Արամ Խաչատուրեան

Արամ Խաչատուրեան ռուս.՝ Арам Хачатурян
Ծնած է	24 Մայիս (6 Յունիս) 1903[1][2]
Ծննդավայր	Թիֆլիս, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն[3][1][2] Կոջոր, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն
Մահացած է	1 Մայիս 1978(1978-05-01)[4][5][6][…] (74 տարեկանին)
Մահուան վայր	Մոսկուա, ՌԽՖՍՀ, Խորհրդային Միութիւն[7][8][1][…]
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն  Խորհրդային Միութիւն
Ազգութիւն	Հայ[1]
Կրօնք	Աթէիզմ
Ուսումնավայր	Մոսկուայի երաժշտանոց Մոսկուայի պետական համալսարան Մոսկուայի Կնեսսիններու անուան երաժշտանոց Մոսկուայի երաժշտանոց Ռուսաստանի Կնեսիններու անուան երաժշտական հիմնարկ
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Piano Concerto? եւ Դիմակահանդես (սյուիտ)?
Տեսակ	Ակադեմական երաժշտութիւն, Պալէ, կոնցերտ?, համանուագ եւ Սենեկային երաժշտութիւն
Մասնագիտութիւն	Դասական երաժշտահան, խմբավար, երաժշտութեան ուսուցիչ, պարուսոյց, երաժշտագէտ, համալսարանի դասախօս, դաշնակահար, ժապաւէններու երաժշտութիւններու հեղինակ, մանկավարժ, քաղաքական գործիչ, թաւջութակահար
Աշխատավայր	Մոսկուայի երաժշտանոց[1][2] Ռուսաստանի Կնեսիններու անուան երաժշտական հիմնարկ
Վարած պաշտօններ	ԽՍՀՄ գերագոյն խորհուրդի պատգամաւոր
Անդամութիւն	Խորհրդային Միութեան երաժշտահաններու Միութիւն, Արեւելեան Գերմանիոյ Արուեստներու ակատեմիա եւ Խաղաղության պաշտպանության սովետական կոմիտե?[1]
Կուսակցութիւն	Խորհրդային Միութեան համայնավարական Կուսակցութիւն[1]
Ամուսին	Նինա Մակարովա?
Կայքէջ	khachaturian.am​(անգլերէն)
Ստորագրութիւն

Մանկութիւնը եւ պատանեկութիւնը անցուցած է ցարական Թիֆլիսի մէջ՝ Կովկասի մշակութային բազմազգ մայրաքաղաքին մէջ, ապա 1921 թուականին տեղափոխուած է Մոսկուա։ Առանց սկզբնական երաժշտական գիտելիքներ ունենալու, ընդունուած է Գնեսինի պետական երաժշտական հիմնարը, միաժամանակ սորվելով Մոսկուայի երաժշտանոցին մէջ։ Առաջին մեծ գործը եղած է «Դաշնամուրի կոնցերտը» (1936), որմով յայտնի դարձած է ան ԽՍՀՄ սահմաններէն դուրս։ Ժամանակակիցներու խօսքերով՝ Խաչատրեանի ոճը կը բնութագրուի գունագեղ ներդաշնակութեամբ, թովիչ ռիթմերով, գեղագիտութեամբ եւ զգացական մեղեդիներով։

Խաչատրեանը 20-րդ դարու ամենաճանչցուած հայ երգահանն է, ինչպէս նաեւ առաջին հեղինակը հայկական` թատերապարի ballet, համերգական, նուագահանդէսի եւ ֆիլմի երաժշտութեան։ Հետեւելով ռուսական երաժշտութեան սովորութիւններուն, ան իր ստեղծագործութիւններուն մէջ լայնօրէն օգտագործած է հայկական եւ կովկասեան, արեւելեան եւ արեւմտեան Եւրոպայի, Մերձաւոր Արեւելքի ժողովուրդներուն ազգային երաժշտութիւնը։

Կեանքի սկզբնական շրջան (1903–1921)

Արամ Խաչատեան ծնած է 6 Յունիս 1903-ին (24 Մայիս), Թիֆլիս ( Վրաստան)։ Որոշ աղբիւրներ, Խաչատուրեանի ծննդավայր կը յիշատակեն Թիֆլիսի մօտ գտնուող Կոջորի արուարձանը (այժմ կցուած է Վրաստանի Գարդաբանի քաղաքապետարանին)։

Հին Թիֆլիսը հնչուն, երաժշտական քաղաք է. բաւական էր անցնել կենտրոնից քիչ հեռու գտնուող փողոցներով ու նրբանցքներով, որպէսզի մխրճուել ամենատարբեր աղբիւրներից ստեղծուած երաժշտական մթնոլորտի մէջ...։ - Արամ Խաչատրյան

