ဝၚ်

အရာ (ဝါ) လိက်တၠပညာတအ် မပတိုန်ထ္ၜး မပါ်ပါဲ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ် ပရူဒဒှ်အတိက် အဆက်အစပ် ဟိုတ် ကေုာံ ဖဵုတအ်လေဝ် ပါလုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲဝၚ်ကီုရ၊၊ အစာဝၚ်တအ် လဆောဝ်မ္ဂး သ္ၚေဝ်ဂၠေပ် ပါ်ပါဲ နိယာမပရူဒဒှ်အတိက်တုဲ ဗီုလဵု ဆက်စပ် ကုပရူမကတဵုဒှ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲအခိၚ်ပစ္စုပ္ပန်ဏအ်ရ၊၊

ပေါမ်၊ ဇာတ် (stories) တအ်ဂှ် ဒှ်အရာမဆေၚ်ကဵုယေန်သၞာၚ်မွဲတုဲ တၚ်ဂၞၚ် နူပေါမ် ဇာတ်တအ်ဂှ် စကာ နဒဒှ် တၚ်ဂၞၚ်ဝၚ် ဟွံဂွံရ၊၊ ဥပမာ (ပေါမ် မိဍောၚ်ကှ်ေထဝ်၊ ပေါမ်မိၝောအ်နန်) တအ်ဂှ် ဒှ်အရာ အာဲကၟာဲယေန်သၞာၚ် (cultural heritage) ရ၊၊ လဆောဝ်မ္ဂး ပရူလ္ၚဵု ဗီုကဵု ဝၚ်ကျာ်၊ ဝၚ်သၟိၚ် နကဵုအၚ်္ဂလိက် မကော်စ legends တအ်ဂှ်လေဝ် စကာ နဒဒှ် တၚ်ဂၞၚ်ဝၚ် ဟွံဂွံရ၊၊ ပ္ဍဲမန် ဟိုတ်မဟီုဝၚ် သီုဖအိုတ်တုဲ အရာလဵု မဒှ်ဝၚ် မလုပ်လၟိဟ် အရာမဒှ်ဍာံ၊ အရာလဵု မဒှ်ပေါမ် မလုပ်လၟိဟ် အရာမဖန်ဗဒှ်ဂှ် ပါ်စဝါတ်ဒၟံၚ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲမန် ဒၞာဲမအရေဝ် အၚ်္ဂလိက် legend ဂှ် ဒးဖန်ဗဒှ်ပတိုန် အရေဝ်တၟိမွဲထေက်ရ၊၊ ရံၚ်ကဵု ပ္ဍဲလိက်တြေံ မဂွံဆဵုကေတ် ဥပမာ (ပေါမ်သၟိၚ်အသး) ဂှ်တုဲ ပ္ဍဲမန် ဝၚ်မ္ဂး မဂွံအဓိပ္ပါယ် တုပ်ကဵု (history)တုဲ ပေါမ်ဂှ် တုပ်ကဵု (legend)အၚ်္ဂလိက် ဗီုဏအ် ဟီုဂွံကီုရ၊၊ ယဝ်ရ ဟီုဗီုဏအ်မ္ဂး သွက်အရေဝ်အၚ်္ဂလိက် story ဂှ် ဗီုလဵု ဂွံဟီု ဗီုမန်ပၠန်ရော၊၊

ပ္ဍဲဝၚ်ဂၠးတိမ္ဂး ဟေရဝ်ဒဝ်တုသ် (Herodotus) အစာဝၚ်ဂရိတ် နူကဵု ၅ ဗွဝ်ကၠံဘဳသဳဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မလ္ၚတ်ဆေၚ်ကဵုဝၚ်ကၠာအိုတ်တုဲ ညးတအ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ＂မအံက်ဝၚ်＂၊ ပ္ဍဲအခိၚ်တုပ်ပ် အစာဝၚ်ဂရိတ်မွဲပၠန်ဂှ် ဒှ် အစာဝၚ်ထုသာဲဒိဒ် (Thucydides)ရ၊၊ ညးတအ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဖျေဟ်ရိုဟ်ကၞက် မဆေၚ်ကဵု ပညာမလ္ၚတ် ဘာသာဝၚ် ပ္ဍဲခေတ်လၟုဟ်ဟီုဂွံရ၊၊ ညးၜါဂှ် ဟေရဝ်ဒဝ်တုသ် ဂှ် ဒှ်မၞိဟ်လ္ၚတ် မဆေၚ်ကဵု ယေန်သၞာၚ်အခိုက်ဘဝမၞိဟ် မပြံၚ်လှာဲတုဲ ထုသာဲဒိဒ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မလ္ၚတ်ပရူဝၚ်သၟိၚ်တၠ ကေုာံ ပေါဲပၞာန်ဂမၠိုၚ်ရ၊၊ ပ္ဍဲရးဗၟံက်မ္ဂး လိက်ဝၚ်တမ်သၞာံကၞောတ်သၞာံ (Spring and Autumn Annals) မဒှ်လိက်ဝၚ်ဍုၚ် ဂကူကြုက်ဂှ် ချူခၞံလဝ်တုဲ ပ္ဍဲဘဳသဳ ၇၂၂ (မူလိက် နူဘဳသဳ ၂ ဂှ်ရ ဂွံသှ်ေၜက်) ရ၊၊

