‌ସନ୍ ସିନ୍ଡ୍ରୋମ୍ (Waterhouse-Friderichsen syndrome) ବେମାରୀ ହୋଇପାରେ ।
ମସ୍ତିଷ୍କ ତନ୍ତୁ ଫୁଲିଯିବା ଯୋଗୁ ଖପୁରୀ ମଧ୍ୟରେ ଚାପ ବଢ଼ିଯାଏ ଓ ଫୁଲିଥିବା ମସ୍ତିଷ୍କ ନିମ୍ନ ଦିଗକୁ ଗତି କରି ହାର୍ନିଆ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଚେତନା ସ୍ତର ଓ ପ୍ୟୁପିଲାରି ଲାଇଟ ରେଫ୍ଲେକ୍ସ କମିଯାଏ ଏବଂ ଅସାଧାରଣ ଅଙ୍ଗଭଙ୍ଗୀ ଦେଖାଯାଏ । ମସ୍ତିଷ୍କ ଫୁଲା ଯୋଗୁ ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍. ସଞ୍ଚାଳନ ସଠିକ୍ ଭାବେ ହୋଇ ନ ପାରି ଜଳଶୀର୍ଷ ବା ହାଇଡ୍ରୋକେଫାଲସ୍ (hydrocephalus) ହେବା ସମ୍ଭାବନା ରହେ । ଉଚ୍ଚ ଚାପ ଓ ମସ୍ତିଷ୍କ ପ୍ରଦାହ ଯୋଗୁ ବାତ ଓ ଅପସ୍ମାର ହୋଇପାରେ । ପିଲାମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ମଧ୍ୟ ବାତ ମାରିପାରେ । ସ୍ଥାନିୟ ବାତ, ଲଗାଏତ ବାତ ଓ ବିଳମ୍ବିତ ବାତ ଚିକିତ୍ସାଦ୍ୱାରା ନ କମିଲେ ଶେଷ ଫଳ ଅତି ଖରାପ ହୁଏ ।
ମେନିଞ୍ଜେସ୍ ବା ମସ୍ତିଷ୍କ ଆବରଣର ପ୍ରଦାହ ହେଲେ କରୋଟି ସ୍ନାୟୁ (Cranial nerve) ପ୍ରଭାବିତ ହେବାଦ୍ୱାରା ଚକ୍ଷୁ, ଶ୍ରବଣ ଓ ମୁଖ ମଣ୍ଡଳ ମାଂସପେଶୀ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଅନ୍ତି । ଦୃଷ୍ଟି ଶକ୍ତି ଓ ଶ୍ରବଣ ଶକ୍ତି କମିଯାଏ । ମସ୍ତିଷ୍କ ପ୍ରଦାହ, ତନ୍ମଧ୍ୟସ୍ଥ ରକ୍ତନଳୀ ପ୍ରଦାହ ଓ ଶିରା ରକ୍ତ ଜମାଟ ହେବାଦ୍ୱାରା ଦୌର୍ବଲ୍ୟ ଆସେ, ସ୍ନାୟୁ ଅନୁଭୁତି କମିଯାଏ ଓ ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗର କାର୍ଯ୍ୟ ଅକ୍ଷମତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

ଅଣୂଜୀବମାନଙ୍କ ସଂକ୍ରମଣଦ୍ୱାରା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ହୁଏ । ଅଧିକାଂଶ ସଂକ୍ରମଣ ଭୁତାଣୁଦ୍ୱାରା ହୁଏ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଜୀବାଣୁ, କବକ ଓ ଏକକୋଷି ପ୍ରାଣୀ/ ପ୍ରୋଟୋଜୋଆ (Protozoa)ଦ୍ୱାରା ଏହି ରୋଗ ହୁଏ । କୌଣସି ଜୀବାଣୁ ନ ମିଳିଲେ ଆସେପ୍ଟିକ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ (Aseptic meningitis) ନାମ ଦିଆଯାଏ । ଏହା ଭୁତାଣୁ ଯୋଗୁ ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ଆଂଶିକ ଚିକିତ୍ସିତ ହୋଇଥିବା ରୋଗୀ ଦେହରେ ମଧ୍ୟ ଜୀବାଣୁ ମିଳେନାହିଁ । ଏଣ୍ଡୋକାର୍ଡାଇଟିସ୍ ରୋଗ ହେଲେ ଅଳ୍ପ କିଛି ଜୀବାଣୁ ରକ୍ତ ମାଧ୍ୟମରେ ଆସି ଆସେପ୍ଟିକ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ କରିପାରନ୍ତି । ଏହା ବ୍ୟତିତ ଟ୍ରେପାନୋମା ପାଲିଡମ୍(ସିଫିଲିସ୍ ଜୀବାଣୁ) ଓ ବୋରେଲିଆ(ଲାଇମ ରୋଗ ଜୀବାଣୁ) ଭଳି ସ୍ପାଇରୋକିଟ ଜୀବାଣୁଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ଆସେପ୍ଟିକ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୋଇପାରେ । ସେରେବ୍ରାଲ୍ ମ୍ୟାଲେରିଆ (ମ୍ୟାଲେରିଆ ମସ୍ତିସ୍କ ଜର)ରେ ମଧ୍ୟ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୋଇପାରେ । ନେଗ୍ଲେରିଆ ଫାଉଲେରି (Naegleria fowleri) ଭଳି ଆମିବା ମଧ୍ୟ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ କରିପାରିବେ ।

ଜୀବାଣୁ ଜନିତ

ଜୀବାଣୁମାନଙ୍କର ବି ପସନ୍ଦ ଅଛି । ସବୁ ଜୀବାଣୁ ସବୁ ବୟସର ମଣିଷଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବିଭିନ୍ନ ବୟଷର ଦଳକୁ କିଛି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜୀବାଣୁ ଆକ୍ରମଣ କରନ୍ତି ।

• ଅପରିପକ୍ୱ ଶିଶୁ ଓ ୩ ବର୍ଷ ବୟଷ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଯୋନି ପଥରେ ଥିବା ଏହି ଜୀବାଣୁ ଗ୍ରୁପ୍ ବି ସ୍ଟ୍ରେପ୍ଟୋକୋକାଇ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ସପ୍ତାହରେ ସଂକ୍ରମଣ କରନ୍ତି ଓ ଖାଦ୍ୟ ନଳୀରେ ଥିବା ଇ.କୋଲାଇ ଆକ୍ରମଣ କରନ୍ତି । ଲିସ୍ଟେରିଆ ମୋନୋସାଇଟୋଜେନିସ୍ ସେରୋଟାଇପ୍ ୪ବି ନବଜାତ ଶିଶୁଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କରେ ଓ ମହାମାରୀ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
  
• ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷରୁ କମ୍ ଶିଶୁଙ୍କୁ ହେମୋଫାଇଲସ୍ ଇନ୍ଫ୍ଲୁଏଞ୍ଜି ଟାଇପ୍ ବି ଆକ୍ରମଣ କରେ । ଅନ୍ୟ ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ନାଇସେରିଆ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିଡିସ୍ ଓ ସ୍ଟ୍ରେପ୍ଟୋକୋକସ୍ ନେମୋନି ଆକ୍ରମଣ୍ କରେ ।
  
