Alsírstríðið

Alsírstríðið ثورة التحرير الجزائرية Guerre d'Algérie
Hluti af kalda stríðinu og afnýlendun Afríku
Myndir frá stríði Frakka í Alsír
Dagsetning 1. nóvember 1954 – 19. mars 1962 (7 ár, 4 mánuðir, 2 vikur og 4 dagar) Staðsetning Franska Alsír Niðurstaða Alsírskur sigur Sjálfstæði Alsír Hernaðarleg pattstaða Pólitískur sigur FLN Évian-samningurinn Endalok franska nýlenduveldisins Hrun fjórða franska lýðveldisins Stofnun fimmta lýðveldisins Breyting á yfirráðasvæði Sjálfstæði Alsír frá Frakklandi
Stríðsaðilar
FLN MNA PCA	Fjórða franska lýðveldið (1954–58) Fimmta franska lýðveldið (1958–62) La Main Rouge Mouvement pour la communauté (MPC)(fr)	FAF (1960–61) OAS (1961–62)
Leiðtogar
Mourad Didouche † Mohamed Boudiaf Abdelhafid Boussouf Mustapha Benboulaïd † Krim Belkacem Larbi Ben M'Hidi  Ali La Pointe † Saïd Mohammedi Ahmed Zabana  Si Azzedine(fr) Youcef Zighoud † Rabah Bitat Benali Boudghène † Bachir Chihani(ar; fr) Ali Mallah(ar) † Hocine Aït Ahmed Colonel Amirouche † Saadi Yacef Houari Boumédiène Amar Ouamrane Stjórnmálamenn: Abane Ramdane † Ferhat Abbas Houari Boumédiène Hocine Aït Ahmed Ahmed Ben Bella Krim Belkacem Frantz Fanon Rabah Bitat Mohamed Boudiaf Ali Kafi Ahmed Tewfik El Madani Ahmed Francis Mohamed Khider Benyoucef Benkhedda Abdelhamid Mehri Mohamed Lamine Debaghine Saad Dahlab Mohammed Seddik Benyahia Lakhdar Ben Tobbal Abdelhafid Boussouf Saïd Mohammedi Ibrahim Mazhoudi	Alphonse Djamate (1955–62) Paul Cherrière (1954–55) Henri Lorillot (1955–56) Mohammed Bellounis(fr) † (1955–58) Jacques Soustelle (1955–56) Raoul Salan (1956–58) Hervé Artur † (1956) Robert Lacoste (1956–58) Jacques Massu (1956–60) René Sentenac(fr) † (1957) Pierre Jeanpierre † (1957–58) Paul Aussaresses Maurice Challe (1958–60) Jean Crepin (1960–61) Fernand Gambiez (1961) Stjórnmálamenn: Pierre Mendes-France Edgar Faure Guy Mollet Maurice Bourgès-Maunoury Félix Gaillard Pierre Pflimlin Charles de Gaulle	Saïd Boualam Pierre Lagaillarde Raoul Salan Edmond Jouhaud Jean-Jacques Susini
Fjöldi hermanna
300.000 staðfestir 40.000 borgaralegir stuðningsmenn	470.000 hermenn (mesti fjöldinn sem franski herinn viðhélt frá 1956 til 1962) eða 700.000 menn (óvíst er hvort síðari talningin telur með Harka eða ekki) 90.000 til 180.000 Harkar (Alsíringar sem börðust í varaliði Frakka) 1,5 milljónir manna herkvaddir	3.000 (OAS)
Mannfall og tjón
140.000 til 152.863 FLN-liðar drepnir (þ. á m. 12.000 í hreinsunum innan samtakanna og 4.300 Alsíringar úr FLN og MNA drepnir í Frakklandi sjálfu) Óþekktur fjöldi særðra	25.600: 538  til 30.000 franskir hermenn drepnir 65.000 særðir 50.000 Harkar drepnir eða týndir 6.000 evrópskir óbreyttir borgarar drepnir	100 drepnir 2.000 fangelsaðir 4 teknir af lífi
250.000–300.000 (þ. á m. 55.000 til 250.000 óbreyttir borgarar) Dauðsfall Alsíringa (talning Frakka) ~1.500.000 Alsíringar látnir (mat alsírskra sagnfræðinga) ~1.000.000 Alsíringar látnir (viðmið Horne) ~400.000 dauðsföll alls (viðmið franskra sagnfræðinga) 1 milljón Evrópubúa flúnir 200.000 Gyðingar flúnir 8.000 þorp lögð í rúst Rúmlega 2 milljónir Alsíringa hraktar á vergang

Stríðið leiddi til þess að Alsír hlaut sjálfstæði frá Frakklandi. Stríðið einkenndist af beitingu skæruhernaðar og af útbreiddri notkun pyntinga hjá báðum stríðsaðilum. Stríðið var aðallega háð í Alsír, sem þá var undir frönskum yfirráðum.