ပရူဒဒှ် မချူလဝ် ပ္ဍဲအခိၚ်တမၠာတေအ်ဂှ် ဒုၚ်သဇိုၚ်ကု သဘာဝဝၚ် ကေုာံ သက်သဳနူနာနာသာ်တုဲ ပရူမချူလဝ် အတိက်တအ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် ကလေၚ်ကံက်အဓိပ္ပါယ်တၞဟ် ပြံၚ်လှာဲထောအ်တၟိတအ်ဂှ် ဆက်နွံဒၟံၚ် လၟိုန်ရ၊၊ ဘာသာဝၚ်ဂှ် ပ္ဍဲဘာသာကောန်ၚာ်ကီု သီုကဵု နဒဒှ် ကဆံၚ်တၠပညာ မကတ်လ္ၚတ် ပ္ဍဲတက္ကသိုလ်ဂှ် ဆက်ကတ်လ္ၚတ်ဒၟံၚ်ဖိုဟ်ရ၊၊

နိရုတ္တိ

မအရေဝ် ＂ဝၚ်＂ဝွံ ကၠုၚ်နူ သံသကြိုတ် वंश ဝံၐ (ဟွံသေၚ်မ္ဂး) ပါဠိ ဝံသ မဂွံအဓိပ္ပါယ် နူတမ်ဂှ် ဒုန်ကရေက် ရ၊၊ ဟိုတ်နူ ပရူယၟု တၞောဝ်ဒတောဝ် မၞိဟ်တအ် မချူလဝ် ပ္ဍဲဒုန်ကရေက်တုဲ ဗွဲကြဴ ဝံသ ဂှ် သီုဂွံအာ အဓိပ္ပါယ် တၞောဝ်ဒတောဝ် ရ၊၊ ဗုဒ္ဓဝံသ ဒုန်ကရေက်(မချူလဝ်ပရူ)ကျာ်ဗုဒ္ဓ၊၊ နူဂှ်တုဲ ဝံသ ဂှ် ဂွံအာ အဓိပ္ပါယ် ပရူပရာ၊၊ ဝံၐ/ ဝံသ / ဝံၚ်သ ဂှ် မန်တအ် လွဳစတုဲ ဗွဲကြဴ ဒှ် ဝၚ် ရ၊၊

ဒုန်ကရေက်ဂှ် ဒှ်ကပေါတ် မချူလိက်မွဲ ကောန်အာရှ အိန္ဒိယ ကြုက်တအ် ချူကၠုၚ် သၞာံမဂၠိုၚ် ကဵုလ္ၚီရ၊၊ လိက်တြေံတြဟ် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဍုၚ်ကြုက်လေဝ် ညးတအ် ချူကဵု ဒုန်ကရေက် ကီုရ၊၊ ညံၚ်ရဴ ကြုက် ဂလာတအ်ကီု ဂကူမန်လေဝ် စကာဒုန်တုဲ ချူကၠုၚ်လဝ် လိက်စၟတ်သမ္တီကီုရောၚ်ဂှ် ရံၚ်ကဵု အခိုက်မန် မကှ်ေဂတာ (စၟတ်သမ္တီ တ္ၚဲမကတဵုဒှ်မၞိဟ်) လတူဒုန်ကရေက်ဂှ်တုဲ ဟီုမာန်ရ၊၊ လိက်မချူပရူသၟိၚ် ရာဇာဝၚ်၊ လိက်မချူ ပရူကျာ်ဗုဒ္ဓဂှ် ဗုဒ္ဓဝၚ်၊ လိက်မချူ ပရူခရေတ်ဂှ် ခရေတ်ဝၚ်၊ လိက်မချူဍုၚ် ဝၚ်ဍုၚ် မြဴသာ်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊

ဗမံက်ထ္ၜး

အစာဝၚ်တအ် ချူဝၚ်အတိက် နကဵုမစုက်လုက် ကုအခိၚ်ညးတအ်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အကာဲအရာ မကတဵုဒှ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲအခိၚ်ညးတအ်ဂှ် မလေပ်ပြံက်နှဴ ဓလီုလုပ် ပ္ဍဲပရူအတိက်ဂှ်မာန်ရ၊၊ လဆောဝ်မ္ဂး ညးတအ် မိက်ဂွံဝေတ်ဗ္တောန် မၞိဟ် ပ္ဍဲအခိၚ် ညးတအ်ဂှ်တုဲ ညးတအ် ချူဏာ ပရူဒဒှ်အတိက်လေဝ် နွံကီုရ၊၊ ဥပမာ အစာဝၚ်ခေတ်လၟုဟ် ညာတ်ဒး ဂကူမန်တအ် ဟွံသၟဟ်န် ရေၚ်သကအ်တုဲ ချူပရူအတိက်မွဲ ပ္ဍဲအခိၚ် မတုဲတေအ် ဟိုတ်နူ မန်တအ် ဟွံညဳသာဂှ်ရ မန်တအ် ဒးဒုၚ်အာ ဗီုဏအ် မပ္တံ မြဴသာ်ဝွံဒှ်တမ်ရ၊၊ ပရူမဂွံဆဵုကေတ် ဂၠိုၚ်အိုတ်ဂှ် အစာချူလိက်လ္ၚဵုတအ် ဟိုတ်ဟွံပေၚ်စိုတ် ဟွံဒးဂၞပ်စိုတ် လတူက္ဍိုပ်သကိုပ် ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ပ္ဍဲအခိၚ်ဇကုဂှ်တုဲ ဟွံဂံၚ်ဟီုကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ်ဇကုတပ်ပ်တုဲ ဟီုနကဵု မပတောအ် ဥပမာ ပရူသၟိၚ်ဨကရာဇ်တမၠာမွဲမွဲ မဖန်ကၠုၚ်လဝ်ရ၊၊ ဗွဲတၟေၚ် တၠညးဗညာဒလ မဒှ်ဨကရာဇ် လက္ကရဴအိုတ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဟံသာဝတဳဂှ် မၞိဟ်တအ် မလေပ်ဖန်စုတ်ဂၠိုၚ်ရ၊၊ ပ္ဍဲဍုၚ် (ဝါ) ဂကောံမၞိဟ် မဟွံမ္ဲ ကုအခေါၚ်ဗၠးၜး ဟိုတ်နူဖေက် ဘဲဒဏ်၊ ဘဲမဒုၚ်က္ဍုဟ်၊ ဘဲမဂွိၚ်ဖေက် ဒှ်မၞိဟ်ပရေအ်တအ်ဂှ် ပရူဗီုဏအ် ဂွံဆဵုကေတ်ဂၠိုၚ်ရ၊၊