Արամ Խաչատրեանի ծնողները հինաւուրց Գողթան գաւառէն են, որ պատմահայր Մովսէս Խորենացին գովերգած է իբրեւ շնորհալի երգիչ-երաժիշտներու հայրենիք։ Հայրը՝ Եղիան, ծնած է Օրտուպատի մօտակայքը (ներկայիս Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն, Ազրպէյճան) եւ 13 տարեկանին Թիֆլիս տեղափոխուած է։ 25 տարեկանին կազմարարական աշխատանքներով զբաղուող խանութի տէր կը դառնայ։ Մայրը՝ Ղումաշ Սարգիսովնա, ծնած է Ներքին Ազա գիւղին մէջ։ Խաչատրեանի ծնողները նշանուած եղած են՝ նախքան զիրար ճանչնալը, երբ դեռ Ղումաշը 9 տարեկան էր, իսկ Եղիան՝ 19 (ժամանակին բաւական ընտանիքներ այս սովորութիւնը ունէին․ փոքր տարիքէն նշանել իրենց զաւակը ծանօթ ընտանիքի զաւակին հետ)։ Անոնք ունեցած են 5 զաւակ՝ մէկ աղջիկ եւ չորս տղայ։

Կազմարար Եղիային ընտանիքը կը բնակի Թիֆլիսի Կոջորի արուարձանին մէջ։ Գեղարուեստական պատմութեամբ հարուստ այդ հինաւուրց քաղաքին մէջ ստացած երաժշտական տպաւորութիւնները տան մէջ կ'ամբոցջանան՝ քաղցրահնչուն մեղեդիներով։ Արամին եղբայրները նոյնպէս շնորհալի են։ Սուրէն Խաչատրեան Մոսկուայի մէջ թատերական մեծ գործիչ կը դառնայ, Լեւոնը՝ լաւ պարիթոն եւ յայտնի երգիչ, Վաղինակը՝ յաճախ հանդէս կու գայ սիրողական ներկայացումներով։ Անոնց զաւակները նոյնպէս արուեստով կը զբաղին։ Սուրէնին որդին՝ Կարէն Խաչատրեանը, Մոսկուայի մէջ անուանի երգահան կը դառնայ, Վաղինակին աղջիկը Լէյլա Խաչատրեանը՝ դերասանուհի Երեւանի Ռուսական թատրոնին մէջ, Լեւոնի որդին՝ Էմին Խաչատրեանը, նշանաւոր խմբավար։

Ապագայ երգահանը, նախ կ՛ուսանի Ա. Արղութեան-Դոլգորուկովայի վարժարանին մէջ, ուր հետաքրքրութիւն կը ցուցնէ անուանի գրող Ղազարոս Աղայեանին որդիին՝ Մուշեղ Աղայեանին վարած երգի դասերուն։ 10 տարեկանին, նախնական կրթութիւն ստանալու համար կ՛ընդունուի Թիֆլիսի առեւտրական արհեստավարժարանը, ուր փողային նոագախմբին մէջ շեփոր կը նուագէ ։ Անյաղթահարելի է պատանի Արամին սէրը երաժշտութէան նկատմամբ։ Անընդհատ կ՛երգէ, հանրայայտ մեղեդիներու յանկարծանուագումներ կը կատարէ՝ միշտ զգալով երաժշտական կրթութեան պակասը։ 1921-ի աշնան, արդէն ճանցուած արուեստագէտ դարձած Սուրէն Խաչատրեանը, կրտսեր եղբայրը կը տանի Մոսկուա՝ ուսում ստանալու։ Հոն, ան բժշկութեան եւ երկրաչափութեան ասպարէզներուն երկընտրանքի միջեւ կը տատանի։

 

1915 թուականին, թրքական ներխուժման սարսափին տակ, պատանի Արամ Խաչատրեանին ընտանիքը լքելով ամբողջ իր ունեցածը, կը գաղթէ Էկաթերինոտար (Քրասնոտար)՝ Խաչատրեանին մեծ եղբօր մօտ։ Սակայն թրքական զօրքերը Թիֆլիս չեն ներխուժեր եւ ընտանիքը կը վերադառնայ տուն։