• ବୟସ୍କମାନଙ୍କର କ୍ଷେତ୍ରରେ ୮୦ % କେବଳ ସ୍ଟ୍ରେପ୍ଟୋକୋକସ ନିମୋନି ଓ ନାଇସେରିଆ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିଡିସ୍ ରୋଗ କରାନ୍ତି । ୫୦ ବର୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ହେଲେ ଲିସ୍ଟେରିଆ ମୋନୋସାଇଟୋଜେନିସ୍ ଜୀବାଣୁ କାରଣ ହୁଅନ୍ତି । ନେମୋକୋକସ ଟୀକା ବାହାରିବା ପରେ ଏହି ଜୀବାଣୁ ପ୍ରଭାବ କମି ଯାଇଛି ।
  

ଖପୁରୀ ଆଘାତଦ୍ୱାରା ଜୀବାଣୁ ଅନୁପ୍ରବେଶ କରି ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେଇ ଚିକିତ୍ସା କରାଯାଉଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଯନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ଏହି ରୋଗ ସଂକ୍ରମିତ ହୁଏ । ସ୍ଟାଫିଲୋକୋକାଇ, ସୁଡୋମୋନାସ୍ ଓ ଅନ୍ୟ ଗ୍ରାମ ନେଗେଟିଭ ଜୀବାଣୁ ଏହି ମାଧ୍ୟମରେ ରୋଗ କରାନ୍ତି । ପ୍ରତିରୋଧ ଅକ୍ଷମତା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଜୀବାଣୁ ଆକ୍ରମଣ କରନ୍ତି । କାନ ରୋଗରେ ଯଥା ଓଟାଇଟିସ୍ ମିଡିଆ ଓ ମାସ୍ଟଏଡାଇଟିସ୍ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ରୋଗ ହୁଏ । କକ୍ଲିଆର ଇମ୍ପ୍ଲାଣ୍ଟ ମାଧ୍ୟମରେ ମଧ୍ୟ ନିମୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ ।
ଏଡ୍‌ସ୍ ଥିଲେ ଓ ଯକ୍ଷ୍ମା ପ୍ରବଣ ଇଲାକା ହୋଇଥିଲେ ମାଇକୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଅମ୍ ଟ୍ୟୁବରକୁଲୋସିସ୍ଦ୍ୱାରା ରୋଗ ହୁଏ ।
ପ୍ରତିରୋଧ ଅକ୍ଷମତା ଏବଂ ଜନ୍ମଗତ ବା ଅର୍ଜିତ ଶରୀର ଗଠନ ଦୋଷ ଥିଲେ ବାରମ୍ବାର ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ । ଗଠନ ଦୋଷ ଥିଲେ ସ୍ନାୟୁ ମଣ୍ଡଳର ବାହ୍ୟ ପରିବେଶ ସହ ଯୋଗସୂତ୍ର ରହେ । ଖପୁରିର ନିମ୍ନ ଭାଗ ଭଙ୍ଗା ଥାଇ ସାଇନସ୍ ଓ ପେଟ୍ରସ୍ ପିରାମିଡ୍ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ ବାରମ୍ବାର ହେବ । ବାରମ୍ବାର ହେଉଥିବା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରାୟ ୫୯ % ଲୋକଙ୍କର ଏହି ଦୋଷ ଥାଏ, ୩୬% ଲୋକଙ୍କର ପ୍ରତିରୋଧ ଅକ୍ଷମତା ଥାଏ ଓ ୫ % ଲୋକଙ୍କର ମେନିଞ୍ଜେସ୍ ନିକଟରେ ଥିବା ସଂକ୍ରମଣ ଯୋଗୁ ହୁଏ ।

ଭୁତାଣୁ ଜନିତ

ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ଭୁତାଣୁମାନଙ୍କ ନାମ: ଏଣ୍ଟେରୋ ଭାଇରସ୍, ହର୍ପେସ୍ ସିମ୍ପ୍ଲେକ୍ସ୍ ଟାଇପ୍ ୨ ଓ ୧, ଭାରିସେଲା ଜୋସ୍ଟର, ମମ୍ପ୍ସ ଭାଇରସ୍, ଏଚ୍.ଆଇ.ଭି. ଭାଇରସ୍ ଓ ଏଲ୍.ସି.ଏମ୍.ଭି ଭୁତାଣୁ ।

କବକ ଜନିତ

କେତେଗୁଡିଏ ପରିସ୍ଥିତିରେ କବକ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଅଧିକ ହୁଏ । ସେଗୁଡିକ ଯଥକ୍ରମେ: ଏଚ୍.ଆଇ.ଭି./ଏଡ୍‌ସ୍ ଥିଲେ ବା ଅଙ୍ଗ ପ୍ରତିରୋପଣ କରା ହୋଇଥିଲେ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି କମିଯାଇ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ । ଅଧିକ ବୟସ ହେବା ଯୋଗୁ ପ୍ରତିରୋଧ କମିଯାଇ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ । ସାଧାରଣ ପ୍ରତିରୋଧ କ୍ଷମତା ଥିଲେ କବକ ଯୋଗୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ କ୍ୱଚିତ୍ ହୁଏ । ଔଷଧ ପ୍ରଦୁଷିତ (medication contamination ହେଲେ ହୋଇପାରେ । ଧୀର ପ୍ରାରମ୍ଭ ହୋଇ ଜର ଓ ମୁଣ୍ଡ ବ୍ୟଥା ୨ ସପ୍ତାହ ଧରି ହେଲେ ଏହି ରୋଗ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ । କ୍ରିପ୍ଟୋକୋକସ୍ ନିଓଫର୍ମାନ୍ସ୍ଦ୍ୱାରା କ୍ରିପ୍ଟୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ ଓ ଏହାଦ୍ୱାରା ଆଫ୍ରିକାରେ ୨୦ରୁ ୨୫ % ଏଡ୍‌ସ୍ ସମ୍ବନ୍ଧିୟ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ । ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ କରୁଥିବା ଅନ୍ୟ କବକଙ୍କର ନାମ: ହିସ୍ଟୋପ୍ଲଜ୍ମା କାପ୍‌ସୁଲେଟମ୍ (Histoplasma capsulatum), କୋକାଇଡିଓଡେସ୍ ଇମିଟିସ୍ (Coccidioides immitis), ବ୍ଲସ୍ଟୋମାଇସେସ୍ ଡର୍ମାଟାଇଟିଡିସ (Blastomyces dermatitidis) ଓ କାନ୍‌ଡିଡା (Candida) ।

ପରଜୀବୀ ଜନିତ

ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ କରୁଥିବା ସାଧାରଣ ପରଜୀବୀଙ୍କର ନାମ: ଆଞ୍ଜିଓସ୍ଟ୍ରୋଙ୍ଗିଲସ୍ କ୍ୟାଣ୍ଟେନୋସିସ୍ (Angiostrongylus cantonensis), ନାଥୋସ୍ଟୋମା ସ୍ପିନିଜେରମ୍ (Gnathostoma spinigerum) ଓ ସିସ୍ଟୋସୋମା (Schistosoma) । ସିସ୍ଟିସର୍କୋସିସ୍ (cysticercosis), ଟକ୍ସୋକାରିଆସିସ୍ (toxocariasis), ବେଲିସାସ୍କାରିଆସିସ୍ (baylisascariasis), ପରାଗୋନିମିଆସିସ୍ (paragonimiasis) ଓ କେତେକ ଅତି ବିରଳ ରୋଗରେ ଏହି ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଦେଖାଯାଏ ।

