Bituen: Dakkel ken naraniag a timbukel ti plasma a tinengtengngel babaen ti grabidad

Iti kalpasan ti kabibiagna, ti maysa a bituen ket aglaon pay kadagiti napusek a banag. Ti kaasitgan a bituen iti Daga ket ti Init, nga isu daytoy ti taudan ti kaaduan iti enerhia iti Daga. Dagiti nadumaduma a bituen ket makita manipud iti Daga iti rabii, no dagitoy ket saan a malemmengan babaen ti tangatang a penomena, agparparang dagitoy a kas dagiti reprep dagiti nagtalinaed a naraniag a puntos gapu ti kaadayoda unay. Naipakasaritaan a, dagiti kalatakan a bituen iti nailangitan a nagbukel ket naigrupoda kadagiti konstelasion ken asterismo, ken dagiti karaniagan a bituen ket nakaganabda kadagiti maitutop a nagnagan. Adu dagiti katologo ti bituen a naumnong dagiti astrolgo, a mangited ti pagalagadan kadagiti pagnaganan ti bituen.

Para iti paset ti kabibiagna, ti maysa a bituen ket agraniag gapu ti thermonuklear a panaglunag iti hidroheno iti bukodna a bugas ken agibbet kadagiti enerhia nga agballiasat iti uneg ti bituen ken daytoy ket agraniag idiay ariwanas. Gangani amin a masna a rumrumsua nga elemento a nadagdagsen ngem helio ket napartuat babaen dagiti bituen, babaen ti estelar a nukleosintesis iti panawen a kabibiagda wenno babaen ti supernova a nukleosintesis no bumtak dagiti bituen. Dagiti astronomo ket maikeddengda ti masa, tawen, kimika a pakabuklan ken dagiti dadduma pay a tagikua iti bituen babaen ti panagpalpaliiw iti bukodda nga espektro, karaniag ken panag-gunay iti limbang. Ti dagup a masa iti maysa a bituen ket isu ti kangrunaan a pannakaikeddeng iti bukodna nga ebolusion ken ti sumaganad a pagbanaganna. Dagiti sabsabali pay a a pakailasinan iti maysa a bituen ket maikeddeng babaen ti bukodna nga ebolusionario a pakasaritaan, a mairaman ti diametro, panagtayyek, panag-gunay ken temperatura. Ti panaggandat iti temperatura kadagiti adu a bituen iti giddiatan ti panagraniagda, a makunkuna akas ti Hertzsprung–Russell a diagrama (H–R a diagrama), ket agpalubos ti tawen ken ebolusionario a kasasaad ti panakaikeddeng ti maysa a bituen.

Ti maysa a bituen ket mangrugi a kas maysa nga agrebba nga ulep iti materiales a kangrunaan a buklen ti hidroheno, a mairaman ti helio ken tugot dagiti nadagdagsen nga elemento. Kalpasan ti estelar a bugas ket napuseken, adda dagiti hidroheno nga agnanayon nga agbalin iti helio babaen ti panagaramid iti nuklear a panaglunag. Dagiti nabati a kaunegan dagiti bituen ket awitenda dagiti enerhia manipud ti bugas babaen ti panagtipon iti panagraniag ken kombeksion a panagaramid. Ti presion ti kaunegan ti bituen ket pawilanna ti panagrebba unay babaen ti bukodna agrabidad. Kalpasan a maibus ti hidroheno a sungrod iti bugas, ti maysa a bituen nga adda ti mamin 0.4 a kadakkel ti masa iti Init ket bumsog nga agbalin iti maysa a nalabbaga a higante, iti dadduma a kaso ket aglunag dagiti nadagdagsen a elemento iti bugas wenno iti kontsa a nagpalikmut iti bugas. Ti bituénen ket agbalin iti maysa a napusek a banag, nga agpabalin ti paset iti nabag iti interestelar a katutubo, no daytoy ket agporma it maysa a baro a kaputotan dagiti bituén nga adda ti dakdakkel a bilang dagiti nadagdagsen nga elemento.

Ti binario ken dagiti adu ti bituenna a sistema ket a mangbukel iti dua wenno adadu pay a bituen a naibedbed babaen ti grabidad, ken sapasap a dagitoy ket agpinnalpalikmut iti tunggal maysa kadagiti natalna a pagliklikmutan. No adda kastoy a dua a bituen ket adda iti asideg a panagpalpalikmut, ti grabidad a panaggunayda ket makaited daytoy ti banag ti ebolusionda. Dagiti bituen ket makaporma manipud ti paset iti dakdakkel a bedbed ti grabidad a patakder, a kas ti maysa a raay wenno maysa nga ariwanas.