Undir lok stríðsins var Frakkland á barmi herforingjabyltingar. Alsírstríðið leiddi til þess að fjórða franska lýðveldið hrundi og stjórnarskrá Frakklands var endurrituð.

Landvinningar Frakka í Alsír

Þar til snemma á nítjándu öld var Alsír, eða Ríkisstjóradæmið Algeirsborg, hluti af Tyrkjaveldi. Landinu var stjórnað af landstjórum sem báru titilinn dey. Íbúarnir voru aðallega Arabar og Berbar en ýmis önnur þjóðarbrot bjuggu í ættbálkasamfélögum í landinu og á Saharasvæðinu. Eftir frönsku byltingunna hafði franska lýðveldið keypt korn frá Alsír að andvirði átta milljóna franka. Frakkar áttu að endurgreiða kaupin síðar en þetta var aldrei gert.

Árið 1827 bauð dey Alsír franska sendiherranum að greiða hluta af skuldinni. Fundur þeirra leiddi til átaka þar sem alsírski deyinn sló franska sendiherrann utan undir með flugnaspaða. Frakkar urðu æfir og settu hafnarbann á alsírsku borgina Algeirsborg. Sagnfræðingar eru þó á einu máli um að flugnaspaðaatvikið hafi verið tylliástæða.

Frakkar lögðu Alsír undir sig fremur auðveldlega. Franskir hermenn lögðu af stað frá Toulon þann 25. maí 1830, gengu á land í Alsír þann 14. júní og þann 5. júlí hafði varnarlið Algeirsborgar gefist upp. Frönsku hermennirnir drápu óbreytta borgara, létu greipar sópa um borgina og lögðu moskur og grafreiti í rúst. Árið 1834 var deynum steypt af stóli og Alsír varð frönsk nýlenda. Árið 1848 limaði Frakkland landsvæðið inn í heimsveldi sitt og skipti því í þrjú héruð: Alger, Oran og Constantine. Frakkar áttu von á því að hægt væri að friðþægja landið á stuttum tíma en Alsíringar veittu harða mótspyrnu sem var ekki kveðin niður þar til árið 1857. Franska var jafnframt gerð að opinberu tungumáli í landinu.

Margir Frakkar og aðrir Evrópubúar fluttu til Alsír á næstu áratugum. Frakkar sem fæddust í Alsír voru kallaðir pieds-noirs (bókstaflega „svartfætlingar“) og sýndu frumbyggjunum oft mikla grimmd. Margir innfæddir Alsíringar voru drepnir eða hraktir á vergang. Bandaríska sagnfræðingnum Jennifer Sessions telst svo til að á fyrstu 25 árum franskrar nýlendustjórnar í Alsír (1830-1855) hafi íbúafjöldi innfæddra Alsíringa lækkað úr rúmum fjórum milljónum í um 2,3 milljónir.

Alsírsk þjóðernishyggja

Fyrstu ummerkin um þjóðernishyggju í Alsír birtust með uppreisn alsírska höfðingjans Abd el-Kaders gegn frönsku nýlendustjórninni á fjórða áratugi nítjándu aldar. Þótt frelsisbarátta Abd-el-Kaders hafi misheppnast er gjarnan litið á hana sem fyrsta skrefið í mótun alsírskrar þjóðernisímyndar.

Þetta voru þó ekki endalok alsírskrar andspyrnu gegn frönskum yfirráðum og vopnaðar uppreisnir brutust ítrekað út á 19. öld. Kabýlar í fjallahéruðunum austan við Algeirsborg börðust til dæmis í orrustunni við Icheridden árið 1857 og gerðu aðra uppreisn árið 1871, eftir að Frakkar höfðu tapað í stríðinu gegn Prússlandi. Uppreisnir brutust út gegn Frökkum í bæjunum Touggourt og Ouargla um svipað leyti.

Snemma á 20. öld börðust Alsíringar aftur fyrir jafnrétti og afnámi sérstakra stjórnsýsluheimilda stjórnvalda yfir múslimum. Alsírsk þjóðernishyggja færðist í aukana vegna starfsemi fjögurra hópa.