19-րդ դարուն եւ 20-րդ դարու սկզբը, ամբողջ Կովկասեան տարածաշրջանին մէջ Թիֆլիսը ըլլալով ամենամեծ քաղաքը եղած է վարչական կեդրոն եւ հոն զարգացած են տարբեր տարբեր մշակոյթներ։ Ունեցած է հայկական մեծ համայնք եւ դարձած է Հայկական մշակոյթի կեդրոն մինչեւ ռուսական յեղափոխութիւնը։ 1952-ին «Երաժշտութեան մէջ ֆոլք տարրերը իմ գաղափարը» նիւթով, Խաչատրեան նկարագրած է քաղաքին շրջակայքը եւ անոր ազդեցութիւնը իր ասպարէզին վրայ։

Ես մեծացել եմ մի շրջապատում, որը լի է եղել ժողովրդական երաժշտութեամբ. հանրայայտ ծէսերը, տօները, տօնակատարութիւնները եւ տխուր իրադարձութիւնները մարդկանց կեանքում ուղեկցուել են երաժշտութեամբ, հայկական, ազպէյճանական եւ վրացական վառ մեղեդիներով եւ պարերով, որոնք կատարում էին աշուղներն ու երաժիշտները, որոնք եղել են այն տպաւորութիւնները, որ խորը հետք են թողել իմ յիշողութեան մէջ, որոնք ուղղորդել են երաժշտական մտածողութիւնս։ Նրանք կերտել են իմ երաժշտական գիտակցութիւնը եւ ընկած են իմ արթիսթիք անհատականութեան հիմքերում։ Վերջին տարիներին ինչ փոփոխութիւններ եւ բարելաւումներ, որ տեղի են ունեցել իմ երաժշտական ճաշակում, ինչպէս նաեւ դեռ մանուկ հասակում մարդկանց հետ շփման միջոցով զարգացած սկզբանական հիմքերում, մշտապէս կը մնան իմ ողջ աշխատանքի սնուցման աղբիւր - Արամ Խաչատրյան

Ա․ Խամաշխարհային Պատերազմի աւարտին, տարածքաշրջանին մէջ կը կատարուին քաղաքական մեծ փոփոխութիւններ․ 1917 թուականին Ռուսիոյ Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնը, Պատմական Հայաստանի արեւելեան մասին թրքական արշաւանքի դիմադրում, Հայաստանի Հանրապետութեան հաստատում եւ երկու տարի ետք՝ նորաստեղծ Հայաստանին խորհրդայնացում։

Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնը արմանատականօրէն փոխեց իմ ամբողջ կեանքը եւ եթէ ես արդէն դարձել եմ լուրջ արթիսթ, ապա պարտական եմ ժողովրդին եւ խորհրդային ղեկավարութեանը։ Այս մարդկանց է նուիրուած իմ ամբողջ գիտակցական կեանքը, ինչպէս եւ իմ ստեղծագործական աշխատանքը։ - Արամ Խաչատրեան

Խաչատրեան մշտապէս համայնավարութեան ջատագովը եղած է ու հաւատամքով՝ անաստուած։ Երբ անոր հարցուցած են Վատիկան կատարած այցելութեան մասին, ան պատասխանած է.

Ես աթէիսթ եմ, բայց ես հայ ժողովրդի զաւակն եմ, ովքեր առաջինն են եղել, որ ընդունել են քրիստոնէութիւն, այսպիսով՝ Վատիկան այցելելը իմ պարտքն էր։ - Արամ Խաչատրեան

Երաժշտութեան մասնագիտութեան կրթութեան տարիներ (1922–1936)

1921 թուականին տասնութամեայ Խաչատրեան կը տեղափոխուի Մոսկուա՝ աւագ եղբօր Սուրէնի մօտ։ Վերջինս կ՝ աշխատէր Մոսկուայի արուեստներու թատրոնին մէջ, իբրեւ վարիչ բեմադրող։ Մոսկուայի մէջ եղբօր աշխատանքէն ներշնչուած՝ Խաչատրեան կը մտնէ երաժշտութեան հրաշալի աշխարհը։ Ան 1922 թուականին կը յաճախէ Կնեսինի պետական երաժշտական գոլէճը՝ միաժամանակ ուսանելով Մոսկուայի համալսարանին մէջ կենսաբանութիւն։ Ան սկիզբը Սերկեյ Պիչքովի, այնուհետեւ Անտրէյ Պորուսեակի մօտ կ՝ ուսանի թաւջութակ։ 1925 թուականին Միխայէլ Կնեսինը հիմնարկին մէջ կը հիմնէ երգահաններու դասարան, որուն կը միանայ նաեւ Խաչատրեանը։