 

Naipakasaritaan, a dagiti bituen ket naipangpangruna kadagiti sibilisasion iti lubong. Dagitoy ket paset iti relihioso a pannakasanay ken inus-usar para iti nailangtan a panaglayag ken a panangidaya. Adu kadagiti taga-ugma nga astronomo ket namatmati a dagiti bituen ket agnanayon a naikabil ti maysa a nailangitan a nagbukel, ken dagitoy ket saan nga agbalbaliw. Babaen ti pagbibinnagbagaan, dagiti astronomo ket ingrupoda dagiti bituen kadagiti konstelasion ken inusarda dagitoy ti panasurot kadagiti panagkuti dagiti planeta ken ti pannakayamammo ti puesto ti Init. Ti panagkuti ti Init kadagiti lugar ti likud dagiti bituen (ken ti horisonte) ket inususar ti panagaramid dagiti kalendario, a dagitoy ket mabalin nga usaren ti panagtimbeng ti pannakasanay ti agrikultura. Ti kalendario a Gregoriano, ket agdama nga inususar ti gangani amin a luglugar iti lubong, daytoy key maysa a solar a kalendario a naibatay iti anggulo ti paliklikmutan a patayyekan ti Daga a minaig ti bukodna a bituen, ti Init.

Ti kadaanan a napudno a napetsaan a mapa ti bituen ket nagparang idi taga-ugma a Ehipsio nga astronomia idi 1534 BC. Dagiti kasapaan a naam-ammuan a katologo ti bituen ket gimupgop babaen dagiti taga-ugma a Babiloniko nga astronomo iti Mesopotamia idi naladaw a maika-2 a milenio BC, idi panawen ti Kasita paset ti panawen (ca. 1531–1155 BC).

Ti immuna a katologo ti bituen iti Griego nga astronomia ket pinartuat babaen ni Aristillus idi agarup a 300 BC, a tinulongan ni Timokaris. Ti bituen a katologo iti Hipparchus (maika-2 a siglo BC) ket nairaman ti 1020 a bitbituen ken inusar ti panagumnong ti katologo ni Ptolomeo. Ni Hipparchus ket naam-ammuan para iti panakaduktalan iti immuna a nairehistro a nova (baro a bituen). Adu kadagiti konstelasion ken nagnagan ti bituen ket inus-usar tatta nga aldaw ket manipud ti Griego nga astronomia.

Nupay ti naipanunotan a dagiti kalangitan ket saan nga agbalbaliw, dagiti Insik nga astronomo ket ammoda nga agparang dagiti baro a bituen. Idi 185 AD, isuda dagiti immuna a nagpaliiw ken nagisurat ti kapanggepan ti maysa a supernova, a naam-ammuan tattan a ti SN 185. Ti karaniagan nga estelar a napasamak iti nairehistro a pakasaritaan ket isu idi ti SN 1006 a supernova, a napaliiw idi 1006 ken insurat ti kapanggepanna babaen ti Ehipsio nga astronomo a ni Ali ibn Ridwan ken dagiti nadumaduma nga Insik nga astronomo. Ti SN 1054 a supernova, a nagipasngay iti Rasa a Nebula, ket pinalpaliiw pay dagiti Insik ken Islamiko nga astronomo.

Dagiti Mediebal nga Islamiko nga astronomo ket nagited ti Arabiko a nagnagan dagiti adu a bituen nga inus-usar pay laeng iti tatta nga aldaw, ken nagparnuayda kadagiti adu nga astronomiko nga instrumento a makabilang kadagiti puesto dagti bituen. Inaramidda ti immuna a dakkel nga obserbatorio instituto a pagsukisokan, a naipangpangruna para iti kapangngepan ti panagpataud dagiti Zij a katologo ti bituen. Kadagitoy ket, ti Libro dagiti Natalinaed a Bituen (964) ket sinurat babaen ti Persiano nga astronomo a ni Abd al-Rahman al-Sufi, a nagpaliiw kadagiti adu a bitbituen, dagiti raay ti bituen (mairaman ti Omicron Velorum ken Raay ni Brocchi) ken dagiti ariwanas (mairaman ti Andromeda nga Ariwanas). Segun kenni A. Zahoor, idi maika-11 a siglo, ti Persiano a erudito nga eskolar a ni Abu Rayhan Biruni ket inlawlawagna a ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas a kas maysa kadagiti adu a pedaso nga adda dagiti tagikua iti nebula a bitbituen, ken nagited pay dagiti latitud kadagiti nadumaduma a bitbituen idi agdama ti maysa a bulan a salip idi 1019.

