Sistema A Solar

Ti kawatiwatan a kaaduan a masa ti sistema ket adda idiay Init. Kadagiti adu a banbanag a pagliklikmutan ti Init, kaaduan kadagiti masa ket nailaon kadagiti walo a minaig a solitario a planeta^[e] a dagiti pagliklikmutanda ket gangani a nagtitimbukel ken naisanglad iti gangani a dalumpinas a disko a tinawtawagan ti ekliptiko a plano. Dagiti uppat nga akinuneg a babassit a planeta, Merkurio, Benus, Daga ken Márte, ken makunkuna pay dagitoy a naindagaan a planeta, ket naipangrunaan a binuklan iti bato ken metal. Dagiti uppat nga akin ruar a planeta, dagiti alingasaw a higante, dagitoy ket ad-adu a dakdakkel ngem dagiti naindagaan. Dagiti dua a kadakkelan, ti Hupiter ken Saturno, ket naipangrunaan a binuklan iti hidrohenio ken helio; dagiti dua a karuaran unay, ti Urano ken Neptuno, ket kaaduan a buklan dagiti yelo, a kas ti danum, amoniako ken metano, ken dagitoy ket nailasin a tinawtawagan a kas dagiti "higante a yelo".

Sistema a Solar

Dagiti planeta ken dagiti ansisit a planeta iti Sistema a Solar. Dagiti kadakkelan ket naigantingan. Ti kaadayo iti Init ket saan a naigantingan.
Tawen	4.568 bilion a tawtawen
Lokasion	Lokal ng Interestelar nga Ulep, Lokal a Labutab, Orion–Cygnus nga Ima, Nagririmpuok a Bitbituen
Masa ti sistema	1.0014 kadagiti solar a masa
Kaasitgan a bituen	Proxima Centauri (4.22 ly), Alpha Centauri a sistema (4.37 ly)
Kaasitgan a naamammoan a planetario a sistema	Epsilon Eridani system (10.49 ly)
Planetario a sistema
Semi-mayor nga aksis ti akin-ruar a a planeta (Neptuno)	4.503 bilion km (30.10 AU)
Kaadayo ti Kuiper derraas	50 AU
Bilang dagiti a bituen	1
Bilang dagiti a planeta	8
Bilang dagiti naamammoan nga ansisit a planeta	5 (adda pay dagiti sangadosena nga agururay ti panapasingkedda,mabalin a ginasut)
Bilang dagiti naamammoan a masna a satelite	401 (176 kadagiti planeta ken 225 kadagiti menor a planeta)
Bilang dagiti naamammoan a menor a planeta	587,527
Bilang dagiti naamammoan a bandus	3,155
Bilang dagiti nainaganan a nagtitimbukel a satelite	19
Panagtayyek a maipanggep ti Galaktiko a Sentro
Inklinasion ti di-mabalbaliwan a dalumpinas iti galaktiko a dalumpinas	60.19° (ekliptiko)
Kaadayo manipud ti Galaktiko a Sentro	27,000±1,000 ly
Kapardas ti panagtayyek	220 km/s
Panagtayyek a paset ti panawen	225–250 Myr
Panakaikabagian ti bituen a tagikua
Espektral a kita	G2V
Linia ti linaaw a nagbalay	2.7 AU
Kaadayo manipud ti heliopause	~120 AU
Turod a nagbukel a rayus	~1–2 ly