Խաչատուրեան ուսումը կը շարունակէ Ռայնհոլտ Կլիերէի մօտ։ Միաժամանակ, 1926 թուականին կը գրէ իր առաջին գործերը՝ Dance Suite ջութակի եւ դաշնակի համար(1926) եւ Poem in C Sharp Minor (1927)։ Սկզբնական աշխատանքներուն արդէն Խաչատրեանը լայնօրէն կ՝ օգտագործէ հայկական ժողովրդական երաժշտութիւն։

Ինչպէս բազմաթիւ այլ երիտասարդ երաժիշտներ, ովքեր ունէին մշակութային հարուստ հիմք, Խաչատրեանը երաժշտութինը կը բացայայտէր ժամանակակից երաժշտութեան միջոցաւ, եւ միայն յետոյ կը զարգանայ իր սէրը դասականներու ուղղութեամբ։ - Ճերալտ Աբրահամ

1929 թուականին Խաչատրեանը կ՝ ընդունուի Մոսկուայի երաժշտանոցը, ուր Նիկոլայ Մյասքովսքի մօտ երգահանութիւն կ՛ուսանի իսկ Սերկէյ Վասիլենքոյի մօտ՝ խմբավարութիւն։

Երաժշտանոցը կ՝ աւարտէ 1934 թուականին եւ աւարտական աշխատանքը կը պաշտպանէ 1936 թուականին։

Ասպարէզի Սկիզբ եւ հարուստ ստեղծագործութեան շրջան (1936–1948)

1935 թուականին Խաչատուրեան Մոսկուայի Երաժշտանոցը կ՛աւարտէ ներկայացնելով հայկական ազդեծութեամբ (Առաջին ներդաշնակութիւն ) յօրինումը։ Այս աշխատութիւնը նշանաւոր խմբավարներու ուշադրութիւնը կը գրաւէ եւ շուտով խորհրդային լաւագոյն նուագախմբերուն կողմէն կը կատարուի։ Շոսթաքովիչը կը հիանայ այս ստեղծագործութեամբ։

1936 թուականին՝ Երաժշտանոցը աւարտած, կը սկսի Խաչատրեանի ստեղծագործական աշխոյժ ասպարէզը։ Ան, նոյն տարին կը գրէ իր առաջին մեծ գործը՝ «Դաշնամուրի սիմֆոնիքը (Ններդաշնակութիւնը)», որուն յաջողութիւնը զայն կը հաստատէ իբրեւ Խորհրդային Միութեան յարգուած երգահան։ Այս ստեղծագործութիւնը մեծ ճանաչում կը գտնէ Խորհրդային Միութեան սահմաններէն ալ դուրս ուր անուն կը հաստատէ եւ հանրածանօթ կը դառնայ։

1936-1947 թուականներուն Խաչատրեան կը գրէ երաժշտութիւն՝ թատերական երաժշտութիւն, ներկայացումներու եւ ֆիլմերու համար, ինչպէս նաեւ երգեր, եկեղեցական երաժշտութիւն եւ սիրուած «Ջութակի նուագահանդէսը», 1946 թուականին՝ «Երկրորդ սիմֆոնիան», 1943 թուականին՝ «Թաւ ջութակի եւ սիմֆոնիկ նուագախումբի համար» նուագահանդէսը, 1946 թուականին՝ «Երրորդ սիմֆոնիան» եւ 1947 թուականին՝ «Բանաստեղծական «poetic» սիմֆոնիան»։

Ան, 1940-ականներուն կը շրջի ամբողջ Խորհրդային Միութիւնը՝ Լենինկրատ (Ս․ Փեթերսպուրկ), Քիեւ, Երեւան, Թիֆլիս, Սոչի, Խարքով։ 1950 թուականին, Հռոմէն կը սկսի իր համաշխարհային շրջագայութիւնը։ Յետագայ տարիներուն կը շրջի 42 երկիր։ Իր շրջագայութիւններուն ընթացքին ան կը հանդիպի բազմաթիւ հանրածանօթ մշակոյթի գործիչներու՝ Յ. Սիպելիուսի (Jean Sibelius), Է. Հեմինկուէյի (Ernest Miller Hemingway), Չ. Չափլինի (Charles Chaplin), Ս. Տալիի (Salvador Dalí) հետ։ Իր դաշնամուրի նուագահանդէսը եւ յաջորդող երկու այլ նուագահանդէսները՝ Ջութակի նուագահանդէս (1940 թուականին, որուն համար ան կ՛արժանանայ պետական մրցանակի - յետագային՝ ստալինեան մրցանակ, որ կը համարուէր Խորհրդային Միութեան ամենաբարձր պարգեւը) եւ Թաւ ջութակի նուագահանդէսը (1946), յաճախ՝ մեծ շարք կը համարուին ։