ပွမလ္ၚတ်ဝၚ်ဂှ် လဆောဝ်မ္ဂး စၟတ်သမ္တီ (ဝါ) ဗမံက်ထ္ၜး ဒဒှ်ရ မလ္ၚတ် မဆေၚ်ကဵုမၞိဟ် ပ္ဍဲအခိၚ်အတိက် တုဲ လဆောဝ်မ္ဂး စၟတ်သမ္တီ (ဝါ) ဗမံက်ထ္ၜး သိပ္ပံပရေၚ်မၞိဟ်ရ၊၊ ပွမလ္ၚတ်ဝၚ်ဂှ် ဒှ်အရာမစၠောအ်ဒဒန် အကြာဂၠုၚ်ၜါ ဗီုဏအ်လေဝ် ဟီုဂွံကီုရ၊၊ ပ္ဍဲ ၂၀ ဗွဝ်ကၠံ အစာဝၚ်ပြၚ်သေတ် Fernand Braudel ပြံၚ်လှာဲထောအ် ဗီုပြၚ်လ္ၚတ်ဝၚ်ရ၊၊ ညးစကာ ပရူဒဒှ်မ္ၚး ဗီုကဵု ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်၊ မနုဿဗေဒ ကေုာံ ပထဝဳဝၚ်တုဲ လ္ၚတ်ဝၚ်ဂၠးတိရ၊၊

အတိုၚ်နဲကဲတြေံမ္ဂး အစာဝၚ်တအ် ဒုၚ်သဇိုၚ် ကုအရာမချူစၟတ်သမ္တီလဝ် ပရူတြေံ ကေုာံ ပရူမလဴပူကၠုၚ် အဆက်ဆက်တအ်တုဲ ဂၠာဲသွဟ်ဝၚ်ရ၊၊ နူစတေအ် အစာဝၚ်တအ် ကေတ်တၚ်ဂၞၚ် မပတံ ဒၞာဲစၟတ်သမ္တီဂမၠိုၚ်၊ လိက်တၟအ်၊ ဗီုရုပ်ဂမၠိုၚ်တအ် ချူဖန်ဗဒှ်ဝၚ်ရ၊၊ ဗွဲအပြောမ်မ္ဂး ဝၚ်ဂှ် ဒုၚ်သဇိုၚ် ကုအရာမချူစၟတ်သမ္တီလဝ်၊ အရာမဟီုဂးကၠုၚ်၊ အရာမဆေၚ်စပ်ကု အရပ်အရာမွဲမွဲ နကဵု တၚ်ဂၞၚ် ပရူနူကဵု ပိသာ်ဝွံ ဒုၚ်သဇိုၚ်တုဲ လ္ၚတ်ကေတ်ဝၚ်ရ၊၊

