Къыбыла Америка: континент

Түштүк Америка Күнбатыш жарымында түштүк континентиди, күнбатышда Шош океанны, Күнчыгышында Атлантика океанны, түштүк Къыбыла океанны араларында орналгъанды. Панама боюнакъ бла Шимал Америкагъа байланыбды. Айрымканла бла бирге жер джюзюню өлчөмү 18,28 млн км² чакълы бир эки барды. Эм узун джеринде узунлугъу 7150 км, кенглиги 5100 км. Рельефинде күнбатыш бла шималда кючлю Анд тауланы белгеси айрылады, күнчыгыш тюз, сыртлыды. Платформаны кёлтюрюуюнде Гвиян джассытаулукъ шимал-кюнчыгъышда, эмда Бразил джассытаулукъ күнчыгышында, ала бир бирлеринден Амазон алашалыкъ бла толгъан бюгюлюу бла (Амазония) айырылылгъандыла. Джассытаулукъла бла Андланы арасында Ориноко эмда ич тюзле бла алашалыкъла (Пантанал, Гран-Чако, Междуречье и Пампа) джатадыла; андан къыбылагъа, континентни къыбыла-кючыгъышында 2200 м чакълы бир мийиклиги бла Патагонияны сыртлары орналгъандыла. Джассытаулукълада темир эмда марганец магъаданланы, боскитлени, бояулу эмда багъалы металланы уллу къайнакълары барды; Андланы тауаллы эмда тауларасы бюгюлюуледе нефть бла газ бард; таулада джезни, полиметалланы, къоргъашинни магъадан къайнакълары тюбейди.

Климаты асламысы бла субэкватор бла тропикди, Амазонияда -экватор, таймаздан мылы, къыбалда -субтропикле эмда орта климатды. Къыбыла Американы бютеу тюзлери болгъан шималыны орта джыллыкъ температурасы 20-28 °С. Джай (январда) ол къыбылада 10 °С дери тюшеди, къоыш (июлда) Бразил джассытаулукъда 12 °С дери, Пампада 6 °С дери, Патагонияны сыртында 1 °С дери, бир-бирледе анданда энгишге тюшюученди. Джауумну эм кёбюсю Колумбия бла къыбыла Чилиде Анд тауланы джелджаны къабыргъаларында тюшедиле (5-10 минг мм). Амазония бла аны къатындагъа Анд къабыргъала, Гвиана эмда Бразил джассытаулукъланы кюнчыгъыш къабыргъаларында (2-3 минг мм), 35 ° къ. к. дери джылда 1-2 минг мм тюшеди. Пампада кюнбатышха, Патагония, Ара Андланы къыбыласы эмда артыкъысызда бек шош океан къабыргъасы къургъакъдыла (150—200 мм, неда анданда аз).

Къобанларыны асламысы Атлантика океанны басcейниндедиле; эм уллулары — Амазонка, Парана (Парагвай бла бирге), Ориноко. Джассытаулукъланы суулары секиртмелидиле, уллу гидрокючлери барды. Алашалыкълада суула кеме джюзерчадыла.

Исси бёлгесинде къызыл бетли латерит (ферраллит эм феррит) топуракъла асламдыла, субтропикледе — къызылсман-къара, эмда боз-мор топуракъла, орта климат бёлгеледе — къоз бетли (кюнбатышда чегет топуракъла, кюнчыгъышда- джарым къуругъантюз топуракъла).

Амазония, джассытаулукъла бла Андланы (18 ° къ. к. дери) кюнчыгъыш къабыргъалары ёмюрлюк джашил мылы экватор эмда тропик чегетле бла басылыбдыла. Ол чегетледе агъачны багъалы къауумлары кёб ёседи (каучуклу гевея, къызыл терек, какао, хин э.б.), башха джассытаулукъла бла тюзледе -саваннала бла чегет ызладыла; субтропикледе — прерияла, тюзле эмда джарымкъуругъантюзле? кюнбатышдагъы орта климат зонада — ёмюрлюк джашил, чапыракълы къатышы болгъан чегетледиле, кюнчыгъышында уа кёкенли джарымтюзледиле. Континентни фаунасы бек байды, эмда башха джерлеге ушамагъан кёб тюрлю джаныуары барды. Былайыны фаунасы Неогеяны неотропик областына киреди. Былайда эндемиклени саны бек уллуду : эринчек маймул, къумурсхачыла, къалкъанчыла, кенгбурун маймулла, пума, ягуар, пекари, нутрия, тенгиз тонгузчукъла эмда башхала. Къанатлыладан — нанду, гоацин, туканла д.а.к. Бирда бир кёб санда рептилия, амфибия эмда чабакъ барды.