«Ջութակի Նուագահանդէսը» կը ստանայ համաշխարհային ճանաչում եւ միջազգային երաժշտացանկին մաս կը կազմէ։ Առաջին անգամ կը կատարուի Տէյվիտ Օյսթրախի կողմէն։

Խաչատրեան ԽՍՀՄ Երգահաններու միութեան մէջ կը վարէ կարեւոր պաշտօններ․ 1937 թուականին՝ Մոսկուայի բաժինի փոխնախագահ, իսկ 1939-1948 թուականներուն՝ կը ծառայէ իբրեւ կազմակերպչական կոմիտէի նախագահի տեղակալ։

 

1943 թուականին ան կը միանայ Կոմունիստական կուսակցութեան։ 1940-ականներու ընթացքին ան ի օգուտ խորհրդային երաժշտութեան կերտման, կ՝ օգտագործէ այդ պաշտօնը՝ մշտապէս ուշադրութիւն դարձնելով միայն լաւագոյն ստեղծագործութիւններուն վրայ։ Հետեւաբար իբրեւ արգասիք իր յուշագրութիւններուն մէջ կ՛արտայայտէ իր հպարտութիւնը՝ ղեկավարելու հիմնարկ մը, որ կը համակարգէ Խորհրդային Միութեան բոլոր պետութիւններուն մէջ երաժշտութեան տարբեր տեսակներու ստեղծագործական աշխատանքները։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին նախորդող եւ յաջորդող տարիները Խաչատրեանին համար արդիւնաբեր կ՛ըլլան։ 1939 թուականին ան վեցամսեայ ճամբորդութիւն կը կատարէ դէպի Հայաստան՝ իր առաջին Թատերապարի համար հայկական ժողովրդական երաժշտութեան խոր հետազօտութեան եւ ժողովրդական երգերու ու պարերու մեղեդիներ գտնելու նպատակով։ Յօրինած Պալեթը (թատերապարը) կը կոչուի «Երջանկութիւն»։ Հայաստանի մշակոյթին հետ իր շփումը եւ երաժշտական փորձը, յետագային ինքը համարած է իր երկրորդ Երաժշտանոցը։ Ան կը սերտէ, կը լսէ ու կը տեսնէ բազմաթիւ նորութիւներ՝ միեւնոյն ժամանակ հայերու ճաշակն ու գեղարուեստական պահանջքներուն վերաբերեալ ունենալով ենթադրեալ կարծիք, 1942 թուականին՝ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի թէժ (վառ) պահուն, ան կը վերամշակէ «Գայանէ» պալէթը։ Առաջին անգամ անիկա կը կատարուի Բերմ՝ Քիրովի թատերապարի (այսօր՝ Մարիինսքի թատրոնի պալէթի դահլիճ) բեմին վրայ, երբ Լենինկրատը պաշարման մէջ է։ Խաչատրեան մեծ յաջողութիւն կ՝ ունենայ եւ կ՝ արժանանայ Խորհրդային Միութեան պետական մրցանակին։

1943 թուականին ան կը գրէ «Երկրորդ ներդաշնակութիւն»ը ձօնուած Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան 25-րդ տարելիցին։ Միխայիլ Լերմոնտովի «Դիմակահանդէս» ներկայացման հիման վրայ կը գրէ մէկ գործողութիւնով բաղկացած համանուն երաժշտութիւն, ներդաշնակ հաւաքակազմ՝ ռուսական շքեղ դասական երաժշտութեան աւանդոյթներով։ Ե՛ւ «Գայանէ» պալէթը ե՛ւ «Երկրորդ ներդաշնակութիւն»ը կը յաջողին ու ջերմօրէն կ՛ընդունուին Շոստակովիչի կողմէ։ 1944 թուականին Խաչատրեան կը յօրինէ Հայկական ԽՍՀ օրհներգը։

Քննադատութեան շրջան (1948)

 

1947 թուականի Դեկտեմբերի կէսին շարժման եւ քարոզչութեան բաժինէն (յայտնի որպէս շարժումը տարածելու ջանք եւ ծաւալում) Խորհրդային Միութեան կոմունիստական կուսակցութեան քարտուղար Անտրէյ Ժտանովին, խորհրդային երաժշտութեան զարգացման գործընթացին թերութիւններուն մասին փաստաթուղթ կը ներկայացնէ։ 1948 թուականի Յունուար 10-էն 13, Քրեմլինի մէջ ներկայութեամբ 70 երաժիշտներու՝երգահաններ, նուագախումբի վարիչներ կամ ղեկավարներ եւ այլ գործիչներ, կը կայանայ խորհրդաժողով, ուր ներկաները կը հակասեն Ժտանովին։