Segun kenni Josep Puig, ti Andalusiano nga astronomo a ni Ibn Bajjah ket nagidangep a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket naaramid kadagiti adu a bituen a gangani nga agkakapet ken nagparang a kas agtultuloy a imahen gapu ti nagbanagan iti repraksion manipud ti sublunario a materiales, a nagdakamat ti panagpalpaliiwna iti panagsilpo iti Hupiter ken Marte idi 500 nga AH (1106/1107 AD) a kas ebidensia.

 

Dagiti nasapa nga astronomo ti Europa a kas ni Tycho Brahe ket nakaitudo kadagiti baro a bituen iti langit a rabiii (kalpasan daytoy ket nainaganan a kas ti novae), nga agipalpaltiing a dagiti kalangitan ket mabalbaliwan. Idi 1584 ni Giordano Bruno ket nagipalpaltiing a dagiti bituen ket kasla iti Init, ken baka adda met dagiti nadumaduma a planeta, a mabalin pay a kasla ti Daga, nga agpalpalikmut kaniada, ti maysa a kapanunutan a nasapsapa a naipalpaltiing babaen dagiti taga-ugma a Griego a pilosopo, a ni Demokrito ken Epikuro, ken babaen ti and medibal nga Islamiko a kosmologo a kas ni Fakhr al-Din al-Razi. Babaen ti sumaganad a siglo, ti kapanunutan a dagiti bitbituen ket kapada ti Init ket nakaabot kadagiti konsenso manipud kadagiti astronomo. Ti panangipalpalawag no apay a dagitoy a bitbituen ket saanda nga agipakat ti dagup a panagguyod idiay Solar a Sistem, ni Isaac Newton ket nangipaltiing a dagiti bituen ket naipadpada a naiwarwaras iti aniaman a direksion, ti maysa a kapanunutan a nasingdat babaen ti teologo a ni Richard Bentley.

Ti Italiano nga astronomo a ni Geminiano Montanari ket nagirehistro a nakapalpaliiw kadagiti panagdumaduma a karaniag iti bituen nga Algol idi 1667. Ni Edmond Halley ket nagipablaak ti immuna a panagrukod iti maitutop a panaggunay ti dua a paris ti asideg a "agtaltalinaed" a bitbituen, a nangipakpakita a dagitoy ket nagbalbaliwda ti puesto manipud idi panawen dagiti taga-ugma a Gresia astronomo a ni Ptolemy ken Hipparchus. Ti immuna a dagus a panagrukod ti adayo nga bituen (61 Cygni iti 11.4 a lawag a tawtawen) ket naaramid idi 1838 babaen ni Friedrich Bessel a nagus-usar ti paralahe a pamay-an. Dagiti paralelo a panagrukod ket nagipakpakita ti nawatiwat a panagsisina dagiti bituen iti kalangitan.

Ni William Herschel ket isu idi ti immuna nga astronomo a nangpadas a nangkita ti pannakaiwarwaras dagiti bituen iti langit. Idi panawen ti 1780, isu ket nagaramid kadagiti serie ti gantingan iti 600 turturong, ken nagbilang kadagiti bituen ken nagpalpaliiw kadagiti tunggal maysa a linia ti pannakakita. Manipud iti daytoy isu ket nagipatingga a dagiti bilang ti bituen ket imad-adu iti maysa a bangir ti langit, iti turong ti bugas ti Nagririmpuok a Bitbituen . Ti anakna alalaki a ni John Herschel ket nagpadas manen iti daytoy a panagadal idiay abagatan a hemisperio ken nabirukanna ti maysa a kapadpada a panagadu iti isu met laeng a pagturongan. Itipatinayon kadagiti nadumaduma a nagun-odanna, ni William Herschel ket naam-ammuan pay para iti pannakaduktalna nga adda dagiti bituen a saan nga aggigian ti siu met laeng a linia ti panakakita, ngem dagitoy pay ket maipapan ti bagi a kumaduaan nga aggporma dagiti binario a bituen a sistema.