Тинтиуде биринчи этап

Къыбыла Американы болгъанын европачалылагъа ишексиз белгили Колумбну 1498 джыл джюзюуюнден сора болгъанды. Ол джюзюуде Колумб Тринидад бла Маргарита айрымканланы ачханды, Ориноко сууну аягъын, Пария джарымайрымканнга дери тинтгенди. XV—XVI ёмюрледе континетни тинтиуюнде эм уллу юлюшню испан экспедицияла къошхандыла. 1499—1500 джаллалда испан конкистадор А. Охеда Къыбыла Американы шимал джагъасына экспедицияны къургъанды, бу экспедиция тенгиз джагъагъа бусагъатдагъы Гвиананы районунда чыкъгъанды. Андан шимал-кюнбатыш джанына баргъанды, Венесуэла богъазгъа дери джагъаны тинтгенди. Кечирек Охеда Колумбияны шимал джагъасын осмакълаб алайда хуна салгъанды, аны бла бу континентни Испания бла къолгъа алыу башланнганды дерге боллукъду. Шимал джагъаланы тинтиуню испан сияхатчы Р.Бастидас бошагъанды, 1501 джыл ол Магдалена сууну аякъын тинтиб, Ураба богъазгъа джетгенди. В. Пинсон бла Д. Лепени экспедициалары Къыбыла Американы атлантика джагъасы бла къыбылагъа андан ары баргъандыла, 1500 джыл Амазонканы аякъына джетиб, аны бир дженгини ачхандыла, бу сияхатчыла 10° къ. к. дери баргъандыла. Х. Солис къыбалагъа андан ары барыб (35° къ. к. дери) Ла-Платаны богъазын ачханды, Уругвай бла Парана сууланы тинтгенди. 1520 джыл Ф. Магеллан патагон джагъаны тинтгенди, андан сора артда аны аты бла аталгъан ачыкъбогъаз бла Шош океаннга ётгенди, аны бла Къыбыла Американы антлантика джагъасыны тинтиуу бошалгъанды. 1522-58 джыллада Къыбыла Американы шошокеан джагъасы тинтилгенди. Ф. Писарро Шош океанны джагъалары бла 8° къ. к. дери баргъанды, 1531-33 джыллада инклени къралларын къурутуб Перуну бойсундургъанды. Кечикре — 1535-52 джыллада испан конкистадорла Д. Альмагро бла Педро де Вальдивия джагъа бла 40° къ. к. дери тюшгендиле.

Контнинетни ичини тинтиуюне къызыулукъ берген «алтынны къралы -Эльдорадону» юсюнден таурухла болгъандыла, алны излеб кёб испан экспедиция Къыбыла Американы ич районларыны тинтгендиле. Аны излей Д. Ордаса, П. Эредиа эмда башхаланы экспедициялары 1529-46 джыллада Шимал-Кюнбатыш Андланы тюрлю -тюрлю джерлеринде ётгендиле. 1541 джылда Ф. Орельянаны экспедициясы биринчи кере континентни эм кенг джерин бир къыйырындан бир къыйырына чыкъгъанды.

Тинтиуде экинчи этап

Джерни формасыны сфера шекилли болгъаныны гипотезасын сынар ючюн, Париж Илмула Академия 1736-1743 джыллада Перугъа П. Бугер бла Ш. Кондманны башчылыгъында экспедиция джебиргенди. 1781-1801 джыллада испан топограф Ф. Асара, Ла-Плата богъазны толу тинтгенди. А. Гумбольт, Ориноко сууну бассейнин, Кито джассытаулукъну тинтгенди, Лима шахаргъа да баргъанды.. Ингилиз гидрограф эм метеоролог Р. Фицрой 1828-1830 джыллада (Ф. Кингни экспедициясында) Къыбыла Американы къыбыла джагъаларын топография алыу этгенди. Бу айтылгъан алимледен сора да XIX—XX ёмюрледе кёб алим тинтиуле бардыргъандыла.