Մենք հաշուի կ'առնենք, որ մեր ընկերները, եւ մասնաւորապէս՝ Տ. Շոսթաքովիչ, Ս. Փրոքոֆիեւ, Միասքովսքի, Խաչատրեան, Տ. Քապալեւսքի եւ Շեպալին, ովքեր երաժշտական ուղղութիւններուն առաջատար դեր ունին եւ այդ ուղղութիւններուն կազմաւորողներն են, սակայն այդ ուղղութիւնները արմատապէս սխալ են։

Այսպիսով, Խաչատրեան եւ վերոնշեալ ծանօթ երգահանները կոմունիստական կուսակցութեան կողմէն կը մեղադրուին իբրեւ երաժշտական ձեւապաշտութեան (formalism) ենթադրեալ հետեւորդներ (երաժշտութեան տեսակ, որ համարուած է հասարակութեան չափէն դուրս ժամանակակից կամ դժուար բաւականութիւն պատճառելու համար), իսկ անոնց երաժշտութիւնը կը կոչուի «հակաժողովրդական»։

1947 թուականին յօրինուած «Ներդաշնակ բանաստեղծութիւն»ը, որ յետագային կը կոչուի «Երրորդ ներդաշնակութիւն», կուսակցութեան շրջանակին մէջ պաշտօնապէս Խաչատրեանը համբաւի կ՛արժանանայ։ Իբրեւ հեգնանք՝ ան կը գրէ «Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան» 30-ամեակին նուիրուած գործը եւ կ՝ ըսէ.

Ես կ՝ուզէի գրել ստեղծագործութեան այնպիսի տեսակ, որ հասարակութիւնը առանց յայտարարութեան կը զգայ չգրած ծրագիրս։ Ես կը ցանկայի, որ այս աշխատանքը արտայայտէ խորհրդային հասարակութեան բաւականութիւնը եւ հպարտութիւնը իր մեծ եւ քմահաճ երկիրին մէջ։ - Արամ Խաչատրեան

Երաժշտագէտ Պլէյր Ճոնսթըն համոզուած է, որ Խաչատրեանի երաժշտութիւնը կը պարունակէ շատ քիչ անընդունելի յատկանիշներ, եթէ իսկապէս կը պարունակէ, որոնց կը հանդիպինք իրմէ աւելի արկածախնդիր գործընկերներու երաժշտութիւններուն մէջ։ Թէպետեւ իր երաժշտութիւնը այդպէս չէ, բայց շատ հաւանական է, որ խորհրդային երգահաններու Միութեան մէջ Խաչատրեանի վարչական դերը ղեկավարութեան կողմէն ընկալուած ըլլայ իբրեւ քաղաքականապէս սխալ երաժշտութեան հանգրուան, որ 1948 թուականին իրեն մտցուց սեւ ցուցակին մէջ։ «Կը պատժեն» զայն Հայաստան ուղարկելով։ 1948 թուականի Մարտ ամսուն Խաչատրեան Ժտանովի հրամանագրէն ետք իր գեղարուեստական «սխալներուն» համար ներողութիւն կը խնդրէ, սակայն իր երաժշտական ճաշակը փոփոխութիւններու չենթարկեր։ 1948 թուականի Դեկտեմբերին Լենինի մասին կենսագրական իր ֆիլմին շնորհիւ իրեն ներում կը շնորհուի։

Գործունէութիւն, ստեղծագործութիւն եւ համաշխարհային ճանաչում (1950–1978)

 

1950 թուականին «Ստալինկրատի ճակատամարտ»ը The Battle of Stalingrad (1949 թուական) ստեղծագործութեան համար կը պարգեւատրուի ԽՍՀՄ բարձրագոյն Ստալին մրցանակով։

Նոյն տարին թուականին Խաչատրեան կը սկսի իր խմբավարական գործունէութիւնը։ Ալմա մատըրի (մայր կրթօճախ) մէջ կը սկսի դասաւանդել երգահանութեան արուեստը (երգահանութիւն)։ 1951 թուականէն սկսեալ կը դասաւանդէ Մոսկուայի երաժշտանոցին մէջ։ Իր ուսանողներէն շատեր կը դառնան նշանաւոր եւ հանրաճանաչ։ Համալսարանի ուսուցչապետ աշխատած տարիներուն, Խաչատրեանը իր ուսանողներուն մօտ կ՝ ընդգծէ ժողովրդական երաժշտութեան դերը եւ անոնց մէջ կը սերմանէ այն գաղափարը, որ երգահանները պէտք է կատարելագործեն իրենց ազգային երաժշտական ժառանգութիւնը։