Ti Sistema a Solar ket pagtaengan kadgiti adu a bilang ti rehion nga adda ti populasion babaen dagiti babbabassit a banbanag. Ti asteroid a barikes, a naisanglad ti nagbaetan ti Marte ken Hupiter, ket kapadpada dagiti naindgaan a planeta a kaaduana binuklan iti bato ken metal. Iti labes ti pagliklikmutan ti Neptuno ket naisanglad ti Kuiper a barikes ket naiwarakiwak a disko; dagiti naisilpo a populasion dagiti trans-Neptuniko a banbanag a kaaduana buklan iti yelo a kas iti danum, amoniuako ken metano. Iti kaunegan kadagitoy a populasion, dagiti lima nga agmaymaysa a banbanag, ti Ceres, Pluto, Haumea, Makemake ken Eris, ket mabigbigan dagitoy a dakkelen ken binukel babaen ti bukodda a grabidad, ken isu ngarod a dagitoy ket natermino a kas dagiti ansisit a planeta.^[e] Iti patinayon kadagiti ribribo a babassit a bagbagi^[e] iti dagitoy dua a rehion, adda dagiti sangadosena a dagitoy ket naipanunutan a kandidato dagiti ansisit a planeta, dagiti nadumaduma a populasion ti babassit a bagbagi a mairaman dagiti bandust, centaurs ken interplanetario a tapok ket nawaya dagitoy nga agdaliasat ti baetan dagiti rehion. Innem kadagiti planeta ken tallo kadagiti ansisit a planeta ket pagliklikmutan babaen dagiti masna a satelite,^[b] a kadawyan a natermino a kas dagiti "bulan" manipud iti Bulan ti daga. Tunggal maysa kadagitoy nga akin ruar a planeta ket palpalikmutan babaen dagiti planetario a sinsing iti tapok ken dagiti nadumaduma a partikula.

Ti solar nga angin, ti maysa a panagayos iti plasma manipud iti Init, ket agpartuat ti maysa a labutab idiay interstelar a medio a naamammoan a ti heliospera, a gumay-at iti ruar nga igid iti naiwarakiwak a disko. Ti Oort nga ulep, a napammatian a nagtaudan para dagiti atiddog a paset ti panawen a bandus, baka adda pay dagitoy iti kaadayo nga agarup ti mamin ribo a kaadayo ngen ti heliospera. Ti heliopause ket isu ti puntos a ti presion manipud iti solar nga angin ket kapadpada ti sumupiat a presion iti interstelar nga angin. Ti Sistema a Solar ket mabirukan iti uneg ti maysa kadagiti akin ruar nga ima iti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas, a naglaon iti agarup a 200 bilion a bitbituen.

Para kadagiti napalabas a ribribo a tawen, ti nagtagitaon, nga adda dagiti bassit a malaksid a naisangayan, ket saan a nakabigbig ti kaadda ti Sistema a Solar. Dagiti tattao ket namatmatida a ti Daga ket saan nga agguygunay iti tengnga ti law-ang ken naikategoria a sabali manipud kadagiti nadiosan wenno nailangitan a banbanag nga agguygunay iti langit. Urayno a ti Griego a pilosopo a ni Aristarko iti Samos ket naisipanna iti maysa a heliosentriko a panakaurno sti kosmos, Ni Nikolas Koperniko ket isu idi ti immuna a nagparang-ay ti matematiko a panagpadto ti heliosentriko a sistema. Dagiti simmaruno kaniana iti maika-17 a siglo, a ni Galileo Galilei, Johannes Kepler ken Isaac Newton, ket nagparany-ayda ti panakaawat iti pisika a nangiturong ti nagininut a panakaawat iti kapanunutan a ti Daga ketpalpalikmutenna ti Init ken dagiti planeta ket naturayanda babaen dagiti isu met laeng a maipapan ti bagi a linteg a mangituray ti Daga. Ti patinayon, ti panakainbento ti teleskopio ket nangiturong ti panakaduktal kadagiti adadayo pay a planeta ket dagiti bulan. Kasdagiti kaasitgan a napalabas a panawen, ti panakaparang-ay ti teleskopio ken ti panagusar iti saan a namaneho a pagluganan ti limbang ket nagpakabael ti panagusig iti heolohiko penomena a kas dagiti banbantay ken dagiti abut, ken meteorolohiko a penomena ti tiempo a kas dagiti ulep, dagiti tapok a bagio ken dagiti yelo a gora kadagiti sabsabali a planeta.

 

 

 

Ti Sistema a Solar a manipakpakita ti dalumpinas ti panagliklikmutan ti Daga iti lawlaw ti Init iti 3D. Ti Merkurio, Benus, Daga, ken Marte ket naipakita kadagiti dua a benneg; ti kanawan a benneg ket mangipakita pay ti Hupiter nga agararamid ti maysa a napno a panaglikmut a ti Saturno ken Urano ket agararamid ti kissay ti maysa a panagpalpalikmut.