နကဵုသာဓကမ္ဂး ပ္ဍဲလက်ထက် သၟိၚ်ဗၟာ ဘကြီးတော် (စစ်ကိုၚ်းမၚ်း)ဂှ် ညးကော်ပကောံ ဂကောံတၠပညာဗၟာဂမၠိုၚ်တုဲ ကဵုခၞံဗဒှ် လိက်ဝၚ်ဍုၚ်ဗၟာမွဲရ၊၊ ကိစ္စခၞံဝၚ်ဂှ် ညးပအပ်ကဵု လကျာ်ရာံ မောၚ်းထောၚ်ဆရာတော် ညးမဂွံဒှ် အမာတ်ဇၞော် မဟာဓမ္မသၚ်္ကြံ၊၊ ညးတအ် စချူ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ်ဍုၚ် ၁၁၉၁ ဂှ်ရ၊၊ အတိုၚ်စၟတ်သမ္တီမ္ဂး တၞဟ်နဂွံနိဿဲတုဲ ညးတအ် ဗက်ပကောံနၚ် လိက်ဝၚ်ဗၟာ လိက်ဝၚ်မန်ဂမၠိုၚ်၊ လိက်တၟအ် နူကဵုဒေသနာနာတအ်ရ၊၊ လိက်တၟအ် မပကောံနၚ် နူဒေသတၞဟ်ဟ်တအ်ဂှ် လၟုဟ်ညးတအ် စွံလဝ် ပ္ဍဲရုၚ်လိက်တၟအ် နန်မာန္တလေ၊၊ ကာလလ္ၚတ်ရံၚ် လိက်တၟအ် ပ္ဍဲရုၚ်လိက်တၟအ် နန်မာန္တလေဂှ်မ္ဂး ဂွံဆဵုကေတ် ညးတအ်စၟတ်သမ္တီလဝ် ဒဒှ်ရ လိက်ဂှ် ညးတအ် ကလိဂွံနၚ် နူလဵုကီုရ၊၊ အရာစိုတ်မလုပ်စခိုဟ်၊ ဗွဲတၟေၚ် သွက်သက်သဳဝၚ် ပ္ဍဲခေတ်ဗုကာံဂှ် ဟိုတ်နူ ညးတအ် ဂၠာဲဟွံဂွံဟာ၊ သာ်ဂှ်ဟွံသေၚ် လိက်တၟအ်တြေံ ခေတ်ဗုကာံ ဗီုမန် ဗီုဗၟာတအ်ဂှ် ညးတအ် ဗှ်ဟွံဒးဟာ ပရူတအ်ဂှ် ဗၠေတ်ဒၟံၚ်ကဵု လိက်တၟအ် ပ္ဍဲဗုကာံ တၠပညာလိက်တၟအ်တအ် မဗှ်ဗွဲကြဴဏအ်ရ၊၊ ဥပမာ သက္ကရာဇ် ကေုာံ ယၟု သၟိၚ်တအ်ဂှ် ဗၠေတ်ဒၟံၚ်ကဵု လိက်တၟအ် စေတဳမြရ၊၊ ဆဂး အစာဝၚ်ဗၟာ ဗွဲကြဴဏအ် ကလေၚ်ထပ်ပလေဝ်လဝ်ကဵုရ၊၊ လိက်တၟအ် နူဍုၚ်ဗုကာံ ညးတအ်မဟီုလဝ်တုဲ မစကာလဝ် နဒဒှ် သက်သဳဝၚ်တအ်ဂှ် လၟုဟ် မဂိုၚ်ဒေပ်စွံလဝ် ပ္ဍဲရုၚ်လိက်တၟအ်မာန္တလေ၊ ဗီုကဵု လိက်တၟအ်ကျာ်မနုဟဝ်တအ်ဂှ် တၠုၚ်လအာဝါကျ လိက်ဗၟာကီု၊ မအရေဝ်ဝေါဟာရ လိက်ဗၟာကီုဂှ် ဟွံဒှ် တၠုၚ်လအာ ဝေါဟာရ နူခေတ်ဗုကာံတုဲ ဒှ်ဒၟံၚ် တၠုၚ်လအာ လိက်ဗၟာ ခေတ်ပ္ဍဲအခိၚ် မချူလိက်ဝၚ်ဂှ်ရ၊၊ တုဲပၠန် မအက္ခရ်လိက် လ္ၚဵုတအ်ဂှ် တုပ်ညံၚ် မအက္ခရ်လိက် ခေတ်ဗုကာံတုဲ မအက္ခရ်လ္ၚဵုတအ်ဂှ် ဒှ်လိက်ခေတ်မာန္တလေဂှ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ လိက်တၟအ်တအ်ဂှ် လကျာ်ရာံ မောၚ်းထောၚ်ဆရာတော်ဂှ် ဒုၚ်သဇိုၚ် ကုဝၚ်ပါၚ်ဂမၠိုၚ်တုဲ ဖန်ဗဒှ်ပတိုန် သက်သဳကေတ်တ် ဗီုဏအ် ကံက်အဓိပ္ပါယ်ဂွံရ၊၊ လိက်ဝၚ်ဂှ် ဟိုတ်နူမချူခၞံ ပ္ဍဲနန်ဒ္ၚောဝ်တုဲ ပြကိုဟ်ရာဇဝၚ်ဇၞော် နန်ဒ္ၚောဝ် (မှန်နန်း မဟာရာဇဝၚ်တော်ကြီး) မြဴသာ်ဝွံ ညးကဵုလဝ်ယၟုရ၊၊

ပုရာဝိဇ္ဇာယဗေဒ (Archaeology) ကွတ်ပညာမလ္ၚတ်အရာတမၠာဂှ် နကဵုမၜံက်ခါဲ ဒၞာဲဒတန်ဝၚ်တြေံဂှ် ထံက်ပခိုၚ်ကဵု တၚ်ဂၞၚ်ဝၚ်ဂမၠိုၚ် ကေုာံ ကလေၚ်ဗၟံက်ပတိုန် တၚ်ဂၞၚ်တၟိဝၚ်ကီုရ၊၊ ဆဂး ပုရာဝိဇ္ဇာယဗေဒဂှ် တန်တဴ နကဵုအလဵုဇကုမွဲဓဝ်ရ၊၊ ဍေဟ်လဴထ္ၜးကဵု တၚ်ဂၞၚ်ဍေဟ်မဂွံဆဵုကေတ်လဝ်ရ၊၊ ၜိုန်ရ ပုရာဝိဇ္ဇာဗေဒဂှ် ဒှ်အရာမလ္ၚတ် ပရူဒဒှ်အတိက်ကီုလေဝ် ပုရာဝိဇ္ဇာဗေဒဂှ် နွံကဵု နဲကဲဇကုဇကု ဗီုပြၚ်မသ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ဇကုဇကုဂှ်ရ ဒးတိတ်ဗၠး နူကဵုဓယံက်ဝၚ်တုဲ သ္ဒးဗၠးၜး နူအရာမွဲမွဲတအ်ရောၚ်၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် တၞဟ်နမိက်ဂွံထံက်ပခိုၚ် သက်သဳဝၚ်တုဲ ကၠောန်ၜံက်ခါဲ ပုရာဝိဇ္ဇာယာန် ဟွံသေၚ်၊ သွဟ်မကလိဂွံ နူကဵုမၜံက်ခါဲတအ်ဂှ် ဒှ်အထံက်အပၚ် လညာတ်သမ္တီဝၚ်ရ၊၊ ပုရာဝိဇ္ဇာယဗေဒ နွံကဵု သွာၚ်နာနာတုဲ သွာၚ်မဆေၚ်ကဵုဝၚ် မကော်ဂး ပုရာဝိဇ္ဇာယဗေဒ မဆေၚ်ကဵုဝၚ် (historical archaeology) လေဝ်နွံကီုရ၊၊