ଅଣସଂକ୍ରମିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍

କର୍କଟ ରୋଗ ମେନିଞ୍ଜେସ୍‌କୁ ମାଡିଗଲେ ମ୍ୟାଲିଗ୍‌ନାଣ୍ଟ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ (malignant or neoplastic meningitis) ହୁଏ । କେତେକ ଔଷଧ ଯଥା ନନ୍-ସ୍ଟିରଏଡାଲ୍ ଆଣ୍ଟିଇନ୍‌ଫ୍ଲାମେଟରି ଔଷଧ (non-steroidal anti-inflammatory drugs), ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ ଓ ଇଣ୍ଟ୍ରାଭେନସ୍ ଇମ୍ୟୁନୋଗ୍ଲୋବ୍ୟୁଲିନ୍ (intravenous immunoglobulins) ମଧ୍ୟ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ କରାନ୍ତି । କେତେକ ପ୍ରଦାହ ରୋଗ ଯଥା ନ୍ୟୁରୋସାର୍‌କଏଡୋସିସ୍ (neurosarcoidosis), କେତେକ କନେକ୍‌ଟିଭ୍ ଟିସୁ ରୋଗ ଯଥା ସିସ୍ଟେମିକ୍ ଲୁପସ୍ (systemic lupus erythematosus), କେତେକ ରକ୍ତ ନଳୀ ପ୍ରଦାହ ରୋଗ ଯଥା ବେସେଟ୍ ରୋଗ (Behçet's disease) ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ । ଏପିଡର୍‌ମଏଡ୍ ସିସ୍‌ଟ୍ ଓ ଡର୍‌ମଏଡ୍ ସିସ୍‌ଟ୍ ମଧ୍ୟ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ କରନ୍ତି । ହର୍ପେସ୍ ସିମ୍ପ୍ଲେକ୍ସ୍ ଟାଇପ୍ ୨ଦ୍ୱାରା ବାରମ୍ବାର ଅଣସଂକ୍ରମିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହୁଏ ।

ମସ୍ତିଷ୍କ ଓ ମେରୁଦଣ୍ଡକୁ ଘୋଡେଇ ରଖିଥିବା ଆବରଣ ମେନିଞ୍ଜେସ୍‌ର ତିନୋଟି ସ୍ତର ଅଛି; ବାହାର ଆବରଣ ଡୁରା ମାଟରଟି ମୋଟା ଓ ଶକ୍ତ । ଏହା ବହିସ୍ଥଃ ଖପୁରି ଓ ଅନ୍ତସ୍ଥ ଆରାକ୍‌ନଏଡ୍ ସ୍ତର ସହ ଲାଗି ରହିଥାଏ । ଭିତର ଆବରଣ ପିଆ ମାଟରଟି ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ, ମସ୍ତିଷ୍କ ସହ ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ ଓ ଅଭେଦ୍ୟ (Impermeable) । ଆରାକ୍‌ନଏଡ୍ ମାଟରଟି ଉପର ଲିଖିତ ଦୁଇ ସ୍ତର ମଝିରେ ଥାଏ । ପିଆ ଓ ଆରାକ୍‌ନଏଡ୍ ସ୍ତର ମଧ୍ୟସ୍ଥ ସ୍ଥାନକୁ ସବାଆରାକ୍‌ନଏଡ୍ ସ୍ପେସ୍ କହନ୍ତି ଓ ମସ୍ତିଷ୍କ ସୁଷୁମ୍ନା ରସ (Cerebrospinal fluid ବା ସିଏସଏଫ/ CSF) ଏହି ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
ଅଣୁଜୀବ ରକ୍ତ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଥବା ସନ୍ନିକଟସ୍ଥ ତନ୍ତୁରୁ(ନାକ ଭିତରୁ ବ ଚର୍ମରୁ) ମେନିଞ୍ଜେସରେ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତି । ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନାସିକା ଗହ୍ୱରସ୍ଥ ଝିଲ୍ଲୀ ଭୁତାଣୁଦ୍ୱାରା ସଂକ୍ରମିତ ହୁଏ ଓ ଏହା ପରେ ରକ୍ତ ମାଧ୍ୟମରେ ମେନିଞ୍ଜେସ୍ ସଂକ୍ରମିତ ହୁଏ । ଅଣୁଜୀବ ପ୍ରବେଶ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦେହର ପ୍ରତିରୋଧ ପ୍ରଣାଳି ସଚଳ ହୋଇ ପ୍ରଦାହ ଆରମ୍ଭ କରି ଦିଅନ୍ତି । ସାଇଟୋକାଇନ୍ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ନିର୍ଗତ ହେବାଦ୍ୱାରା ରକ୍ତ-ମସ୍ତିଷ୍କ ବାଧା (Blood brain barrier) ରହେ ନାହିଁ । ଏହାଦ୍ୱାରା ରକ୍ତ ଜନିତ ମସ୍ତିଷ୍କ ଫୁଲା ("vasogenic" cerebral edema) ହୁଏ । ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍.ରେ ବହୁତ ଶ୍ୱେତ ରକ୍ତ କଣିକା ପ୍ରବେଶ ହେବା ପରେ କୋଷ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ସ୍ଥାନ ଫୁଲି ("interstitial" edema- swelling due to fluid between the cells) ଯାଏ । ରକ୍ତ ନଳୀର ପ୍ରଦାହ ହୋଇ (cerebral vasculitis) ଫୁଲି ଯାଏ । ଏଣୁ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ କମିଯିବାଦ୍ୱାରା ଫୁଲିଯାଏ ("cytotoxic" edema) । ଏହି ତିନି ପ୍ରକାରର ଫୁଲା ଯୋଗୁ ଖପୁରି ଭିତରେ ଚାପ ବଢ଼ିଯାଏ, ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ କମିଯାଏ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଅଭାବରୁ ମସ୍ତିଷ୍କ କୋଷ ମରି ଯାଆନ୍ତି (Apoptosis)।
ରୋଗର ପ୍ରାଥମିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ଦେଲେ ଅଣୁଜୀବ ମରିଗଲେ ତାଙ୍କର ଦେହାବଶେଷ ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବଢ଼େଇ ଦିଅନ୍ତି । ଏଣୁ ସ୍ଟିରଏଡ୍ ଦେଇ ପ୍ରଦାହ କମେଇବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।

ରକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା ଓ ପ୍ରତିବିମ୍ବ (Imaging)

ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ସନ୍ଦେହ କଲେ ପ୍ରଦାହର ସୂଚକ ଦେଖିବା ନିମନ୍ତେ ରକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ । ଏହି ସୂଚକ ଗୁଡିକର ନାମ ସି.ରିଆକ୍ଟିଭ ପ୍ରୋଟିନ୍ ଓ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ରକ୍ତ ଗଣନା (C-reactive protein, complete blood count) । ରକ୍ତ କଲ୍‌ଚର୍ ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।
ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ନିମନ୍ତେ କଟି ବେଧନଦ୍ୱାରା ସଂଗୃହିତ ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍. ପରୀକ୍ଷା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ମସ୍ତିଷ୍କ ଭିତରେ କୌଣସି ପଦାର୍ଥ ଥିଲେ(ଅର୍ବୁଦ ବା ପୂଜ) କିମ୍ବା ଖପୁରି ଭିତରର ଚାପ ଅଧିକ ଥିଲେ କଟି ବେଧନ କରାଯାଏ ନାହିଁ କାରଣ ଏହାଦ୍ୱାରା ମସ୍ତିଷ୍କ ହାର୍ନିଆ (brain herniation) ହେବା ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ରହେ । ଏହି ଭଳି ରୋଗର ସଂକଟ ଥିଲେ, ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି କମ୍ ଥିଲେ, ସ୍ଥାନିୟ ସ୍ନାୟୁଗତ ଦୋଷ ଥିଲେ ବା ଖପୁରି ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଚାପ ଅଧିକ ରହିଲେ କଟି ବେଧନ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମେ ସି.ଟି. ବା ଏମ୍.ଆର.ଆଇ. ସ୍କାନ୍ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହା ୪୫ % ବୟଷ୍କ ରୋଗୀ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । କୌଣସି କାରଣ ବଶତଃ ଏହି ପରୀକ୍ଷା ନ ହୋଇ ପାରିଲେ ବା ପରୀକ୍ଷାଗତ ଅସୁବିଧା ହେଲେ ବା ପରୀକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ୩୦ ମିନିଟରୁ ଅଧିକ ସମୟ ଦରକାର ହେଉଥିଲେ ତୁରନ୍ତ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ସେବନ ଆବଶ୍ୟକ । ସମୟ କ୍ରମେ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ର ଜଟୀଳତା ସନ୍ଦେହ କଲେ ପରେ ଏହି ପରୀକ୍ଷା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।
ଅତି ସାଂଘାତିକ ପରିସ୍ଥିତି ଯେପରିକି ସୋଡିୟମ୍ ଅଭାବ, ଅତ୍ୟଧିକ ଆନ୍ତଃ ଶିରା ତରଳ ପଦାର୍ଥ ଦେବା ଓ ନିର୍ଜଳନ (Dehydration) ଅବସ୍ଥା ଥିଲେ ରକ୍ତ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରୋଲାଇଟ ପରିମାଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ଓ ଏଥି ନିମନ୍ତେ ରକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।

କଟି ବେଧନ (Lumbar puncture)

ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଗୀକୁ ବାମ କଡ ମାଡି ଶୁଏଇ ଦିଆଯାଇ ଦୁଇ ଗୋଡ ଓ ମୁଣ୍ଡକୁ ଯେତେ ଦୂର ସମ୍ଭବ ବଙ୍କା କରି ଲଗେଇବାକୁ କୁହାଯାଏ । ପିଠିକୁ ଭଲ ରୂପେ ଆଣ୍ଟିସେପ୍ଟିକ ଲଗେଇ ଜୀବାଣୁମୁକ୍ତ କରି କଟି ଦେଶରେ ସ୍ଥାନିୟ ନିଶ୍ଚେତକ ଦିଆଯାଏ । ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବା ଏଲ୍.ପି. ଛୁଞ୍ଚି ଚମ ଫୁଟେଇ ସବ୍ଆରାକ୍‌ନଏଡ୍ ସ୍ଥାନରେ (Subarachnoid space) ପ୍ରବେଶ କରେଇ ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍. ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ଏହି ତରଳ ପଦାର୍ଥର ଚାପ ମାନୋମିଟର (manometer) ଯନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ମପାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଏହି ଚାପ ୬ରୁ ୨୮ ସି.ଏମ୍. ଜଳ ଥାଏ । ଜୀବାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ରେ ଚାପ ବଢ଼ିଯାଏ । କ୍ରିପ୍ଟୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ରେ ଏହି ଚାପ ବହୁତ ଅଧିକ ହୁଏ । ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍. ଗୋଳିଆ ଦେଖାଗଲେ, ଶ୍ୱେତ ଓ ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକା ସହ ଜୀବାଣୁ ଥିଲେ ଜୀବାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍.ରେ ରକ୍ତ କଣିକାର ଉପସ୍ଥିତି ଦେଖାଯାଏ, ପୁଷ୍ଟିସାର ପରିମାଣ ଓ ଶର୍କରା ପରିମାଣ ମପାଯାଏ । ଗ୍ରାମ ସ୍ଟେନଦ୍ୱାରା ଜୀବାଣୁ ଉପସ୍ଥିତି ଦେଖାଯାଏ । ସବୁବେଳେ ଜୀବାଣୁ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ, ମାତ୍ର ୬୦% ରୋଗୀଙ୍କର ସି.ଏସ୍.ଏଫ.ରେ ଜୀବାଣୁ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି । ଜୀବାଣୁ କଲ୍‌ଚର୍ କଲେ ୭୦ରୁ ୮୫ % କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜୀବାଣୁ ମିଳନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ୪୮ ଘଣ୍ଟା ପରେ ଫଳାଫଳ ମିଳେ । ନିଉଟ୍ରୋଫିଲ ଅଧିକ ଥିଲେ ଜୀବାଣୁ ଥିବା ଓ ଇଓସିନୋଫିଲ୍ ଅଧିକ ଥିଲେ କବକ ଓ ପରଜୀବୀ ଥିବା ସନ୍ଦେହ କରାଯାଏ ।
ରକ୍ତର ଶର୍କରା ପରିମାଣଠାରୁ ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍. ଶର୍କରା ପରିମାଣ ୪୦ % ଅଧିକ ଥାଏ । ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍. ଶର୍କରା ସ୍ତରକୁ ରକ୍ତ ଶର୍କରା ପରିମାଣଦ୍ୱାରା ହରଣ କଲେ ≤୦.୪ ଫଳ ଜୀବାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗରେ ମିଳେ । ନବଜାତ ଶିଶୁର ରକ୍ତ ଶର୍କରା ଅଧିକ ଥିବାରୁ ୦.୬କୁ ଅସାଧାରଣ ଧରାଯାଏ । ଅଧିକ ଶ୍ୱେତ ରକ୍ତ କଣିକା ଓ ଲାକ୍ଟେଟ ଥିଲେ ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ସନ୍ଦେହ କରାଯାଏ । ଲାକ୍ଟେଟ ସ୍ତର ୩୫ ମିଗ୍ରା/ଡେ.ଲି.ରୁ କମ୍ ଥିଲେ ଓ ପୂର୍ବରୁ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ ନ ପାଇଥିଲେ ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ନୁହେଁ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ।
ବିଭିନ୍ନ ଧରଣର ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ର କାରଣ ଜାଣିବା ନିମନ୍ତେ ବିଶେଷ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ । ଲେଟେକ୍ସ ଆଗ୍ଲୁଟିନେସନ୍ ପରୀକ୍ଷାଦ୍ୱାରା କେତେକ ଜୀବାଣୁ ଚିହ୍ନି ହୁଏ ଯଥା ସ୍ଟ୍ରେପ୍ଟୋକୋକସ୍ ନିମୋନି, ନାଇସେରିଆ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିଡିସ୍, ହେମୋଫାଇଲସ୍ ଇନ୍‌ଫ୍ଲୁଏଞ୍ଜି, ଏସ୍କେରିସିଆ କୋଲାଇ ଓ ଗ୍ରୁପ୍ ବି ସ୍ଟ୍ରେପ୍ଟୋକୋକାଇ । କିନ୍ତୁ ଏହି ପରୀକ୍ଷା ନିୟମିତ ଭାବେ କରାଯାଏ ନାହିଁ, କାରଣ ଏହାଦ୍ୱାରା ଚିକିତ୍ସାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସେ ନାହିଁ । ସେହିପରି ଗ୍ରାମ ନେଗେଟିଭ ଜୀବାଣୁ ଚିହ୍ନିବା ନିମନ୍ତେ ଲିମୁଲସ୍ ଲାଇସେଟ୍ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇ ପାରେ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପରୀକ୍ଷା ଫଳପ୍ରଦ ନ ହେଲେ ଏହି ପରୀକ୍ଷାମାନ କରାଯାଏ । ଜୀବାଣୁ ବା ଭୁତାଣୁମାନଙ୍କର ସାମାନ୍ୟ ଡି.ଏନ୍.ଏ. କଣିକା ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍.ରେ ଥିଲେ ପି.ସି.ଆର୍. (Polymerase chain reaction କିମ୍ବା ପିସିଆର/PCR) ପରୀକ୍ଷାଦ୍ୱାରା ଜାଣି ହେବ । ଭୁତାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ର ଆଣ୍ଟିବଡ଼଼ି ରକ୍ତରେ ଥିଲେ ସେରୋଲୋଜି ପରୀକ୍ଷାଦ୍ୱାରା ଜାଣି ହେବ । ଯକ୍ଷ୍ମା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ର ଜୀବାଣୁକୁ କଲ୍‌ଚର କରି ଜିଲ୍‌ନିଲ୍‌ସେନ୍ ପଦ୍ଧତିରେ ସ୍ଟେନ କରି ଚିହ୍ନି ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ଏହା ସମୟ ସାପେକ୍ଷ । ପି.ସି.ଆର୍. ପଦ୍ଧତି ଏଥି ନିମନ୍ତେ ଅଧିକ ବ୍ୟବହାର ହେଉଛି । ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍.କୁ ଅଳ୍ପ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ଇନ୍ଡିଆନ୍ ଇନ୍‌କ୍ଦ୍ୱାରା ସ୍ଟେନ୍ କରି କ୍ରିପ୍ଟୋକୋକସ୍ ଚିହ୍ନି ହେବ, କିନ୍ତୁ ଏଡ୍‌ସ୍ ଥିଲେ ଆଣ୍ଟିଜେନ୍ ଅଧିକ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ହୁଏ ।
ଆଶିଂକ ଚିକିତ୍ସା ହୋଇଥିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ (ଯେପରିକି ସାଇନସ୍ ରୋଗ) କାରଣ ଓ ଚିକିତ୍ସା ନିର୍ଣ୍ଣୟ ବହୁତ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । ଜୀବାଣୁଦ୍ୱାରା ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଭୁତାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଭଳି ଜଣାପଡେ । ତେଣୁ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ସେବନ ଚାଲୁ ରଖାଯାଏ ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଠିକ ଭୁତାଣୁ କାରଣ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଏଣ୍ଟେରୋଭାଇରସ୍ ପି.ସି.ଆର୍.ଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନା ହୋଇ ନାହିଁ ।

ଶବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ

 

ରୋଗୀର ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଶବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ କରି ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ହୁଏ । ପିଆ ଓ ଆରାକ୍‌ନଏଡ୍ ମାଟର୍‌ରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଦାହ ଦେଖାଯାଏ । ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍, ମସ୍ତିଷ୍କ ନିମ୍ନ ଦେଶ, ସ୍ନାୟୁ ଓ ମେରୁଦଣ୍ଡକୁ ନ୍ୟୁଟ୍ରୋଫିଲ୍ ଅନୁପ୍ରବେଶ କରେ ଓ ପୂଜ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

ଟୀକାଦ୍ୱାରା ଓ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ଦ୍ୱାରା ଅନେକ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ନିବାରଣ କରି ହେବ ।

ବ୍ୟବହାରିକ

ଜୀବାଣୁ ଓ ଭୁତାଣୁ ଜନିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ଡେଇଁ ପାରେ କିନ୍ତୁ ଏହା ସର୍ଦ୍ଦି ବା ଫ୍ଲୁ ଭଳି ଏତେଟା ଡିଏଁନି । କାଶିବା, ଛିଙ୍କିବା, ଚୁମ୍ବନ ଦେବା ଭଳି କାମରେ ଅତି ପାଖରେ ଥିବାରୁ ଶ୍ୱାସ ନିର୍ଗତ ଅତି ସୁକ୍ଷ୍ମ କଣିକା ସହଜରେ ଜଣକଠାରୁ ଆଉ ଜଣକ ପାଖକୁ ଡେଇଁ ପାରେ କିନ୍ତୁ କେବଳ ରୋଗୀ ପାଖରେ ରହିଲେ ଏହା ଡିଏଁ ନାହିଁ । ଏଣ୍ଟେରୋ ଭୁତାଣୁଦ୍ୱାରା ହେଉଥିବା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ମଳ ପ୍ରଦୁଷଣଦ୍ୱାରା ହୁଏ । ନିଜର ଚାଲି ଚଳନ ଓ ବ୍ୟବହାର ବଦଳେଇଲେ କେତେକ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ନିବାରଣ କରି ହେବ ।

ଟିକା

୧୯୮୦ ମସିହାଠାରୁ ଅନେକ ଦେଶ ପିଲା ବେଳେ ହେମୋଫାଇଲସ୍ ଇନ୍ଫ୍ଲୁଏଞ୍ଜି ଟାଇପ୍ ବି ଟିକା ଦେଇ ଏହି ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ରୋଗକୁ ପ୍ରାୟ ନିପାତ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଟିକା କିନ୍ତୁ ଅତି ଦାମିକା । ମମ୍ପ୍ସ୍ ଟିକାଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ଏହି ରୋଗ ହାରରେ ଅବନତି ଘଟିଛି ।
ନିମୋକୋକାଲ୍ କଞ୍ଜୁଗେଟ ଭାକ୍ସିନ୍ (PCV) ଟିକା ଦେବାଦ୍ୱାରା ଏହି ଜୀବାଣୁର ସାତ ପ୍ରକାରର ସେରୋଟାଇପ୍ ବିରୁଦ୍ଧରେ କାମ ଦିଏ ଏ ରୋଗ ସଂଖ୍ୟା କମେଇ ଦିଏ । ଅପରେଶନ୍ଦ୍ୱାରା ପ୍ଲିହା କଢାଯାଇଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ ନିମୋକୋକାଲ୍ ପଲିସାକାରାଇଡ୍ ଟିକା ଦିଆଯାଏ ଯାହା ୨୩ଟି ସ୍ଟ୍ରେନ ବିରୁଦ୍ଧରେ କାମ କରେ କିନ୍ତୁ ସବୁ ସ୍ଟ୍ରେନ୍ ସମାନ ଭାବରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ନାହିଁ, ବିଶେଷତଃ ପିଲାମାନଙ୍କଠାରେ । ପିଲାମାନେ ନେଉଥିବା ବି.ସି.ଜି. ଟିକାଦ୍ୱାରା ଯକ୍ଷ୍ମା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ହାର ବହୁତ କମି ଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ବୟଷ୍କମାନେ କିଛି ଉପକୃତ ହେଉ ନାହାନ୍ତି । ଏଥି ନିମନ୍ତେ ଉତ୍ତମ ଟିକା ସନ୍ଧାନ ଚାଲିଛି ।

ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ସ

ସ୍ୱଳ୍ପ କାଳୀନ ପ୍ରତିରୋଧ ନିମନ୍ତେ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ରେ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ ଦିଆଯାଏ । ରୋଗୀ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସୁଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ ରିଫାମ୍ପିସିନ୍, ସିପ୍ରୋଫ୍ଲୋକ୍ସାସିନ୍ କିମ୍ବା ସେଫ୍‌ଟ୍ରିଆକ୍‌ସନ୍ ଦିଆଯାଏ, କିନ୍ତୁ ଏହାର କୌଣସି ଦୀର୍ଘ କାଳୀନ ଭବିଷ୍ୟତ ଉପକାର ନାହିଁ । କିଛି ଦିନର ରିଫାମ୍ପିସିନ୍‌ର ବ୍ୟବହାର ପରେ ଏହି ଔଷଧର ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି ଆସିଯାଏ ଓ ଅନ୍ୟ ଔଷଧ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ବେସିଲାର ଖପୁରି ଭଗ୍ନ ଥିଲେ ବା ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍. ବୋହି ଯାଉଥିଲେ ବାରମ୍ବାର ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ଦିଆଯାଏ, କିନ୍ତୁ ଏହାର ଉପକାରୀତା ବା ଅପକାରୀତା ବିଷୟରେ କୌଣସି ବିଶେଷ ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ ।

ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଗୋଟିଏ ସମ୍ଭାବିତ ପ୍ରାଣ ଘାତକ ରୋଗ ଓ ଚିକିତ୍ସା ଅଭାବରେ ଏହାର ମୃତ୍ୟୁ ହାର ବହୁତ ଅଧିକ, ବିଳମ୍ବ କଲେ ଏହାର ପରିଣତି ଆହୁରି ଖରାପ ଫଳ ଦିଏ । ରୋଗର ନିଶ୍ଚିତକାରୀ ପରୀକ୍ଷା ଫଳକୁ ଅପେକ୍ଷା ନ କରି ଉଚ୍ଚମାନର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ଯେତେ ଶୀଘ୍ର ସମ୍ଭବ ଦିଆଯାଏ । ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ରୋଗ ସନ୍ଦେହ ହେଲେ ବେଞ୍ଜାଇଲ୍‌ପେନିସିଲିନ୍ ଦେବା ଜରୁରୀ, ଏପରିକି ଡାକ୍ତରଖାନା ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ଯଦି ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ସକ୍ ବା ନିମ୍ନ ରକ୍ତଚାପ ଥିଲେ ଅନ୍ତଃଶିରା ତରଳ ପଦାର୍ଥ ଦିଆଯାଏ । ଅନେକ ଜଟୀଳତା ସମ୍ଭାବନା ଥିବା ଯୋଗୁ ଏହି ପ୍ରକାର ରୋଗୀର ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ ଓ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଡାକ୍ତରଖାନାରେ ପ୍ରବେଶ କରେଇ ଆଇ.ସି ୟୁ.ରେ ରଖାଯାଏ ।
ଶ୍ୱାସକ୍ରିୟା ବେଠିକ୍ ଥିଲେ ଓ ଚେତନ ଅବସ୍ଥା କମ ଥିଲେ ମେକାନିକାଲ୍ ଭେଣ୍ଟିଲେଟର ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଖପୁରି ଭିତର ଚାପ ଅଧିକ ଥିଲେ ସର୍ବଦା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଚାପ କମେଇବା ନିମନ୍ତେ ମାନିଟଲ ଭଳି ଔଷଧ ଦିଆଯାଏ । ବାତ ନିରୋଧକ ଔଷଧ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଦିଆଯାଏ । ଜଳଶୀର୍ଷ ବା ହାଇଡ୍ରୋକେଫାଲସ୍ ଥିଲେ ସେରେବ୍ରାଲ୍ ସଣ୍ଟ ଦିଆଯାଏ ।

ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍

ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍

 

ଏହି ରୋଗ ସନ୍ଦେହ ହେବା ମାତ୍ରେ ନିଧାର୍ଯ୍ୟ କାରକ ପରୀକ୍ଷା ଫଳକୁ ଅପେକ୍ଷା ନ କରି ରୋଗୀକୁ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ (Empirical antibiotics) ଦିଆଯାଏ । ସ୍ଥାନ ଅନୁଯାୟୀ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ଅଲଗା ଅଲଗା ଦିଆଯାଉଛି । ଆରମ୍ଭରେ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ସେଫୋଟାକ୍ସିମ୍ କିମ୍ବା ସେଫ୍‌ଟ୍ରାଇଆକ୍‌ସନ୍ ଦିଆଯାଏ । ଆମେରିକାରେ ସ୍ଟ୍ରେପ୍ଟୋକୋକାଇ ପ୍ରତିରୋଧ ଯୋଗୁ ଭାନ୍‌କୋମାଇସିନ୍ ଯୋଗ କରି ଦିଆଯାଉଛି । ଆମ୍ପିସିଲିନ୍ ଓ କ୍ଲୋରାମ୍ଫେନିକଲ୍ ମିଶି ଭଲ କାମ କରୁଛି ।
ଅଧିକ ବୟସର ରୋଗୀ, ମସ୍ତିଷ୍କ ଆଘାତ ଇତିହାସ ଥିବା ରୋଗୀ, ନିକଟ ଅତୀତରେ ମସ୍ତିଷ୍କ ଅପରେଶନ ହୋଇଥିବା ରୋଗୀ କିମ୍ବା ସେରେବ୍ରାଲ ସଣ୍ଟ ଅପରେଶନ ହୋଇଥିବା ରୋଗୀ ହୋଇଥିଲେ ତାଙ୍କର ଏହି ଇତିହାସକୁ ବିବେଚନା କରି ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଔଷଧ ଦିଆଯାଏ । ଯୁବ ପିଲାମାନଙ୍କର, ବୟସ୍କ ଲୋକଙ୍କୁ ଓ ପ୍ରତିରୋଧ ଅକ୍ଷମ ଲୋକଙ୍କୁ ଆମ୍ପିସିଲିନ ଦିଆଯାଏ ଓ ଯାହା ଲିସ୍ଟେରିଆ ମୋନୋସାଇଟୋଜେନିସ୍ ଜୀବାଣୁ ବିରୁଦ୍ଧରେ କାମ କରେ । ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍ ପରୀକ୍ଷା ପର ଗ୍ରାମ ସ୍ଟେନ ଫଳ ଓ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ଔଷଧର ନାମ ଜଣା ପଡ଼ିବା ପରେ ସେହି ଅନୁସାରେ ଔଷଧ ବଦଳ କରାଯାଏ । ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ କେବଳ ସୁଫଳ ଦେବ, ଏହା ଜଣା ପଡ଼ିଲେ ହେବ ନାହିଁ, ତାହା ରକ୍ତ-ମସ୍ତିଷ୍କ ପ୍ରତିରୋଧକୁ ଟପି ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାଣରେ ଯିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେବା ଦରକାର । ଅଧିକାଂଶ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ କେବଳ ଠେକୁଆ ଉପରେ ପରିକ୍ଷିତ ହୋଇଛି, ରୋଗୀ ଉପରେ ନୁହେଁ । ଫୁସଫୁସ ଯକ୍ଷ୍ମା ନିମନ୍ତେ ୬ ମାସ ଔଷଧ ଦେବା ଦରକାର କିନ୍ତୁ ଯକ୍ଷ୍ମା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ନିମନ୍ତେ ଏକ ବର୍ଷ ବା ଅଧିକ ସମୟ ଧରି ଔଷଧ ଦିଆଯିବା ଦରକାର ।