Ti kangrunaan a mangbukel ti Sistema a Solar ket ti Init, ti maysa a nangruna a panagsarsaruno a G2 a bituen a mangbukel ti 99.86 a porsiento iti naamammoan a a masa ti sistema ken iturayanna ti bukodna a grabidad. Dagiti uppat a kadakkelan a bagbagi nga agpalpalikmut ti Init, dagiti higante nga alingasaw, ket mangbuket ti 99 a porsiento iti nabati a masa, a ti Hupiter ken Saturno ket mangbukel iti 90 a porsiento.^[c]

Kaaduan kadagiti dadakkel a banbanag nga agpalpalikmut iti Init ti sumangladdda ti asideg a dalumpinas ti pagliklikmutan ti Daga, a makunkuna a ti ekliptiko. Dagiti planeta ket asidegda iti ekliptiko, bayat a dagiti bandus ken dagiti banbanag a Kuiper a barikes ket kanayonda iti ad-adu nga anggulo. Amin dagiti planeta ken kaaduan kadagiti banbanag ket palikmutenda ti Init iti agpapada a turong iti panagpalpalikmut iti Init (agpakanigid, a kas makita manipud iti ngato ti amianan nga ungto ti Init). Adda dagiti malaksid, a kas ti Bandus ni Halley.

Kaaduan ti patakder dagiti nadokumento a rehion iti Sistema a Solar ket buklen ti Init, dagiti uppat a bassit a planeta a napalawlawan dagiti barikes iti kabatbatuan nga asteroid, ken dagiti uppat a higante nga alingasaw a nalawlawan babaen ti Kuiper a barikes dagiti yelo a banbanag. Dagiti astronomo ket sagpaminsanda a biningbingay daytoy a patakder kadagiti sabsabali a rehion. Ti akin-uneg a Sistema a Solar a mairaman dagiti uppat a nailangitan a planeta ken ti asteroid a barikes. Ti akin-ruar a Sistema a Solar ket adda iti labes dagiti asteroid, a mairaman dagiti uppat a higante nga alingasaw. Manipud idi naduktalan ti Kuiper a barikes, dagiti akin-ruar unay a paset iti Sistema a Solar ket naipanunutan a maysa a naisangsangayan a rehion a mangbukel kadagiti banbanag iti labes ti Neptuno.

Kaaduan kadagiti planet aiti Sistema a Solar ket agtagikuada kadagiti maikadua a bukodda a sistema, a pinalpalikmutan dagiti planetario a banbanag a makunkuna a dagiti masna a satelite, wenno bulbulan (dua kadagitoy ket dakdakkel ngem ti planeta a Merkurio), wenno, iti kaso dagiti uppat a higante nga alingasaw, babaen dagiti planetario a sinsing; dagiti naingpis a bedbed dagiti babassit a partikula nga agpapaparis nga agpalpalikmut kaniada. Kaaduan kadagiti kadakkelan a masna asatelite ket addadda iti agpapada a panagtayyek, nga adda iti maysa a rupa anga agnanayon a naiturong iti inada.

Ti linteg ti planetario a panaggunay ni Kepler ket mangipalpalawag kadagiti panagpalpalikmut dagiti banbanag iti Init. Ti panagsurot ti linteg ni Kepler, ti tunggal maysa a banag ket agbanbaniaga iti igid ti maysa a basikaw nga immitlog a ti Init ket adda iti maysa a pakapatengngaan. Dagiti banbanag nga asasideg iti Init (nga adda ti basbassit a semi-mayor a pagtayyekan) ket naparpardas nga agbaniaga, ngaminket kadawyanda a maapektaran ti grabidad ti Init. Iti basikaw nga immitlog a panagpalikmut, ti kaadayo ti maysa a bagi manipud iti Init ket agdumaduma kadagiti mapalpalabas a paset iti tawen. Ti kaasitgan nga iyaasideg ti maysa a bagi iti Init ket makunkuna a ti bukodna a perihelion, a ti kaadywana puntos manipud iti Inity ket makunkuna a ti bukodna nga aphelion. Dagiti panagliklikmut kadagiti planeta ket gangani nga agtitimbukel, ngem adu kadagiti bandus, dagiti asteroid ken banbanag a Kuiper a barikes ket surotenda ti nangato a basikaw nga immitlog a panagpalpalikmut. Dagiti pueto dagiti bagbagi iti Sistema a Solar ket mabalin a maipadto babaen ti panagusar dagiti numeriko a modelo.