1. Sá fyrsti var hópurinn Ungir Alsíringar (Jeunesse Algérienne), sem var stofnaður árið 1907, og taldi til sín menntamenn sem höfðu gengið í skóla í Frakklandi, meðal annars Khalid ibn Hashim og Ferhat Abbas. Þeir vildu stuðla að pólitískri, lagalegri, félagslegri og efnahagslegri aðlögun Alsíringa að Frakklandi með því að öðlast franskan ríkisborgararétt en viðhalda persónulegri stöðu sinni sem múslimar. Í Alsír fór ríkisborgararéttur eftir sénatus-consulte-lögum frá 1865, sem kvað á um að Alsíringar væru franskir en ekki ríkisborgarar Frakklands. Til að gerast ríkisborgarar urðu þeir að afsala sér borgaralegri stöðu sem múslimar. Blum-Viollette-frumvarpið árið 1936 átti að gera litlum hópi Alsíringa kleift að öðlast franskan ríkisborgararétt án þess að afsala sér borgaralegri stöðu sem múslimar, en hörð andstaða Evrópubúa í Alsír leiddi til þess að frumvarpið var aldrei samþykkt. Ungir Alsíringar gáfu út fjölda fréttablaða og tímarita, meðal annars L'Islam, sem var kallað „lýðræðislegur uppruni alsírsku múslimanna“, og El-Hack.
2. Annar hópurinn taldi til sín múslimska kennara og nemendur sem stofnuðu Samtök alsírska múslimskra Úlama (Association des Oulémas Musulmans Algériens; AUMA) árið 1931. Þeir voru undir áhrifum frá egypsku umbótasinnunum Muhammad 'Abduh og Muhammad Rashid Rida. Þeir lögðu áherslu á arabískan og múslimskan uppruna landsins og töluðu fyrir íslamskri hreinsun í Alsír og afturhvarfi til Kóransins og súnna. Kjörorð stofnandans Ben Badis voru „íslam er trú okkar, arabíska tunga okkar og Alsír land okkar“.
3. Þriðji hópurinn var róttækari og rak uppruna sinn til Parísar. Upphaf hans var meðal norður-afrískra og annarra innflytjenda í Frakklandi á þriðja áratugnum sem lutu forystu Ahmed Messali Hadj. Hann skipulagði Norður-afrísku stjörnuna (Étoile Nord-Africain) og, þegar hún var bönnuð árið 1937, Alsírska þjóðarflokkinn (Parti du peuple algérien; PPA). Hann hvatti til uppreisnar gegn frönskum nýlenduyfirráðum og algers sjálfstæðis Alsír. PPA lagði grunninn að nútímalegri þjóðernishyggju í Alsír.
4. Kommúnistar voru annar hópur, en Alsírski kommúnistaflokkurinn var stofnaður árið 1935. Lítið var hins vegar um stéttvitund þar sem meðlimir hópsins voru aðallega Evrópumenn. Hópurinn gegndi því litlu pólitísku hlutverki í sjálfstæðisbaráttunni.

Þjóðfrelsisfylkingin (Front de libération nationale; FLN), sem var stofnuð árið 1954, tók við af Alsírska þjóðarflokknum. Hún kom sér fljótt upp hernaðarvæng, Þjóðfrelsishernum (Armée de libération nationale; ALN) og hvatti alla Alsíringa til að gera uppreisn og berjast fyrir frelsi sínu. Árið 1957 voru meðlimir ALN orðnir allt að 40.000. Sumir voru frá landinu og aðrir voru staðsettir í Marokkó og Túnis. Bylting þeirra var þá hafin.

Fjöldamorðin í Sétif og Guelma

Þann 8. maí 1945, stuttu eftir lok seinni heimsstyrjaldarinnar, skipulögðu alsírskir borgarar mótmæli þar sem þeir kröfðust sjálstæðis. Mótmælin snerust brátt upp í blóðbað. Mótmælendurnir drápu rúmlega 100 evrópska landnema. Franski herinn drap um 6.000 til 50.000 Alsíringa (talningar eru mjög á reiki). John P. Entelis taldist svo til að um 15.000 alsírskir borgarar hafi verið drepnir þegar herinn bældi niður óeirðirnar.

Áhrif franskrar nýlendustefnu á Alsír

Frönsk nýlendustefna hafði afar neikvæð áhrif á líf Alsíringa. Á tíma fyrri heimsstyrjaldarinnar nam fjöldi landnema frá Frakklandi og öðrum Evrópuríkjum, aðallega Ítalíu, Spáni og Möltu, um 800.000 manns. Fjöldi innfæddra íbúa nam um 4,5 til 5 milljónum. Um helmingur evrópsku landnemanna voru launþegar úr verkalýðsstéttinni. Þeir bjuggu almennt við verri lífsskilyrði en íbúar í Frakklandi sjálfu en mun betri en innfæddir Alsíringar. Franskir landnemar eignuðu sér sex milljónir ekra, sem var um 40% alls ræktarlands og 98% af frjósamasta landi í Alsír. Evrópumenn stjórnuðu jafnframt nánast öllum innviðum, iðnaði og verslun landsins og höfðu tögl og hagldir á ríkisstjórn, dómkerfi og menntakerfi landsins. Franska stjórnin hafði skapað lénskerfi þar sem nokkur þúsund Evrópumanna réðu yfir milljónum Alsíringa.