ସ୍ଟିରଏଡ୍

କିଶୋର ଓ ଯୁବାବସ୍ଥାରେ ଉଚ୍ଚ ଆୟକାରୀ ଓ ସ୍ୱଳ୍ପ ଏଚ୍.ଆଇ.ଭି. ଥିବା ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଶ୍ରବଣ ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ ଓ ସ୍ୱଳ୍ପ କାଳୀନ ସ୍ନାୟୁଗତ ଉନ୍ନତି ନିମନ୍ତେ କର୍ଟିକୋସ୍ଟିରଏଡ୍ (ସାଧାରଣତଃ ଡେକ୍ସାମେଥାଜୋନ୍) ଦିଆଯାଏ । କିଛି ଗବେଷଣାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଇଛି ଯେ ମୃତ୍ୟୁ ହାର କମିଛି, କିଛି ଗବେଷଣା ଦର୍ଶାଉଛି ଯେ କମୁନାହିଁ । ଯକ୍ଷ୍ମା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ରେ ବିଶେଷତଃ ଏଚ୍.ଆଇ.ଭି. ନ ଥିଲେ ଏହାଦ୍ୱାରା ବହୁତ ଉପକାର ହୁଏ ।
ବୈଶୟିକ ମାର୍ଗଦର୍ଶନ ଅନୁସାରେ ପ୍ରଥମ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ପାନ ପୂର୍ବରୁ ଡେକ୍ସାମେଥାଜୋନ୍ ବା ସେହିଭଳି କୌଣସି ଔଷଧ ଲଗାଏତ ଚାରି ଦିନ ଧରି ଦିଆଯିବା ଦରକାର । ନିମୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ରେ ଅଧିକ ଉପକାର ମୁଳୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଜୀବାଣୁ ସନ୍ଧାନ ମିଳିଲେ ଔଷଧ ବନ୍ଦ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
ସ୍ୱଳ୍ପ ଆୟକାରୀ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ଶିଶୁ ଓ ବୟସ୍କମାନଙ୍କର ସ୍ଟିରଏଡ୍ ଉପକାର ଉତ୍ସାହପ୍ରଦ ନୁହେଁ ଯାହାର କାରଣ ଜଣାନାହିଁ । ଉଚ୍ଚ ଆୟକାରୀ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ ଦେବା ପୂର୍ବରୁ ଦେଲେ ବିଶେଷତଃ ଏଚ୍.ଇନ୍‌ଫ୍ଲୁଏଞ୍ଜି ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସରେ ଏହା ଭଲ କାମ କରେ । ଏଚ୍.ଆଇ.ବି. ଟିକା (Haemophilus influenzae type B vaccine) ଦେବା ପରେ ଏହି ରୋଗ ବହୁତ କମିଯାଇଛି ।

ଭୁତାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍

ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଭଳି ଭୁତାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ରୋଗ ଏତେ ଭୟାବହ ନୁହେଁ ଓ ଏହା ନିମନ୍ତେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଔଷଧ ମଧ୍ୟ ବାହାରି ନାହିଁ । ହର୍ପେସ୍ ସିମ୍ପ୍ଲେକ୍ସ ଓ ଭାରିସେଲ୍ଲ ଜୋସ୍ଟର ଭୁତାଣୁ ନିମନ୍ତେ ଆସାଇକ୍ଲୋଭାର ଦିଆଯାଇ ପାରେ, କିନ୍ତୁ ଏହା ଉପକାରୀ ବୋଲି କୌଣସି ଅଧ୍ୟୟନ ହୋଇନାହିଁ । ସାଧାରଣ ରୋଗରେ ରୋଗୀକୁ ଘରେ ରଖି ବିଛଣା-ବିଶ୍ରାମ, ତରଳ ପଦାର୍ଥ ଓ କଷ୍ଟ ନିବାରକ ଔଷଧ ଦେଇ ଚିକିତ୍ସା କରାଯାଇ ପାରେ ।

କବକ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍

କ୍ରିପ୍ଟୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ରେ ଆମ୍ଫୋଟେରିସିନ୍-ବି ଓ ଫ୍ଲୁସିସ୍ଟୋସିନ୍ ଔଷଧ ଉଚ୍ଚ ମାତ୍ରାରେ ଦିଆଯାଏ । ଅନ୍ତଃଖପୁରି ଚାପ ଅଧିକ ହେଲେ ବାରମ୍ବାର କଟିବେଧନ କରି ବା କଟି ନଳୀ ଦେଇ ସେରେବ୍ରୋସ୍ପାଇନାଲ୍ ଫ୍ଲୁଇଡ କାଢି ଚାପ କମେଇ ଦିଆଯାଏ ।

ଚିକିତ୍ସାବିହୀନ ଜୀବାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ପ୍ରାୟ ସର୍ବଦା ପ୍ରାଣ ଘାତକ । ଭୁତାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଆପେ ଭଲ ହୋଇଯାଏ ଓ କ୍ୱଚିତ ପ୍ରାଣ ଘାତକ ହୁଏ। ଚିକିତ୍ସା ହୋଇଥିବା ଜୀବାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ମୃତ୍ୟୁ ରୋଗୀର ବୟସ ଓ ଜୀବାଣୁ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ନବଜାତ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୨୦ରୁ ୩୦% ମରିଯାଆନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ପିଲାମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହାର ପ୍ରାୟ ୨ % । ଯୁବକ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହି ହାର ୧୯ରୁ ୩୭ % ହୋଇଯାଏ । ବୟସ ଅତିରିକ୍ତ ମୃତ୍ୟୁ ସଙ୍କଟ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ଅନ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ: ଜୀବାଣୁ ନାମ, ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍.ରୁ କେତେ ସମୟ ଭିତରେ ଏହା ନିର୍ମୂଳ ହେଉଛି, ଅସୁସ୍ଥତାର ଭୟାବହତା, ଚେତନହୀନତାର ପରିମାଣ ଓ ସି.ଏସ୍.ଏଫ୍.ରେ ଶ୍ୱେତ ରକ୍ତ କଣିକା କେତେ କମ୍ ଅଛି ତାହା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଗ୍ରୁପ ବି ସ୍ଟ୍ରେପ୍ଟୋକୋକାଇ, କୋଲାଇଫର୍ମ ଓ ଏସ୍. ନିମୋନି ଜୀବାଣୁଦ୍ୱାରା ହେଉଥିବା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଅପେକ୍ଷା ଏଚ୍.ଇନ୍‌ଫ୍ଲୁଏଞ୍ଜି ଓ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଅଳ୍ପ କ୍ଷତିକାରକ । ଯୁବକ ଅବସ୍ଥାରେ ନିମୋକୋକାଲ୍ ଅପେକ୍ଷା ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍‌ର ମୃତ୍ୟୁ ହାର କମ(୩-୭%) ।
ପିଲାମାନଙ୍କର ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଜଟୀଳତା ମଧ୍ୟରେ ସ୍ନାୟୁଗତ କାଲ, ବାତ(ଏପିଲେପ୍ସି), ଶିକ୍ଷାଗତ ଏବଂ ବୈବହାରିକ ଅସୁବିଧା ଓ ବୁଦ୍ଧିମତା କମିବା ଅନ୍ୟତମ । ଏହି ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ବଞ୍ଚିଯାଇଥିବା ୧୫% ଲୋକଙ୍କର ହୋଇପାରେ । ଶ୍ରବଣ ଶକ୍ତି କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଫେରି ଆସିପାରେ । ଯୁବକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୬୬% ଲୋକଙ୍କର କୌଣସି ଅସାମର୍ଥ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ । ବୋଧ ଶକ୍ତି ମୂଖ୍ୟ ସମସ୍ୟାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ୧୪% ରୋଗୀଙ୍କର କାଲ ଦୋଷ ଓ ୧୦% ରୋଗୀଙ୍କର ବୋଧ ଶକ୍ତି ହାନି ହୁଏ ।