Gapu kadagiti panakairaman dagiti nawatiwat a kaadayo, adu kadagiti panakairepresenti iti Sistema a Solar ket agipakita kadagiti agpapada a kaadayo a panagpalpalikmut. Iti kinaagpayso, nga adda bassit a malaksid , no adadayo ti maysa a planeta wenno barikes manipud iti Init, ti kaadayo ket dakdakkel ti paggiddiatanda ken ti napalabas a panagpalikmut. Kas pagarigan, ti Benus ket agarup a 0.33 astronomiko a paset (AU)^[d] nga adadayo manipud iti Init ngen ti Merkurio, bayat a ti Saturno ket 4.3 AU nga adadayo ngen ti Hupiter, ken ti Neptuno ket naisanglad iti 10.5 AU manipud iti Urano. Adda dagiti panagpadas a panagikeddeng ti maysa relasion ti nagbaetan kadagitoy a kaadayo ti panakpalikmut (kas pagarigan, ti Titius–Bode a linteg), ngem awan pay kadagitoy a teoria ti naawat.

Adda dagiti bilang dagiti Modelo ti Sistema a Solar ditoy Daga a a mangpadas a mangipan kadagiti minaig a gantingan a pakairamanan ti Sistema a Solar iti nagtagitaoan a termino. Adda dagiti modelo a mekaniko — a makunkuna a dagiti planetario — bayat a dagiti dadduma ket ket gumayatda kadagiti ballasiw ti siudad ken rehional a luglugar. Daytoy ti kadakkelan a gantingan a modelo, ti Suesia a Sistema a Solar, ket agus-usar ti 110-metro a Ericsson a Globo idiay Estokolmo a kas ti sabali nga Initna, ken, sursurotenna ti gantingan, ti Hupiter ket maysa a 7.5 metro a nagtimbukel idiay Sangalubongan nga Eropuerto ti Arlanda, iti 40 km a kaadayo, bayat a ti agdama kaadaywan a nbanag, ti Sedna, ket maysa a 10-sentimetro a nagtimbuket idiay Luleå, iti 912 km a kaadayo.

Sakup dagiti napili a bagi iti Sistema a Solar manipud ti tengnga ti Init. Dagiti igid ti kanawan ken kanigid iti tunggal maysa a baras ketsurotenna ti perihelion ken aphelion dagita a bagbagi. Dagiti atiddog a baras ket mangitudo ti naisangsangayan a panagpalpalikmut.

Ti Init, a gangani a mangbukel kadagiti amain a banag iti Sistema a Solar, ket buklen ti gangani a 98% hidrohenio ken helio. Ti Hupiter ken Saturno, a mangbukel kadagiti amin a nabati a banag, ket agtagikua ti tangatang a mangbukel ti gangani a 99% kadagita nga isu met laeng nga elemento. Ti pannakabuklan a gradiente ket adda iti Sistema Solar, a pinartuat babaent pudot ken presion ti lawag manipud iti Init; dagita a banbanag nga asasideg iti Init, a maapektaran babaen ti pudot ken presion ti lawag, ket buklen dagiti elemento nga adda kadagiti nagato a punto s ti panakalunag. Dagiti banag nga adadayo manipud iti Init ket kaaduan abuklen dagiti materiales nga adda ti nababba a puntos ti panakalunag. Ti pagbeddengan ti Sistema a Solar ti labes dagiti nalaka nga agbalbaliw a sustansia a mabalin a maipababaan ket makunkuna a ti linia ti linaaw a nagbalay, ken naisanglad ti agarup a 4 AU manipud iti Init.

