Հռոմկլա

Հռոմկլայի հիմնադրման մասին տեղեկութիւններ չեն պահպանուած։ Բիւզանդական տիրապետութեան ժամանակ եղած է կարեւոր գետանց եւ սահմանապահ բերդ (այստեղէն ալ եկած է անոր Հռոմկլա՝ հոռոմներու կամ յոյներու բերդ անունը)։

11-րդ դարու 2-րդ կէսէն ենթարկուած է Փիլարտոս Վարաժնունիի, այնուհետեւ՝ Գող Վասիլի հայկական իշխանութիւններուն։ Մեծ իշխան Գող Վասիլի մահէն (1112) յետոյ Եդեսիայի դուքս Պոլտուինը Տղայ Վասիլիէն Հռոմկլան գրաւած եւ պարգեւած է իր ազգական Ճոսլին Բ․ Կուրնէին։ 1151-ին Ճոսլինի այրին՝ Պէաթրիս դքսուհին, Հռոմկլան վաճառած է Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ. Պահլաւունիին։ Վերջինս վերակառուցած է Հռոմկլայի ամրութիւնները, հիմնած երկու հոյաշէն եկեղեցի (Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, Ս. Աստուածածին) եւ հայոց կաթողիկոսական աթոռը Ծովք դղեակէն տեղափոխած է այստեղ։ Աւելի ուշ Հռոմկլայի մէջ կառուցուեցաւ նաեւ Ս. Փրկիչ եկեղեցին։ 1178-ին եւ 1179-ին Հռոմկլայի մէջ գումարուած ժողովները, որոնց մասնակցած են գրեթէ բոլոր հայ արքեպիսկոպոսներն ու եպիսկոպոսները, քննարկած եւ մերժած են բիւզանդական եկեղեցւոյն միանալու Հռոմի պապի առաջարկը, ճանչած Հռոմկլայի կաթողիկոսութեան համահայկական ընդհանրական իրաւունքը։ Մինչեւ 13-րդ դարու սկիզբը Հռոմկլան եղած է Հայոց կաթողիկոսի կալուածը։ Հայոց թագաւոր Լեւոն Բ. Մեծագործն այն միացուց արքունի տիրոյթներուն։ Մինչեւ 1292-ը Հռոմկլայի մէջ եղած է Հայոց կաթողիկոսական աթոռը։ Կաթողիկոս Ներսէս Շնորհալիի օրով (1166-1173) Հռոմկլան դարձած է համահայկական մշակութային կեդրոն։ Այնտեղ հաւաքուած, բազմացած եւ պատկերազարդուած են բազմաթիւ հին ձեռագրեր, ստեղծուած նորերը։ Հռոմկլան հռչակուած է իր ուրոյն ու բարձրարուեստ մանրանկարչական դպրոցով։ Հռոմկլայի մէջ գործած են կաթողիկոսներ Ներսէս Դ. Կլայեցին, Գրիգոր Դ. Տղան, Կոստանդին Ա. Բարձրբերդցին, մանրանկարիչներ Կիրակոսը, Յովհաննէսը եւ ուրիշներ։

1292 Մայիսին Եգիպտոսի սուլթան Մելիք Աշրաֆը խոշոր ուժերով պաշարեց Հռոմկլան, որու բնակչութիւնը եւ պահակազօրքը 33 օր հերոսաբար կը դիմադրէին թշնամիին։ Դուրսի օգնութենէն զրկուած պաշտպանները Յունիսի 28-ին քաղաքը յանձնեցին թշնամիին։ Պահակազօրքը սուրէ անցաւ, քաղաքը կողոպտուեցաւ, բնակչութեան զգալի մասը, ինչպէս՝ Ստեփանոս Դ. Հռոմկլայեցի կաթողիկոսը գերուեցին։ Հռոմկլայի անկումը ժամանակակից պատմիչները համարած են հայ կեանքի մեծագոյն աղէտ։ Այնուհետեւ կաթողիկոսական աթոռը հաստատուած է մայրաքաղաք՝ Սիս։ 16-րդ դարէն յետոյ՝ օսմանեան թուրքերու տիրապետութեան ժամանակ, Հռոմկլայի Ս. Աստուածածին եկեղեցին փոխուեցաւ մզկիթի, միւսներն աւերուեցան։ Հռոմկլան վերջնականապէս աւերուեցաւ 1839-ին՝ Եգիպտոսի Իպրահիմ փաշայի ռմբակոծութենէն։ Հռոմկլայի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյն մէջ ամփոփուած են Գրիգոր Գ. Պահլաւունիի եւ Ներսէս Դ․ Կլայեցիի աճիւնները։ Մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը կիսաւեր այդ եկեղեցին հայերու ու եզիտիներու համար ուխտատեղի էր (եզիտիներն զայն կ՛անուանէին Տէր Ներսէս)։

• Արաբական աղբիւրները Հայաստանի եւ հարեւան երկիրների մասին, Երեւան, 1965։
• Կիլիկիա, ՍՊԲ, 1894։
• Կիւլեսերեան Բ., Ծովք։ Ծովք-Տլուտք եւ Հռոմ-կլա, Վնն., 1904։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։