နဲကဲမလ္ၚတ်ဝၚ်ဂှ် နွံနာနာသာ်ရ နကဵုနဲကဲ မလ္ၚတ်ကေတ်လိက်ဝၚ်၊ မလ္ၚတ်ကေတ်အခိုက်ကၞာ၊ မလ္ၚတ်ကေတ်ပွဳပွိုၚ်တိဍာ်၊ ကေုာံ မလ္ၚတ်ကေတ်မဒုၚ်သဇိုၚ်ပရူမွဲမွဲရ၊၊ အရာမတၞဟ်ခြာတအ်ဏအ်ဂှ် မွဲကုမွဲ ဟွံတၞဟ်ခြာ ရေၚ်သကအ်၊ ဆက်စပ်ဒၟံၚ် ရေၚ်သကအ်ရ၊၊ အစာဝၚ်တအ်ဂှ် လ္ၚတ်ဝၚ်မ္ဂး နကဵုဗွဲခမၞောန်ကီု သီုကဵု ဗွဲတြး မစွံအာရီု လတူပရူမွဲမွဲတုဲ လ္ၚတ်ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်လေဝ် နွံကီုရ၊၊ ပ္ဍဲကဵု နဲလ္ၚတ်ဝၚ်ခေတ်တၟိဏအ်မ္ဂး ဒဒှ်မလ္ၚတ်ပရူမွဲမွဲ ဗွဲမလှဲလးဂှ် ဖန်ကၠုၚ်ဂၠိုၚ်ရ၊၊ ပွမလ္ၚတ်ဝၚ်ဂှ် နဒဒှ်မိက်ဂွံ ခၞံဗဒှ်ပတိုန် တဳအဝ်ရဳမွဲတုဲ မလ္ၚတ်လေဝ်နွံ နဒဒှ် မိက်ဂွံတီ ပရူမွဲမွဲတုဲ မလ္ၚတ်လေဝ် နွံရ၊၊

ဝၚ် ကေုာံ ကိုပ်ကၠာဝၚ် History and prehistory

ဝၚ်ဂၠးတိဂှ် ဒှ်ပရူပရာ ကောန်မၞိဟ်တအ် မကတဵုဒှ်လဝ်၊ မဆဵုဂဗလဝ် ပ္ဍဲအခိၚ်အတိက် အလုံမွဲဂၠးတိ မရံၚ်ဗဵုတုဲ မစၟတ်သမ္တီလဝ် နကဵုလိက်ရ၊၊ မအရေဝ် ကိုပ်ကၠာဝၚ် (prehistory) ဂှ် အစာဝၚ်တအ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ကၠိုဟ်လဝ် ဒဒှ်ရ မဗမံက်ပတိုန် ပရူပရာ မကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲအခိၚ်အတိက် ဒၞာဲဒေသ ပရေၚ်စၟတ်သမ္တီလဝ် နကဵုလိက် ဟွံမဲ (ဝါ) ဒတန်ဂကောံမၞိဟ် မဟွံမဲ ကုပွမချူစၟတ်သမ္တီတအ်ရ၊၊ ဒးလ္ၚတ်ကေတ် ဗီုရုပ်ကသူ၊ ဗီုဓဇက်၊ မပုတ်ကၠောန်ရုပ် ကေုာံ အရပ်အရာတၞဟ်တအ်တုဲ ဗၟံက်ပတိုန် ပရူဒဒှ် အတိက်တအ်ရ၊၊ စနူကဵု ၂၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ပရေၚ်လ္ၚတ် ကိုပ်ကၠာဝၚ် ပ္ဍဲကဵုဂကောံမၞိဟ် မ္ၚးဂကောံမၞိဟ် (ဂကောံမၞိဟ် မဇၞော်မောဝ် ခေတ်လက္ကရဴ) ဗီုကဵု ဂကောံမၞိဟ် အဖရိကဒေသကန္တရ (Sub-Sahran Africa)၊ ဂကောံမၞိဟ်အမေရိက ကိုပ်ကၠာ ကဝ်လုမ်ဗဳယာ (pre-Columbian America)ကတဵုဒှ် ကၠုၚ်ရ၊၊ အစာဝၚ်အၚ်္ဂလိက် E. H. Carr ချူ -

“

ပယျဵုမပါ်လဝ် အကြာ ခေတ်ကၠာဝၚ် ကဵု ခေတ်ဝၚ်ဂှ် ကၠောအ်ထုဲနှဴအာရ၊ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး မၞိဟ်တအ်ဂှ် မိက်ဂွံမံၚ် ပ္ဍဲအခိၚ်ပစ္စုပ္ပန်တုဲ စိုတ်လုပ်စ ပရူဒဒှ်အတိက်ကီု သီုကဵု ပရူအနာဂတ်ရ၊၊ ဝၚ်ဂှ် စနူ မစၟတ်သမ္တီ အခိုက်အလိုက်ဂမၠိုၚ်တုဲ အခိုက်အလိုက် ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်အရာ ဝါသနာမကၠောန်စဒှ် ခန်လ္ၚတ်နူကဵုအတိက် မဆက်အာကဵု အနာဂတ်ရ၊၊ တၚ်စၟတ်သမ္တီ ဒဒှ်အတိက်ဂှ် ဂိုၚ်ဒေပ်လဝ် သွက်ဂွံဒှ် ဂုဏ်ဖဵုကောန်တၞောဝ်တၟိအနာဂတ်ရ၊၊