Dagiti banag ti akin-uneg a Sistema a Solar ket kaaduan a buklen kadagiti bato, ti naurnong a nagan para kadagiti kompuesto nga adda ti nagato a puntos ti pannakalunag, a kas dagiti silikato, landok wenno nikel, a nagbatbati a natangken babaen kadagiti gangani nga amin a kasasaad idiay protoplanetario a nebulosa. Ti Hupiter ken Saturno ket kaaduan a buklen dagiti alingasaw, ti astronomiko a termino para kadagiti materiales nga adda kadagiti patingga a nababa a puntos ti pannakalunag ken nangato a presion ti sengngaw a kas ti molekular a hidrohenio, helio, ken neon, a dagitoy ket kankanayon idi nga adda ti alingasaw a paset idiay nebulosa. Dagiti Yelo, a kas ti danuym, metano, amoniako, hidrohenio sulpuro ken karbon dioksido, ket adda kadagiti panaglunag a puntos ti mabalin a kangato ti ginasut a kelvins, bayat a dagiti pasetda ket agtaltalek iti ambiente a presion ken temperatura. Dagitoy ket mabalin a mabirukan kadagiti yelo, dagiti likido, wenno alingasaw a luglugar isiay Sistema a Solar, bayat nga idiay nebulosa ti paset sagitoy ket mabalin a likido wenno alingasaw. Dagiti yelo a sustansia ti kaaduan a mangbukel kadagiti satelite dagiti higante a planeta, ken kaaduan pay ti Urano ken Neptuno (dagiti makunkuna a "higante nga alingasaw") ken dagiti adu a babassit a banag a naisanglad ti labes a pagtayyekan ti Neptuno. No maitipon, dagiti alingasaw ken dagiti yelo ket makunkuna a nalak nga agbalbaliw.

 

Ti Init ket isu ti bituen ti Sistema a Solar, ken isu ti kangrunaan a pakabuklanna. Ti dakkel a masana ket (332,900 ket a masa ti Daga) ket agpataud kadagiti temperatura ken dagiti densidad idiay bugasna a nalataken nga agtalinaay ti nuklear a panaglunag, a daytoy ket agibet ti nawatiwat a kaadu nga enerhia, a kaaduan kadagitoy ket agraniag idiay limbang a kas ti elektromagnetiko a radiasion, a ngumatngato iti 400–700 nm a banda iti makitkita a lawag.

Ti Init ket naidasig a kas maysa a G2 a tipo ti duyaw nga ansisit, ngem daytoy a nagan ket makaallilaw no, maipada kadagti kaaduan a bituen idiay bukodtayo nga ariwanas, ti Init ket dakkel unay ken naraniag. Dagiti bituen ket naidasig babaen ti Hertzsprung–Russell a diagrama, ti maysa a grapiko a mangipakita ti karaniag dagiti bituen kadagiti temperatura ti rabawda. Iti sapasap, dagiti napudpudot a bituen ket naranraniag. Dagiti bituen a sumursurot iti daytoy a tabas ket makunkunada nga adda ti nangruna a panagsarsaruno, ken ti Init ket naisanglad iti tengngana daytoy. Nupay kasta, dagiti bituen a naranraniag ken napudpudot ngem ti Init ket manmano, bayat a dagiti nakuskusnaw ken nalamlamiis a bituen, a makunkuna akas dagiti nalabbaga nga ansisit, ket ad-adu, a mangaramid kadagiti 85 a porsiento kadagiti bituen idiay ariwanas.

Dagiti ebidensia ket agipaltiing a ti puesto ti Init iti nagruna apanagsarsaruno ket mangikabil daytoy idiay "kangrunaa iti biag" para iti maysa a bituen, a daytoy ket saan pay a nakaibus kadagiti naipenpen a hidrohenio ti nuklear a panaglunag. Ti Init ket agranraniag pay laeng; iti nasap a pakasaritaanna adda daytoy ti 70 a porsiento a karaniagna a kas tatta nga aldaw.