Ti siensia ti nainlangitan a espektroskopia ket napionero babaen ni Joseph von Fraunhofer ken Angelo Secchi. Babaen ti panagipadpada ti espektra dagiti bituen a kas ti Sirius iti Init, isuda ket nabirukanda dagiti paggiddiatan iti kapigsa ken bilang dagiti panagsagsagepsep ti linlinia—ti nalidem a nailangitan nga espektra gapu ti panagsagepsep iti naisangsangayan prekuensia babaen ti tangatang. Idi 1865 ni Secchi ket nangrugi a nagidasig kadagiti bituen kadagiti espektral a kitkita. Nupay kasta, ti moderno a bersion iti nainlangitan a pannakaidasig a pamay-an ket inaramid babaen ni Annie J. Cannon idi panawen ti 1900.

Ti panagpalpaliiw kadagiti doble a bituen ket nakaala ti adu a kangrunaan idi maika-19 a siglo. Idi 1834, ni Friedrich Bessel nagpalpaliiw kadagit panagbalbaliw ti maitutop a panaggunay ti bituen a Sirius, ken nagipagarup ti nailemmeng a kaduana. Ni Edward Pickering ket isu ti immuna a nakaduktal ti espektrokopiko a binario idi 1899 nga idi nakapaliiw ti periodiko a panagpisi ti espektral a linlinia ti bituen a Mizar iti maysa a 104 nga aldaw a paset ti panawen. Dagiti naisalaysay a panagpalpaliiw dagiti adu a binario a bituen a sistema ket inurnong babaen dagiti astronomo a kas ni William Struve ken S. W. Burnham, a nangpalubos a maammuan manipud ti panagkarkulo kadagiti masa ti bituen dagiti pagtayyekan nga elemento. Ti immuna asungbat ti daytoy a parikut ti panakaala pagtayyekan dagiti binario a bituen manipud ti teleskopio a panagpalpaliiw ket inaramid idi babaen ni Felix Savary idi 1827. Ti maikaduapulo a siglo ket nakakita ti imad-adu a napardas a panagabanse iti sientipiko a panagadal kadagiti bituen. Ti potograpo ket nagbalin a napateg a ramit ti astronomiko. Ni Karl Schwarzschild ket naduktalanna a ti maris ti maysa a bituen, ken gapu ti temperaturana, nabalinna a maikeddeng babaen ti panagipada ti panakakita a kadakkel a maipada ti potograpiko a kadakkel. Ti panakarang-ay ti potoelektriko a potometro ket nangpalubos ti napudno a panagrukod iti kadakkel kadagiti nadumaduma a paggiddiatan ti kaatiddog ti allon. Idi 1921 ni Albert A. Michelson ket nagaramid ti immuna a panagrukod iti nainlangitan a diametro a nagusar ti maysa a interperometro iti Hooker a teleskopio.

Ti nangruna a konsepto nga obra iti maipapan ti bagi a pannakaibatay dagiti bituen ket rimsua idi ppanawen ti immuna a dekada iti maikaduapulo a siglo. Idi 1913, ti Hertzsprung-Russell a diagrama ket naaramid, a nangipangato ti astropisika a panagadal kadagiti bituen. Dagiti nagballigi a modelo ket naparang-ay tapno maipalpalawag dagiti kaunegan ti bituen ken ti nainlangitan nga ebolusion. Ti espektra dagiti bituen ket nagballigi pay a naipalpalawag babaen kadagiti panagrang-ay ti kuantum a pisika. Daytoy ket nangpalubos ti nagbuklan a kimiko iti nanilangitan a tangatang.

A malaksid dagiti supernova, dagiti agmaymaysa a bituen ket nangrunadan a napalpaliiw ti bukodtayo a Lokal a Grupo kadagiti ariwanas, ken naipangpangruna ti makitkita a aset ti Nagririmpuok a Bitbituen (a kas naipakita babaen ti naisalaysay a katologo dagiti bituen a magun-od para iti bukodtayo nga ariwanas). Ngem adda dagiti bituen a napalpaliiw idiay M100 nga ariwanas ti Nagririmpuok a Virgo, nga agarup a 100 a riwriw a lawag ti tawtawen manipud ti Daga. Idiay Lokal a Nalatak a Nagririmpuok mabalin a makita dagiti nagririmpuok a bitbituen, ken dagiti agdama a teleskopio ket mabalinda a paliiwen dagiti nakusnaw nga agmaymaysa a bitbituen idiay Lokal a Nagririmpuok—ti kaadaywan a naresolba a bitbituen ket sumuroka sangagasut a riwriw a lawag ti tawtawen ti kaadayona (kitaen ti Cepheids). Nupay kasta, ti ruar ti Lokal a Nalataka ripuok dagiti ariwanas, awan dagiti bituen wenno agmaymaysa a bitbituen wenno rimpuok dagiti bituen ti napalpaliiw. Malaksid laeng ti nakusnaw a ladawan ti dakkel a rimpuok ti bituen a naglaon kadagiti ginasut a ribo a bitbituen a mabirukan ti maysa a bilion a lawag ti tawtawen ti kaadayona—sangapulo a beses nga ad-adayo ngem ti dati a napalpaliiw a rimpuok ti bituen.