”

နဲဗီု မလ္ၚတ်ဝၚ် Historical methods

နဲဗီုမလ္ၚတ်ဝၚ်ဂှ် အစာဝၚ်တအ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နဲကဲ (technique) ကေုာံ စၞောန်ဂၠံၚ် (guideline) ဗီုမရပ်စပ်စကာ တၚ်ဂၞၚ်အဓိကတအ် (primary source) ကေုာံ သက်သဳတၞဟ် ပ္ဍဲကမၠောန်သုတေသနဇကုတုဲ သွဟ်မကလိဂွံ နူသုတေသနဂှ် ဇကုချူဝၚ်ရ၊၊

အစာဝၚ်ဂရိတ် ဟေရဝ်ဒဝ်တုသ် (Herodotus of Halicarnassus) (၄၈၄ ဘဳသဳ - ၜိုတ် ၄၂၅ ဘဳသဳ) ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ＂မအံက် မဆေၚ်ကဵုပညာဝၚ်＂ရ၊၊ ဆဂး ကွးညး ထူစဳဒိဒေသ် (Thucydides) (ၜိုတ် ၄၆၀ ဘဳသဳ - ၜိုတ် ၄၀၀ ဘဳသဳ) ဂှ် နကဵု မလ္ၚတ်ကေတ် ပ္ဍဲလိက်ညးမချူလဝ် ဝၚ်ပရူပၞာန်ပေလဝ်ပေါန်နေသဳယာံ (History of the Peloponnesian War)ဂှ်တုဲ ဒဒှ်ရ ညးဝွံဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မဖန်ဗဒှ် နဲဗီုမလ္ၚတ်ဝၚ် ကၠာအိုတ် ဟီုဂွံရ၊၊ အရာ ထူစဳဒိဒေသ် မဟွံတုပ် ကုဟေရဝ်ဒဝ်တုသ်ဂှ် ထူစဳဒိဒေသ်ဂှ် ဗၟံက်ထ္ၜး ဗီုကောန်မၞိဟ်တအ် မရုဲစှ်/ဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ် ကေုာံ မချဳဓရာၚ်၊ တုဲပၠန် သ္ၚေဝ်ဂၠေပ် ဟိုတ် ကေုာံ ဖဵု (ဟိုတ်မရုဲစှ်ဗီုဏအ်တုဲ ဖဵုမကတဵုဒှ် ဗီုဏအ်) စၞး မဟီု (ဝါ) မသ္ၚေဝ်ဂၠေပ် နကဵုဣဒ္ဓိကြဳဇှ်မွဲမွဲတုဲ သွဟ်ဗီုဏအ် ကတဵုဒှ်ကၠုၚ်ရ၊၊ နကဵုနဲဗီုဏအ်ဂှ် ထူစဳဒိဒေသ် ချူခၞံဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ်ဝၚ် နကဵုလညာတ်မမံၚ်လဒေါဝ် တုဲပၠန် ဂၠးကဝ်မၞိဟ်ဂှ် ဒှ်သွဟ် ပရေၚ်ချဳဓရာၚ် ကောန်မၞိဟ်တအ်ရ၊၊ အစာဂရိတ်တအ် သီုညာတ်ကေတ် ပရူဒဒှ်ဝၚ်ဂှ် ဂေတ်လန်ဒၟံၚ် ဒဒှ်ရ အရာမကတဵုဒှ်လဝ်တုဲတအ်ဂှ် ကလေၚ်ကတဵုဒှ်ပၠန်ရ၊၊

နဲဗီု မလ္ၚတ်ဝၚ် ခေတ်တြေံ ကေုာံ ခေတ်လဒေါဝ် ဍုၚ်ကြုက်ဂှ် စောန်ဆက်ကၠုၚ် နူကဵုအစာဝၚ်ကြုက် သဳမာ ချာၚ် Sima Qian (145 - 90 BC) ညးမချူဝၚ် ဍုၚ်ကြုက်ဟာန် (Han dynasty) မၞုံယၟု စၟတ်သမ္တီ အစာဝၚ်ဇမၞော် (Pecords of the Grand Historian) ကြုက်တအ် ကော် ရှဳဂျဳ (Shiji) ရ၊၊ အစောမ်စရာဲ ဍာ်ဒကေဝ် ကွတ်ချူ သဳမာ ချာၚ်ဂှ်ခိုဟ်ဂှ်ရ ညးဂှ် ဂွံဒုၚ်စၟတ်သမ္တီ နဒဒှ် မအံက် မဆေၚ်ကဵု ဝၚ် ကြုက် ရ၊၊ ကြုက်တအ် စကာလိက်ဝၚ်ညးမချူလဝ် နဒဒှ် လိက်ဝၚ်အဓိကမွဲကီု သီုကဵု လိက်ဝၚ်လိက်ပတ်ကြုက်မွဲကီုရ၊၊

သၚ် သြဂုသတာၚ် (Saint Augustine) ဂှ် ဒှ်မၞိဟ်အဓိက မဆေၚ်ကဵု ဝၚ်ခရေတ်ယာန် ကေုာံ လညာတ်သမ္တီ ရးပလိုတ် ပ္ဍဲကဵုအစခေတ်လဒေါဝ်ရ၊၊ မွဲဒမြိပ် ခေတ်လဒေါဝ် ကေုာံ ခေတ်ရေနာရှၚ်ဂှ် ဝၚ်ပ္ဍဲရးပလိုတ်ဂှ် လ္ၚတ် ကေုာံ ချပ် နကဵုမတ်ဘာသာရ၊၊ စနူ သၞာံၜိုတ် ၁၈၀၀ ဂှ် အစာဒဿန ကေုာံ ဝၚ် ဂျတ် ဝိလ်ဟေမ် ဖြာဒရိတ် ဟေဂေလ် (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) ဂကူဂျာမာန် စၞးမဒုၚ်သဇိုၚ် ကုမတ်ဘာသာတုဲ မချူဝၚ်ဂှ် ညးဒုၚ်သဇိုၚ် ကုမတ်ဒဿနတုဲ လ္ၚတ်ကၠုၚ်ဝၚ်ရ၊၊