Ti Init ket maysa a populasion I a bituen; daytoy ket naipasngay iti naladladaw a paset ti ebolusion ti law-ang, ken isu a daytoy ket aglaon kadagiti ad-adu nga elemento a nadagdagsen ngem hidrohenio ken helio ("dagiti metal" iti panakasaonga astronomiko) ngem dagiti laklakay a polpulasion II a bitbituen. Dagiti elemento a nadagdagsen ngem hidrohenio ken helio ket naporma kadagidiay bugas titaga-ugma ken bimbimtak a bitbituen, nga isu a dagiti immuna akaputtotan ti bitbituen ket naskenda a natay sakbay a ti law-ang ket napabaknang kadagitoy nga atomo. Dagiti kalaklakayan a bituen ket aglaon laeng kadagiti bassit a metal, bayat a dagiti bituen a naududi a naipasngay ket ket aglaonda ti ad-adu. Daytoy a kinagato ti metalisidad ket naipagarup a nagruna ti panagrang-ay ti Init iti maysa a planetario a sistema, gapu ta dagiti planeta ket maporma manipud iti panakapartuat dagiti "metal".

 

No mairaman ti lawag, ti Init ket agisilnag ti agtultuloy nga ayos dagiti nakarga a patikula (a plasma) a naamammoan a kas ti solar nga angin. Daytoyy a panagyos ti partikula ket agparuar a maiwarwaras ti agarup a 1.5 a riwriw a kilometro ti tungngal maysa nga oras, nga agparpartuat ti nakaro a tangatang (ti helioesperioe) a mangipasagepsep ti Sistema a Solar iti 100 AU (kitaen ti heliopause).Daytoy ket makunkuna akas ti interplanetario a medio. Ti panagtigtignay ti rabaw ti Init, a kas dagiti solar a gilayab ken dagiti koronal a masa a panagipalsut, ket riruenna ti helioesperio, nga agparpartuat ti limbanga tiempo ken gapuanan dagitiheomagnetiko a bagio. Ti kadakkelan a patakder iti uneg ti helioesperio ket ti helioespriko nga agdama a sabanas, ti maysa nga agkuskusikos a porma a pinartuat babaen ti aksion ti panagtaytayyek ti magnetiko a lugara ti Init idiay interplanetario a medio.

Ti magnetiko a lugar ti Daga ket pasardenganna ti bukodna atangatang manipud iti panakaikkatan babaen ti slar nga angin. Ti Benus ken Marte ket awan dagitoy ti magnetiko a lugar, ken kas ti pagbanagana, ti solar nga angin ket mangipataud kadagiti bukodda a tangatang ti agininut a maikkat idiay limbang. Dagiti koronal a masa a panakapalsut ken dagiti kapadpadana pasamak ket mangpuyot ti maysa amagnetiko a lugar ken adu a bilang dagiti materiales manipud iti rabaw ti Init. Ti panagitignay iti daytoy a magnetiko a lugar ken ti materiales ket dagiti magnetiko a lugar ket mangimbudo kadagiti nakarga apartikula iti ngato a tangatang ti Daga, a dagitoy a panagitignay ket agpartuat ti aurorae a makita idiay asideg kadagiti magnetiko nga ungto.

Dagiti kosmiko a rayus ket tumaud idiay ruar ti Sistema a Solar. Ti helioesperio ket ladpedanna bassit ti Sistema a Solar, ken dagiti magnetiko a lugar (para kadagiti nga adda kadagitoy) ket mangited pay kadagitoy ti panagsalaknib. Ti densidad dagitikosmiko a rayus idiay interestelar a medio ken ti kapigsa ti magnetiko a lugar ti Init ket agbalbaliw ti atiddog unay a gantingan ti panawen, tapno ti lessaad tikosmiko a radiasion idiay Sistema a Solar ket agdumaduma, ngemno kasano ti kaaduna ket saan a naamammoan.

Ti interplanetario a medio ket pagtaengan ti dua a kasla disko a rehion ti kosmiko a tapok. Ti umuna, ti zodiacal a tapok nga ulep, ket naisanglad idiay uneg ti Sistema a Solar ken gapuanan ti zodiacal a lawag. Daytoy ket kasla ti panakaporma babaen ti panagdungpar idiay uneg ti asteroid a barikes nga indagas babaen ti panagtignay kadagiti planeta. Ti maikadua ket maiagayat manipud iti agarup a 10 AU aginggan ti agarup a 40 AU, ken mabalin a napartuat babaen ti nmaipadpada a panagdungpar ti uneg ti Kuiper a barikes.