1950 թուականին ան կը սկսի աշխատիլ իր երրորդ եւ վերջին թատերապարի՝ «Սպարտակ»ի (1950-1954) վրայ, որ յետագային կը համարուի իբրեւ իրեն միջազգային ճանաչումի արժանացուցած վերջին աշխատանքը։ 1954 թուականին կը ստանայ Խորհրդային Միութեան ժողովրդական արուեստագէտի կոչում։ «Սպարտակ» թատերապարը կը վերամշակուի 1968 թվականին։

1956 թուականի Դեկտեմբեր 27-ին Խաչատրեանին յայտնի «Սպարտակ»-ը կը բեմադրուի Կիրովի բեմին վրայ։ Խաչատրեանի 70-ամեակը պաշտօնապէս կը նշուի Մոսկուայի եւ Երեւանի մէջ։

 

«Սպարտակ» թատերապարի յաջողութիւններէն ետք, կեանքին մնացեալ տարիները աւելի քիչ կը տրամադրէ երաժշտութիւն գրելուն եւ աւելի շատ կը զբաղի դասաւանդելով, ճամբորդելով, դիւանակալութեամբ եւ կազմակերպչական աշխատանքներով։ Ան, 1958 թուականէն Լատին Ամերիկայի երկիրներուն հետ բարեկամութեան եւ մշակութային համագործակցութեան խորհրդային ընկերութեան նախագահի պաշտօնին վրայ կը ծառայէ եւ 1962 թուականէն՝ խորհրդային խաղաղութեան կոմիտէի անդամ։

Խաչատրեան իր սեփական ստեղծագործութիւնները ընդգրկող համերգներով կը շրջագայի աւելի քան 30 երկիրներ, որոնց մէջ ներառեալ են արեւելեան դաշինքի պետութիւնները․ Իտալիա (1950), Մեծն Բրիտանիա (1955, 1977), Լատին Ամերիկա (1957), Միացեալ նահանգներ (1960, 1968) եւ Յունաստան, Հոլանտա եւ եւրոպական այլ երկիրներ։ 1968 թուականին մշակութային նշանակալի ուղեւորութիւն կ՝ ունենայ դէպի Ուաշինկթըն՝ ղեկավարելով ազգային սիմֆոնիք նուագախումբը՝ իր իսկ ստեղծագործութիւններէն բաղկացած կտորներով։

1957 թուականէն մինչեւ մահը, Խաչատրեան կրկին կը շարունակէ ծառայել որպէս ԽՍՀՄ Երգահաններու քարտուղար։ Ան նաեւ պատգամաւոր է Խորհրդային Միութեան Գերագոյն խորհուրդին 5-րդ գումարման (1958–1962)։ Իր կեանքի վերջին քսան տարիներուն Խաչատրեան գրած է երեք համերգային «հագներգութիւն»՝ ջութակի համար (1961-1962), թաւ ջութակի համար (1963), դաշնամուրի համար (1965) եւ մեներգ «սոնաթներ» (sonata) հատանուագներ կամ նուագերգութիւններ թաւ ջութակի, ջութակի եւ ալթոյի նուագակցութեան համար (1970-ականներ)։ Իր վերջին ստեղծագործութիւնները յաճախ կը քննադատուին իբրեւ կրկնուող եւ ելեկտրական։

 

Խաչատրեան նկատի ունէր գրելու թատերգրութիւն մը նուիրուած աշուղ Սայեաթ-Նովային, սակայն մահը վրայ կը հասնի 75-րդ տարետարձէն ամիս մը առաջ։

Խաչատրեան կը մահանայ Մոսկուա 1978 թուականի Մայիս 1-ին՝ իր 75 ամեակի շէմին։ Ան թաղուած է Մայիս 6-ին Երեւան՝ «Կոմիտասի անուան պանթէոն»՝ հայազգի այլ մեծերու՝ Կոմիտասի, Ա. Իսահակեանի, Մ. Սարեանի կողքին։ Ան ապրած է իր որդիի՝ Կարէնի, դուստր՝ Նունէի, եւ եղբօրորդի՝ Կարէն Խաչատրեանի հետ, որ նաեւ երգահան է։