Aðeins evrópsku landnemarnir og lítill forréttindahópur Alsíringa höfðu franskan ríkisborgararétt. Flestir Alsíringar voru franskir þegnar en ekki franskir ríkisborgarar og höfðu því lítið um það að segja hvernig landinu þeirra var stýrt. Lagabálkurinn Code de l'indigénat (lögbók um stöðu frumbyggja), sem var saminn eftir landvinninga Frakka árið 1881 og var í gildi til ársins 1944, skyldaði Alsíringa til að greiða sérstaka skatta. Alsíringar guldu ekki aðeins efnahagslegt tjón, heldur mennta- og menningarlegt. Ríkisstjórnin tók yfir trúarlegar stofnanir, úthlutaði þeim fjárhagsáætlunum og skipaði imama þeirra sjálf. Frakkar eyðilögðu jafnframt menntakerfið í Alsír. Fyrir yfirtöku Frakka hafði læsi meðal Alsíringa verið útbreiddara en í Frakklandi en árið 1954 gekk aðeins fjórðungur alsírskra barna í skóla.

Upphaf átaka

 

Þann 1. nóvember 1954 hóf FLN baráttu fyrir sjálfstæði Alsír og lýsti yfir stríði gegn Frakklandi. Vopnaðir alsírskir hermenn gerðu uppreisn á nokkrum stöðum og nutu stuðnings egypska forsetans Gamals Abdel Nasser, sem talaði fyrir arabískri þjóðernishyggju og afnýlendun um alla Afríku.

Í upphafi einkenndist stríðið aðallega af skæruhernaði þar sem alsírskir skæruliðar gerðu árásir á franska landnema. FLN hvatti múslima í Alsír til að fylkjast saman og taka þátt í þjóðarbaráttu fyrir endurreisn fullvalda alsírsks lýðræðisríkis sem skyldi byggjast á meginreglum íslamstrúar, enda nægði sjálfstæðið eitt ekki. Franski innanríkisráðherrann François Mitterrand, svaraði því að „Einu samningaræðurnar sem [kæmu] til greina [væru] stríð“. Í fyrstu gerðu Alsíringar mest árásir á háttsetta hermenn en í ágúst 1955 fór FLN einnig að gera árásir á almenna borgara. Þetta hófst með morðum samtakanna á 123 fransk-alsírskum borgurum og limlestingu á líkum þeirra í Philippeville þann 20. ágúst 1955, auk þess sem 50 múslimar létust. FLN átti jafnframt í borgarastríði innanlands gegn Alsírsku þjóðarhreyfingunni (Mouvement national algérien; MNA), sem Messali Hadj hafði stofnað. MNA aðhylltist einnig vopnaða byltingu og algert sjálfstæði en FLN tókst að mestu að ryðja burt MNA í Alsír. Eftirlifandi stuðningsmenn MNA voru aðallega Alsíringar búsettir í Frakklandi. Bardagar á milli samtakanna voru einnig háðir í Frakklandi sjálfu og voru kallaðir „kaffihúsastríðin“ þar sem stuðningsmenn FLN og MNA réðust hver á annan á frönskum kaffihúsum og veitingastöðum. Um 5.000 manns létust í þessum átökum. Franskir hermenn hefndu sín eftir orrustuna um Philippeville og drápu 1.270 (samkvæmt Frökkum) til 12.000 (samkvæmt Alsíringum) alsírska múslima. Eftir árásina fjölguðu Frakkar hermönnum sínum upp í 250.000.

Strax og Túnis og Marokkó hlutu sjálfstæði frá Frakklandi í mars 1956 fóru bæði ríkin að styðja alsírska uppreisnarmenn í baráttunni gegn Frakklandi. Þau afhentu fulltrúum FLN vegabréf svo þeir gætu ferðast erlendis til að skipuleggja vopnakaup. Egyptaland og önnur Arabaríki í Miðausturlöndum studdu Alsíringa einnig. Einn yfirlýstur tilgangur með stofnun Arababandalagsins árið 1945 hafði verið sá að gera sjálfstæðum Arabaríkjum kleift að hjálpa öðrum Arabaþjóðum að öðlast sjálfstæði.