Ti konsepto iti konstelasion ket naam-ammuan a rimsua idi paset ti panawen a Babilonikoi. Dagiti taga-ugma a nagbuybuya ti langit ket nagipagarup a dagiti prominente a panakaurnos dagiti bituen ket nagpormada kadagiti tabas, ken isosioda dagitoy a naisangsangayan nga aspeto iti katutubo wenno dagiti bukodda a mito. Sangapulo ket dua kadagitoy a pormasion ket naisanglad ti igid ti banda iti ekliptiko ken dagitoy ket nagbalin a batayan iti astrolohia. Kaaduan kadagiti prominente unay nga agmaymaysa a bitbituen ket naikkanda kadagiti nagan, a naisangsangayan ti dagiti panakatudonan ti Arabiko wenno Latin.

Ken dagiti pay dadduma a konstelasion ken ti Init, dagiti bituen a kas ti kinabuklan ket adda dagiti bukodda a mmito. Kadagiti Taga-ugma a Griego, adda dagiti "bituen", a namammoan a dagiti planeta (Griego πλανήτης (planētēs), a kayatna a saoen ket "agkalkallautang"), ket nagirepresenta kadagiti nadumaduma dios, a nagtaudan ti nagan dagiti planeta Merkurio, Benus, Marte, Hupiter ken Saturno. Ti ( Urano ken Neptuno ket Griego ken dagiti Romano a dios pay, ngem awan kadagitoy a planeta ti naam-ammuan idi Taga-ugma gapu ti nalidem a raniagda. Dagiti naganda ket inpatudo babaen dagiti naud-udi nga astronomo.)

Idi circa 1600, dagiti nagnagan ti konstelasion ket inus-usar a panaginagan dagiti bituen kadagiti maipada a rehion iti langit. Ti Aleman nga astronomo a ni Johann Bayer ket nagpartuat kadagiti serie a mapmapa dagiti bituen ken nagipakat dagiti letra a kas dagiti pannakatudonan ti bitbituen ti tunggal maysa a konstelasion. Kalpasan daytoy ti maysa a numero a sistema a naibatay ti kanawan a panagpangato ti bituen ket naimbento ken nainayon ti katologo ti bituen ni John Flamsteed idiay librona a "Historia coelestis Britannica" (ti 1712 nga edision), a daytoy a numero a sistema a tinawtawagan a Flamsteed a pangitudonan wenno Flamsteed a panagnumero.

Babaen ti linteg ti limbang, ti laeng internasional a mabigbigan a turay para iti panagnagan kadagiti nainlangitan a bagbagi ket ti Kappon ti Internasional nga Astronomiko (IAU). Adda dagiti nadumaduma a kompania nga agilaklako kadagiti nagan ti bituen, a ti Britanikoa Biblioteka ket tinawtawganna a kas ti saan a naalagad a komersial a negosio. Nupay kasta, ti IAU ket nakisina manipud kadagiti komersio a pannakasanay, ken dagitoy a nagan ket saan a mabigbigan babaen ti IAU wenno inus-usarda. Ti kastoy a maysa a kompania nga agnagnagan ket ti Internasional a Rehistro ti Bituen, a daytoy ket, idi panawen ti 1980, ket napabasol idi ti ulbod a pannakasanay gapu ti panagiparangna a dagiti naipatudo a nagan ket opisial. Daytoy saanen a maaramid a pannakasanay ti ISR ket inpormal a naibaga a maysa nga ulbod ken maysa a suitik, ken ti Departamento ti Siudad ti New York iti Pannakibiang ti Aggatgatang ket nagited kadagiti panaglabsing a maisuppiat ti ISR para iti panagaramid kadagitoy suitik pannakasanay ti komersio.