အစာဝၚ် ကေုာံ အစာပရေၚ်မၞိဟ် ဂကူအာရာပ် Ibn Khaldun ညးချူ ပ္ဍဲနိဒါန်လိက်ညး မၞုံယၟု Muqaddimah (1377)ဂှ် ဒဒှ်ရ အစာဝၚ်တအ် ထေက်ကဵုမဒးစွံသတိ ထပှ်တၚ် မဒှ်အရာ အရာအစာဝၚ်တအ် မဗၠေတ်စဒှ် ပ္ဍဲကာလမလ္ၚတ်ဝၚ်ရ၊၊ အဓိကတၚ်ညးမိက်ဂွံဟီုဂှ် အရာတၟေၚ် မကတဵုဒှ်လဝ် ပ္ဍဲအခိၚ်အတိက်တေအ်ဂှ် ထေက်ကဵု ဒးသ္ၚေဝ်ဂၠေပ်တုဲ ဗီုလဵုမဒှ်မာန်ဂှ် ဒးဗ္စာရဏာရ၊၊ အရာညးမိက်ဂွံဟီုဂှ် အရာမလောန်ၜက် နူသဘာဝ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲမုက်လိက်ဝၚ် ခေတ်တြေံတအ်ဂှ် ထေက်ကဵု ဒးပါ်ပါဲ ဒှ်မာန်ဟွံမာန်ရ၊၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ လညာတ်ညးမွဲဂှ် ယေန်သၞာၚ် မံၚ်စံၚ် အခိုက်မၞိဟ် ပ္ဍဲအခိၚ်အတိက်တေအ်ဂှ် ဒှ်အရာတၚ်ဂၞၚ် မဒးစုတ်ထေက် ပ္ဍဲအခိၚ်ကာလမလ္ၚတ်ဝၚ်တုဲ အရာတအ်ဂှ် ဒှ်အရာမဖန်ကဵု ပရေၚ်ပြံၚ်လှာဲဝၚ်တအ်မာန်ရ၊၊ လညာတ်ညးဂှ် ဒးဒုၚ်ပါ်ပါဲတုဲ ကၞောတ်တဲ ညးချူပတိတ် နဲဗီု မလ္ၚတ်ဝၚ် နကဵုဂၠံၚ်တရဴသိပ္ပံစှ်ေစှ်ေ ရ၊၊ နဲဗီုညးဂှ် မဂွံစၟတ်သမ္တီ နဒဒှ် ကွတ်သိပ္ပံတၟိ ရ၊၊ နဲဗီုမလ္ၚတ်ဝၚ်ညးဂှ် ဒှ်အာ သဇိုၚ်အဓိက ပ္ဍဲအရာ မသ္ၚေဝ်ဂၠေပ် အရာလဵု ဗီုလဵု ကာလလဵု အလဵုအသဳ၊ ပရေၚ်ဆက်စၠောအ်/လဟီု၊ လလောၚ်ပရိုၚ်၊ ပရေၚ်ဖန်ဇန်တအ် မဒှ်အရာအဓိက ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်မွဲရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ညးဂှ် မဂွံစၟတ်သမ္တီ ＂မအံက် ပညာမလ္ၚတ်ဝၚ် ဟွံသေၚ်မ္ဂး မအံက် ဒဿနဝၚ်＂မွဲရ၊၊

ပ္ဍဲရးပလိုတ်မ္ဂး အစာဝၚ်တအ် ဇၞော်မောဝ်ပတိုန် နဲဗီုမလ္ၚတ်ဝၚ် ပ္ဍဲအခိၚ်ကာလ အကြာ ၁၇ - ၁၈ ဗွဝ်ကၠံ ဗွဲတၟေၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ပြၚ်သေတ် ကဵု ဍုၚ်ဂျာမနဳရ၊၊ ပ္ဍဲအခိၚ် ၁၉ ဗွဝ်ကၠံဂှ် နဲဗီု လဳအဝ်ပေါလ်ဒ် ဝေါန် ရၚ်ကေ (Leopold von Ranke) ဂှ် အစာဝၚ်တအ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဂျာမနဳ စကာရပ်စပ် ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်ရ၊၊