Orrustan um Algeirsborg

Á meðan fór FLN að gera árásir á þéttbýli og stærri borgir til að vekja athygli á baráttu sinni. Þann 30. september 1956 hafði orrustan um Algeirsborg hafist. Þrjár konur á mála hjá FLN komu sprengjum fyrir á almenningsstöðum í Algeirsborg, þar á meðal á endastöð Air France og á vinsælum bar fyrir svartfætlinga. Alsírskir þjóðernissinnar frömdu bæði sprengjuárásir og háðu skæruhernað og Frakkar svöruðu aðgerðum þeirra með því að pynta og myrða alsírska fanga.

Frá 1957 til 1960 reyndu Frakkar að taka á skæruliðunum með því að ráðast á þorp, varpa á þau sprengjum eða brenna þau ef þá grunaði að skæruliðar héldu þar til. Rúmlega 800 þorp, sértaklega í fjallahéruðum landsins, voru alfarið lögð í rúst. Íbúarnir voru fluttir úr þorpunum og þeim komið fyrir í búðum á flatlendi, þar sem erfitt var fyrir þá að endurbyggja fyrra efnahags- og samfélagskerfi sitt. Þessar aðgerðir voru liður í áætlun Frakka til að berjast gegn skæruliðum FLN. Þær leiddu til þess að meira en 2,5 milljónir Alsíringa voru hraktar frá heimilum sínum.

Svokallaðir harkar (heitið er dregið úr alsírsk-arabíska orðinu harki, sem merkir dáti) voru innfæddir alsírskir múslimar sem börðust með Frökkum á nýlendutímanum. Hugtakið fór einnig að taka til innfæddra Alsíringa sem studdu áframhaldandi samband Alsír og Frakklands. Samkvæmt frönskum skjalasöfnum börðust um 200.000 alsírskir múslimar með franska hernum á tíma Alsírstríðsins. Frakkar réðu og þjálfuðu harka í svipuðum skæruhernaði og FLN beitti.

Mikilvægur vendipunktur í gangi stríðsins var kjör Charles de Gaulle til forseta fimmta franska lýðveldisins árið 1958. De Gaulle vildi semja um lok stríðsins. Í maí 1961 hófust fyrstu samningaviðræður franska hersins og FLN í Évian. Í upphafi gengu viðræðurnar vel. Í Évian-samningnum þann 18. mars 1962 sömdu samningsaðilar um vopnahlé, lausn fanga og viðurkenningu á fullveldi og sjálfstæði Alsír.

Þetta þýddi þó ekki að stríðinu væri strax lokið. Frá mars til júní 1962 frömdu franskir svartfætlingar úr Leynisamtökum hersins (fr. Organisation armée secrète; OAS) fjölda hryðjuverkaárása bæði í Alsír og í Frakklandi. Hryðjuverkamenn úr röðum OAS gerðu sprengjuárásir á skóla, brenndu bókasöfn, kveiktu í olíulindum og gasleiðslum og drápu fólk. Í júní sömdu FLN og OAS loks um vopnahlé. Í apríl var haldin þjóðaratkvæðagreiðsla í Frakklandi þar sem rúmlega 90 prósent kusu að viðurkenna sjálfstæði Alsír. Loks leiddi aukinn þrýstingur frá Sameinuðu þjóðunum til þess að Frakkland undir stjórn de Gaulle lýsti yfir sjálfstæði Alsír þann 3. júlí 1962. Alsír hlaut formlega sjálfstæði þann 5. júlí.

Strax eftir sjálfstæði Alsír hófust miklir fólksflutningar. Um 650.000 manns fluttu frá Alsír, flestir til Frakklands. Á um fjórum mánuðum var heildarfjöldi flóttafólks farinn fram úr fjölda fólks sem hafði flutt milli landana síðustu fimm árin. Þessi skyndilegi flóttamannastraumur var á tímabilinu á milli Évian-samningsins og fyrstu mánaðanna eftir sjálfstæði Alsír.

Ein ástæðan fyrir fólksflóttanum var sú að eftir stríðið hefndi FLN sín á gömlum andstæðingum sínum. Harkar urðu sér í lagi illa fyrir barðinu. Friðarsamningarnir vernduðu þá ekki fyrir reiði samlanda sinna, sem litu á þá sem svikara. Af um fjórðungi af milljón þeirra sem unnu fyrir Frakka tókst færri en 15.000 að flýja frá Alsír. Talningar á Alsíringum sem voru drepnir í kjölfarið ná frá um 30.000 upp í 150.000.