Անձնական կեանք

Ամուսնացած է երկու անգամ։ Առաջին կնոջ հետ Արամ Խաչատրեան կը ծանօթանայ 1920-ական թուականներու վերջը․ անոր հետ կնքած ամուսնութենէն կը ծնի դուստրը՝ Նունէն։ Կ՝ ամուսնալուծուի իր կնոջմէն, որպէսզի 1933 թուականին ամուսնանայ Մյասքովսքիի խումբին մէջ աշակերտակից Նինա Մաքարովայի հետ։ 1940-ին կը ծնի որդին՝ Կարէնը։

Խաչատրեանի աշխատանքները կ՝ ընդգրկեն թատերապարեր, ներդաշնակութիւններ (սիմֆոնիաներ), նուագահանդէսներ, ֆիլմերու երաժշտութիւններ եւ այլն։ Երաժշտական քննադատ Էդուարդ Կրինֆիլտն այն կարծիքը յայտնած է, որ Խաչատրեան նշանակալի կերպով կը փայլի խորհրդային ժամանակակիցներու շրջանին՝ ստեղծելով յստակօրէն ճանաչելի ոճ․ բան մը, որ իր նախորդները ի վիճակի չեղան կատարելու:

Ան իր ստեղծագործութիւններուն մեծ մասը ստեղծած է 10 տարուան ընթացքին՝ 1936-1946 թուականներուն, երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նախորդող եւ յաջորդող տարիներուն։ 1948 թուականի դատապարտումէն եւ իր պաշտօնական վերականգնումէն ետք Խաչատրեան կեանքին վերջին 30 տարիներու ընթացքին արժանացած է միջազգային ճանաչման :

Ըստ Ճէյմս Պաքսթի՝ Խաչատրեանին կը զատորոշուի մնացեալ խորհրդային երգահաններէն, անոր մշակած ազգային հայկական ձայնային եւ գործիքային ժամանակակից նուագախմբային հմտութիւններու միախառնումն է։ Խաչատրեանի երաժշտութիւնը կը բնութագրուի աշխոյժ կշռական զարգացմամբ, որ արդիւնքն է հիմնական բանաձեւի սոսկ կրկնութեան եւ կա՛մ այս բանաձեւի ծիրին մէջ շեշտի խաղին:

Ստեղծագործութիւններ

Թատերապարեր

 

Խաչատրեան միջազգային ճանաչում ստացած է թատերապարի ballet երաժշտութեան համար: Անոր երկրորդ թատերապարը՝ «Գայանէ»ն, հիմնովին վերամշակուած է բաղդատաբար «Երջանկութիւն» թատերապարին: Ըստ Ռ. Ատալեանի՝ Գայանէն եւ Սպարտակը անոր ամենայաջող ստեղծագործութիւններն են: Ըստ Ճոնաթան ՄաքՔոլլումի եւ Էնտի Ներսէսեանի՝ Խաչատուրեանի երաժշտութիւնը այս երկու թատերապարերուն համար կրնան ամենայն վերապահութեամբ դասուիլ հանրածանօթ դասական երաժշտութիւններու շարքին. փաստ, որ ասոնք հաւանաբար միակ գործերն են, որոնց միջոցով աշխարհը իսկապէս կը տեղեկանայ հայկական երաժշտութեան մասին: Էն Հասքինսը «LA Weekly» շաբաթաթերթին մէջ, այն կարծիքը յայտնած է որ Խաչատրեան իր անջնջելի հետքը ձգած է աշխարհի թատերապարին վրայ:

«Սպարտակը» ճանչցուեցաւ այն ժամանակ, երբ 1970-ականներուն BBC հեռատեսիլի կայանը օգտագործեց իր կողմէ նկարահանուած թատերագրութեան հաղորդաշարերուն մէջ: Անոր գագաթնահայեցութիւնը օգտագործուած է նաեւ «Կալիկուլա» (1979) եւ «Սառցէ Դարաշրչանը. Հալոցք» (2006) շարժանկարներուն մէջ:

Ճոէլ Քոէնի «The Hudsucker Proxy» («Հատսաքըրի Փոխանորդը», 1994) շարժանկարին մէջ նոյնպէս հնչած են «Սպարտակի» եւ «Գայանէ»ի (նաեւ «Սուրերով Պարը») երաժշտութիւնները: «Գայանէ»ի «Ատաճիոն» օգտագործուած է Սթենլի Քուպրիքի 1968 թուականին «2001 Թուականի Տիեզերական Ոդիսականը» շարժանկարին մէջ, ինչպէս նաեւ շարք մը այլ շարժանկարներու մէջ:Khachaturian wrote incidental music for several plays, including Macbeth (1934, 1955), The Widow from Valencia (1940), Masquerade (1941), King Lear (1958). He produced around 25 film scores. Among them is Pepo (1935), the first Armenian sound film.