 

ଏହା ଗୋଟିଏ ସୂଚନା ଯୋଗ୍ୟ ରୋଗ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଘଟଣା ହାର ଜଣାନାହିଁ । ପଶ୍ଚିମ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ପ୍ରତି ୧୦୦,୦୦୦ ଲୋକରେ ୩ ଜଣ ଲୋକ ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗରେ ପୀଡ଼ିତ ହୁଅନ୍ତି । ପ୍ରତି ଲକ୍ଷେ ଲୋକରେ ୧୦.୯ ଜଣ ଭୁତାଣୁ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ଭୋଗନ୍ତି । ବ୍ରାଜିଲରେ ପ୍ରତି ଏକ ଲକ୍ଷ ଲୋକରେ ୪୫.୮ ଲୋକ ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ଭୋଗନ୍ତି । ଏକ ଶତାବ୍ଦିରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ସମୟ ଧରି ସବ୍‌ସାହାରା ଆଫ୍ରିକାରେ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ହେଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ମେନିଞ୍ଜିଆଲ୍ ବେଲ୍ଟ୍ କୁହାଯାଉଛି। ଡିସେମ୍ବରରୁ ଜୁନ(ଶୁଷ୍କ ଜଳବାୟୁ) ମଧ୍ୟରେ ଏହି ରୋଗର ମହାମାରୀ ଲଗାଏତ ଦୁଇ ତିନି ବର୍ଷ ଧରି ହୋଇପାରେ । ଆର୍ଦ୍ର ଜଳବାୟୁରେ ରୋଗ କମିଯାଏ । ଏହି ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଲକ୍ଷେ ଲୋକରେ ୧୦୦-୮୦୦ଲୋକ ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ହୁଅନ୍ତି । ଇତିହାସରେ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ମହାମାରୀ ୧୯୯୬-୯୭ ମସିହାରେ ହୋଇ ୨,୫୦,୦୦୦ ଲକ୍ଷ ଲୋକ ରୋଗ ଭୋଗିଥିଲେ ଓ ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ୨୫୦୦୦ ଲୋକ ମରିଥିଲେ ।
ସ୍ୱଳ୍ପ କାଳୀନ ସେନା ବାରାକ୍ ବା କଲେଜ କାମ୍ପସ ବା ବାର୍ଷିକ ହଜ୍ ଭଳି ସମାବେଶ ସମୟରେ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ୍ ରୋଗ ହୁଏ । ଏହାର ସଠିକ କାରଣ ଅଜଣା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ/ଅର୍ଥନୈତିକ ଅବସ୍ଥା, ଜଳବାୟୁ, ପ୍ରତିରୋଧ ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ ଓ ଶ୍ୱାସ ରୋଗ ସଂକ୍ରମଣ ଏହି ରୋଗକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରୁଥାଇ ପାରେ ।
ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅଣୁଜୀବ ସଂକ୍ରମଣ ହୁଏ । ୟୁରୋପରେ ଏନ୍.ମେନିଞ୍ଜାଇଟିଡିସ୍ ଗ୍ରୁପ୍ ବି ଓ ସିଦ୍ୱାରାଦ୍ୱାରା ଏହି ରୋଗ ହୁଏ । ଏସିଆ ଓ ଆଫ୍ରିକାରେ ସମୁଦାୟ ଲିପିବଦ୍ଧ ରୋଗର ୮୦ରୁ ୮୫ % ଗ୍ରୁପ ଏଦ୍ୱାରା ହୁଏ ।

କିଛି ଲୋକଙ୍କ ମତରେ ଗ୍ରୀକ ଚିକିତ୍ସକ ହିପୋକ୍ରାଟେସ୍ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ବିଷୟରେ ଅବଗତ ଥିଲେ । ମେନିଞ୍ଜିଜ୍ମ ବିଷୟରେ ରେନାସାଁ ସମୟର ଚିକିତ୍ସକ ଆଭିସେନାଙ୍କୁ ଜଣା ଥିଲା । ୧୭୬୮ ମସିହାରେ ଏଡିନ୍‌ବର୍ଗ ଚିକିତ୍ସକ ସାର୍ ରବର୍ଟ ହ୍ୟାଟଙ୍କର( Sir Robert Whytt) ଏକ ମରଣୋତ୍ତର ଆଲେଖ୍ୟରେ ମସ୍ତିଷ୍କର ଡ୍ରପ୍ସି ଲେଖାଯାଇଥିବା ରୋଗ ଯକ୍ଷ୍ମା ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ଲକ୍ଷଣ ସହ ମେଳ ଖାଉଥିବା ଜଣାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ପର ଶତାବ୍ଦି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯକ୍ଷ୍ମା ଜୀବାଣୁ ସହ ଏହି ରୋଗର ସମ୍ପର୍କ ଜଣା ନ ଥିଲା ।
ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ମହାମାରୀ ଏକ ନିକଟ ଅତୀତର ଘଟଣା । ଜେନେଭାରେ ୧୮୦୫ ମସିହାରେ ହୋଇଥିବା ମହାମାରୀ ବିଷୟରେ ସର୍ବ ପ୍ରଥମ ଲେଖା ଥିବା ଜଣାଯାଏ । ଆଫ୍ରିକାରେ ୧୮୪୦ ମସିହାରେ ପ୍ରଥମେ ଏହି ବିଷୟରେ ଲେଖା ହୋଇଥିଲା । ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ୧୯୦୫ରୁ ୧୯୦୮ ମଧ୍ୟରେ ନାଇଜେରିଆ ଓ ଘାନାରେ ମହାମାରୀ ହୋଇଥିବା ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଛି ।
ପ୍ରଥମେ ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ୍ ରୋଗ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକସ୍ ଜୀବାଣୁଦ୍ୱାରା ହେଉଥିବା କଥା ୧୮୮୭ ମସିହାରେ ଅସ୍ଟ୍ରିଆ ଦେଶର ଆନ୍ଟନ ଉଇସେଲ୍‌ବମ୍ ଲେଖିଥିଲେ । ୧୯୦୬ ମସିହାରେ ଏହି ରୋଗର ମୃତ୍ୟୁ ହାର ୯୦% ଥିଲା । ଆମେରିକା ବୈଜ୍ଞାନିକ ସାଇମନ୍ ଫ୍ଲେକ୍ସନର୍ ୧୯୦୬ ମସିହାରେ ଘୋଡାରୁ ଆଣ୍ଟିସେରମ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ପରେ ମେନିଙ୍ଗୋକୋକାଲ ମୃତ୍ୟୁ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଭାବରେ କମିଗଲା । ୧୯୪୪ ମସିହାରେ ଉଦ୍ଭାବିତ ପେନିସିଲିନ ଏହା ବିରୁଦ୍ଧରେ କାମ କରୁଥିବା ଜଣାଗଲା । ହେମୋଫାଇଲସ୍ ଟିକା ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଶେଷ ଆଡକୁ ବାହାରିବା ପରେ ଏହି ଜୀବାଣୁ ଜନିତ ରୋଗ ମଧ୍ୟ କମିଗଲା । ସ୍ଟିରଏଡଦ୍ୱାରା ଉନ୍ନତି ହେବାର ପ୍ରମାଣ ୨୦୦୨ ମସିହାରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଲା ।