Engmarihand: Planteart

Engmarihand (Dactylorhiza incarnata) er ei plante i marihandslekta Dactylorhiza i orkidéfamilien (marihandfamilien). I Norsk raudliste for artar (2021) er ho vurdert som livskraftig (LC).

Fargen på blomane til engmarihand kan variere i farge frå mørk rosa og raudfiolett til nesten heilt kvit. Einskildblomane har relativt smal, svakt tredelt leppe med mørkare strekteikningar eller prikkar. Støtteblada til einskildblomane er lange og kraftige, og dei er derfor gjerne godt synlege som grøne, brunlege eller raudlege innslag i akset. Engmarihand kan bli opp mot 40 centimeter høg. Stilken er tjukk og hol, og blada er lysegrøne og uflekka, utanom hos blodmarihand.

Artsdatabanken bruker prinsipielt separate namn på ulike taksonomiske nivå. Her har ein vald å bruke det innarbeidde namnet engmarihand på arten og gi eit nytt namn til nominatunderarten, som har fått det lite innarbeidde namnet grasmarihand. Som oftast vil det vere denne underarten som er meint når ein bruker namnet engmarihand. Ein har tidlegare rekna med ein underart blodmarihand (Dactylorhiza incarnata ssp. cruenta), men i den 8. utgåva av Norsk flora er denne rekna som ein type av grasmarihand, og blodmarihand står no i Artsdatabanken som varieteten D. incarnata var. cruenta.

Underartane i Noreg er:

• grasmarihand (nominatunderarten D. incarnata ssp. incarnata)
• dynemarihand (D. incarnata ssp. coccinea)

I Norden finn vi elles:

• voksmarihand (D. incarnata ssp. ochroleuca), i Sverige (ganske vanleg, ikkje vurdert separat for raudlista) og Danmark (EN)

I Danmark har det, i tillegg til underarten dynemarihand og varieteten voksmarihand vore gjort einskildfunn av ei form:

• D. incarnata f. hyphaematodes (dansk namn finprikket gøgeurt, ikkje raudlistevurdert)

Det finst fleire underartar på Dei britiske øyane, men utbreiinga av dei ulike underartane er ikkje fullt ut klarlagd:

• D. incarnata ssp. pulchella
• D. incarnata ssp. gemmana

I Latvia er grasmarihand rekna som eigen art ved sidan av blodmarihand, medan voksmarihand er rekna som underart. I Litauen er alle desse tre plasserte på artsnivå, og der er grasmarihand førd opp med underartane D. incarnata ssp. incarnata, D. incarnata ssp. serotina og D. incarnata ssp. haematodes. I Estland er dei to siste, saman med fleire andre, rekna som varietetar av underarten grasmarihand.

I Nederland skil ein mellom underartane D. incarnata ssp. incarnata, D. incarnata ssp. coccinea og D. incarnata ssp. lobelii. I Belgia reknar ein grasmarihand og dynemarihand (med namnet D. incarnata var. lobelii) som varietetar.

I Field Guide to the Orchids of Europe and the Mediterranean (2019) har ein gått heilt bort frå å definere underartar for denne arten. I tillegg til å rekne blodmarihand og voksmarihand som varietetar, er òg ssp. coccinea og ssp. lobelii slått saman og gitt status som varieteten D. incarnata var dunensis. I Plants of the World Online held ein fast ved dynemarihand, voksmarihand, blodmarihand og ssp. gemmana som underartar.

Engmarihand er ein relativt vanleg orkidé i Noreg, først og fremst på Austlandet og i Midt-Noreg, så meir og meir spreidd nord til grensa mot Finnmark. Han trivst på kalkrik myr eller strandeng. Underarten dynemarihand veks i sanddynelandskap på Sørvestlandet. Arten er i tilbakegang på grunn av tap av habitat gjennom øydelegging av myrer, og var kom i 2006 inn på Norsk raudliste for artar som nær truga (NT). I seinere utgåver av raudlista er arten vurdert som livskraftig (LC).

Arten finst òg i Sverige (status LC, svensk namn ängsnycklar), i Danmark (LC, dansk namn kødfarvet gøgeurt) og i Finland (NT, finsk namn punakämmekkä).

Engmarihand (engelsk namn early marsh orchid) er vanleg over det meste av Dei britiske øyane. I både den britiske og den irske raudlista har arten status som livskraftig (LC), på same måte som lokalt i England og Wales, og han er ikkje nemnd for tiltak i Skottland. Fordelinga på underartar er ikkje fullt ut klarlagd.

I Baltikum varierer den systematiske handsaminga av artar og underartar frå land til land, men grasmarihand som art eller nominatunderart er vanleg i heile området.

I Benelux veks arten (nederlandsk namn vleeskleurige orchis, fransk namn orchis incarnat) spreidd i Nederland, men er i tilbakegang. I Flandern i Belgia veks han spreidd, og han er svært sjeldan i Vallonia. I den nederlandske raudlista er arten rekna som sårbar (VU, kwetsbaar), I Belgia er han rekna som nær truga (NT, bijna in gevaar) i Flandern og kritisk truga (CR, menacé d'extinction) i Vallonia. I Luxembourg er han òg rekna som kritisk truga (CR).

• (no) engmarihand hos Artsdatabanken 
• (en) engmarihand – oversikt og omtale av artane i WORMS-databasen 
• (en) engmarihand i Encyclopedia of Life 
• (en) engmarihand i Global Biodiversity Information Facility 
• (sv) engmarihand hos Dyntaxa 
• (en) engmarihand hos ITIS 
• (en) engmarihand hos NCBI 
• (en) engmarihand hos The International Plant Names Index 
• (en) engmarihand hos Tropicos 
• (en) Kategori:Dactylorhiza incarnata – bilete, video eller lyd på Wiki Commons 
• (en) Dactylorhiza incarnata – galleri av bilete, video eller lyd på Wiki Commons