ပ္ဍဲ ၂၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် တၠပညာအစာဝၚ်တအ် စွံအရီု လတူပရူမဆေၚ်ကဵု ဝါဒကောန်ဂကူ အစောန်စရာဲပူဂဵုမွဲမွဲ မပ္တံကဵု ဨကရာဇ် တၠအစောန်တအ် သကိုပ်ပၞာန်တၠအစောန်တအ်ဂှ် အောန်စှ်ေတုဲ စၞးဂှ် စွံအာရီု သ္ၚေဝ်ဂၠေပ် မဆေၚ်ကဵု ဒြဟတ် ဂကောံမၞိဟ် ကေုာံ ဍာ်ဒကေဝ်ပညာရ၊၊ ဟီုမွဲပၠန် စၞးမစှ်ေစိုတ် ဟိုတ်နူ ပူဂိုလ်တၠအစောန်မွဲ မမံက်ဂတဝ်တုဲ ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ် ကတဵုဒှ်ဗီုဂှ်ဂှ် စှ်ေစိုတ် ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်ဂှ် ဟိုတ်နူဒြဟတ်ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်၊ ပရေၚ်ပညာ၊ ပရေၚ်တၞဟ်ဟ်တအ်တုဲ ကတဵုဒှ်ကၠုၚ်ဗီုဏအ်ရ၊၊ အဓိက နဲဗီုမလ္ၚတ်ဝၚ် ပ္ဍဲခေတ် ၂၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် လ္ၚတ်ဝၚ်သၟးဟွံသေၚ် လ္ၚတ် သိပ္ပံပရေၚ်မၞိဟ် (social science) ပ္ဍဲအခိၚ်ဂှ်ရ၊၊

တဳအဝ်ရဳ မာရ်သဳယာံ မဆေၚ်ကဵုဝၚ်

တဳအဝ်ရဳ မာရ်သဳယာံ မဒှ် တဳအဝ်ရဳ ဝါဒကပေါတ်ကိရိယာဝၚ်ဂှ် ဂကောံမၞိဟ်တအ်ဂှ် အခိၚ်လဵု အခေတ်လဵု ဟွံဟီု ဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုကပေါတ်ကိရိယာ အရပ်အရာဂမၠိုၚ်ရ၊၊ ဟီုနကဵု မအရေဝ်တၞဟ်မ္ဂး ပရေၚ်ဆက်ဆောံ ကောန်မၞိဟ်တအ် ညးမွဲကုညးမွဲဂှ် ဒုၚ်သဇိုၚ် ကုအရာမၞုံပၟိက် အဓိက ပ္ဍဲဘဝမၞိဟ်မွဲ မပ္တံကဵု ပရေၚ်ဒုၚ်စသိုၚ်၊ ဗွိုက်လတက်၊ သ္ၚိဌာန် သွက်ညးတအ် ကေုာံ ဂကောံသ္ၚိကၟိန်ညးတအ်ရ၊၊

ဝၚ်မန် ကေုာံ ဍုၚ်ဗၟာ

လိက်ဝၚ်မန် ကေုာံ ဝၚ်ဍုၚ်ဗၟာ ခေတ်တြေံ ဗီုကဵု လိက်ဝၚ်ခေတ်သဓီု၊ လိက်ဝၚ်ခေတ်ဗုကာံတအ်ဂှ် ဒှ်လိက်မချူလဝ် နူအခိၚ်ဝၚ် မကတဵုဒှ် (ဝါ) ဒှ်လိက် မဒုၚ်သဇိုၚ် ကုသက်သဳသာဓကဝၚ် မစှ်ေကဵု နဲသိပ္ပံတုဲ မချူလဝ် ဟွံသေၚ်ရ၊၊ ဒုၚ်သဇိုၚ် ကုဝၚ်ပါၚ်၊ ဒုၚ်သဇိုၚ် ကုပေါမ်အာဂီု ကေုာံ လညာတ်ဝၚ်သိၚ်္ဃိုရ် စူဠဝံသ မဓလီုလဝ်တုဲ ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် ထေက်ကဵု ဒးကလေၚ်သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ရ၊၊ ဥပမာ စပ်ကဵု ကျာ်တြဲဂေါတမ မက္ညစိုပ်အာ ဍုၚ်သိၚ်္ဃိုရ်ဂှ် အစာဝၚ်ဂၠးတိ ဂတာပ်ခေတ်တအ် ဟွံဒုၚ်တဲရ၊၊ မန်တအ်လေဝ် ဒုၚ်သဇိုၚ်ကု ဝၚ်သိၚ်္ဃိုရ် စူဠဝံသတုဲ ဒဒှ်ရ ကျာ်တြဲဂေါတမ နူသိၚ်္ဃိုရ်ဂှ် ညးက္ညစိုပ်ကၠုၚ် ဍုၚ်မန်ကီု၊ ဗၟာတအ်လေဝ် ဒဒှ်ရ ကျာ်တြဲ နူမစိုပ်ဍုၚ်မန်ဂှ် စိုပ်အာ ဍုၚ်ဗၟာညးတအ်ကီု ချူဗဒှ်ပတိုန်လဝ် ပ္ဍဲဝၚ်တအ်ရ၊၊

အတိုၚ်လဟီု တၠပညာအစာဝၚ်ဂရိတ် ထူစဳဒိဒေသ် မဟီုကီု ဂၠးကဝ်မၞိဟ်ဂှ် ဒှ်သွဟ် ပရေၚ်ချဳဓရာၚ် ကောန်မၞိဟ်တအ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အရာမလောန်ၜက် နူကဵုသဘာဝ ဗီုကဵု ဣဓိကြဳဇှ် မၜက်လောန် နူသဘာဝ မဆဵုကေတ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲဝၚ်မန်တအ်ဂှ် ထေက်ကဵု ဒးသ္ၚေဝ်ဂၠေပ်တုဲ ညံၚ်ဂွံ ချပ်ဗစာ သဘာဝစှ်ေစှ်ေဂှ် နွံပၟိက်ဒၟံၚ်ရ၊၊

နိဿဲ

This article uses material from the Wikipedia မန် article ဝၚ်, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ပရောပရာတၚ်လညာတ်တၞဟ်ယဝ်ရဟွံမွဲတှ်ေပ္ဍဲ CC BY-SA 4.0 မဒုၚ်ကေတ်မာန်ရ။ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki မန် (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.

ဝၚ်