Տաքդեղ

Տաքդեղ

Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Մորմածաղկավորներ (Solanales)
Ընտանիք	Մորմազգիներ (Solanaceae)
Ենթաընտանիք	Մորմայիններ (Solanoideae)
Տրիբա	Capsiceae
Ցեղ	Տաքդեղ (Capsicum) L., 1753

Տաքդեղ պատիճավոր կամ դարապղպեղ (C. annum)։

Մշակվում է Արարատի, Արմավիրի, Արագածոտնի, մասամբ՝ Կոտայքի մարզերում։

Այլ անվանումներ. ծիծակ, պղպեղ, բիբար, պատիճապղպեղ։

Կենսաբանական նկարագիր


Տաքդեղ Բուսաբանական նկարազարդումը

Ցողունը կանգուն է (կան նաև կիսականգուն ձևեր), ճյուղավորվող, բարձրությունը՝ 25-85 սմ։ Տերևները պարզ են, մեկական, ձվաձև կամ նշտարաձև, մուգ կանաչից մինչև բաց կանաչ։ Ծաղիկները երկսեռ են, խոշոր, մեկական կամ փնջերով, սպիտակ կամ կանաչավուն, երբեմն՝ մանուշակագույն երանգով։ Ծաղկում է հուլիս-օգոստոսին։

Պտուղը 2-3-բնանի, բազմասերմ, կեղծ, սնամեջ հատապտուղ է, տեխնիկական հասունացման վիճակում՝ կանաչ, լրիվ հասունացման վիճակում՝ կարմիր, նարնջագույն, դեղին, դարչնագույն, տարբեր ձևերի և մեծության։

Սերմերը տափակ են, բաց դեղնավուն։ Կան կծու և քաղցր, մանր, խոշորապտուղ, միջահաս և ուշահաս սորտեր։ Կծվությունը պայմանավորված է կապսացին նյութի (բարձրացնում է արյան ճնշումը) առկայությամբ։

Քիմիական կազմ

Պարունակում է շաքարներ, սպիտակուցներ, վիտամիններ C, B1։ B2, P, կարոտին (A-նախավիտամին)։

Տաքդեղն աչքի է ընկնում իր համի ու սննդատու բավականին բարձր հատկություններով ու վիտամինների քանակով, հարուստ է անազոտ էքստրակային նյութերով, հում պրոտեինով և ճարպերով։ Քիմիական կազմը խիստ փոփոխական է՝ կախված սորտից, հասունության աստիճանից և աճեցողության պայմաններից։ Չոր նյութերի քանակը տատանվում է 5-12 %-ի սահմաններում, շաքարները կազմում են 2-8,6 %, թաղանթանյութը՝ 1,06-1,16 %, մոխիրը՝ 0,077-1,9 %: Պտուղների կծվությունը պայմանավորված է կապսաիցին ալկալոիդով, որը կազմում է չոր նյութերի մոտավորապես 2 %-ը։ Ըստ կապսաիցինի քանակի տաքդեղի սորտերը ստորաբաժանվում են քաղցր, կիսաքաղցր և կծու տեսակների։ Տաքդեղի ամենաարժեքավոր հատկություններից մեկը մեծ քանակով C վիտամին պարունակելն է։

Կիրառություն

Լայնորեն օգտագործվում է եփած և խորոված, ինչպես նաև թարմ (օրինակ՝ աղցանների մեջ) ու թթու դրած վիճակում։ Կարևոր դեր ունի նաև պահածոների արդյունաբերության մեջ, սակայն այս բոլորից զատ, տաքդեղն օգտագործում են նաև որպես համեմունք՝ չորացած և աղացած վիճակում։

Սորտեր

Տաքդեղը ջերմա-, խոնավասեր է, հողի նկատմամբ՝ պահանջկոտ։ ՀՀ-ում շրջանացված սորտերից են՝

Բուլղարական 70,
Փղի կնճիթ,
Կայենսկի,
Մոլդավիայի նվեր,
Անի,
Նուշ,
Հայկական կլոր,
Նորք և այլն։

Տաքդեղի քաղցր սորտերից մշակվում են Անին, Զմրուխտ՝ երկուսն էլ բոլոր գոտիների համար, Հայկական տեղականը՝ Արարատյան հարթավայրի համար, կծու տաքդեղներից՝ Զիտա և Գիտա սորտերը բոլոր գոտիների համար։

Մշակություն

Տաքդեղը ջերմասեր բույս է, սերմերը ծլում են 12-13 ջերմաստիճանում։ Աճման և զարգացման համար լավագույն ջերմաստիճանը ցերեկը՝ 25, գիշերը 15-18: 11-13 ջերմաստիճանի սահմաններում աճը կանգ է առնում, իսկ 0.5 °C-ից - 10 °C դեպքում բույսերը մահանում են։ 32 °C-ից բարձր՝ աճը դանդաղում է, ծաղիկներն ու երիտասարդ պտուղները թափվում են։ Տաքդեղը պահանջկոտ է հողի խոնավության և բերրիության նկատմամբ։

Տաքդեղի սածիլումը կատարում են շարքը շարքից 50 սմ, բույսը բույսից, քաղցր սորտերի համար՝ 30 սմ, իսկ կծու սորտերի համար՝ 20 սմ հեռավորությամբ։

Արգելվում է սածիլը տնկել ջրի մեջ, այն պետք է տնկել քեշի եկած հողում՝ արմատավզիկից 12 սմ խորը։ Տաքդեղի սածիլումը կատարում են ապրիլ մայիս ամիսներին։ Արարատյան հարթավայրի պայմաններում ջրում են 15-18 անգամ, վեգետացիայի ընթացքում կատարում են 45 քաղհան փխրեցում։

Դասակարգում

Տաքսոնոմիա

Դասը մտնում է Solanoideae ենթաընտանիքի, Solanaceae ընտանիքի, {{bt-armlat|Solanales}} կարգի մեջ։

ևս 4 ընտանիք

ևս 262 դաս

կարգՄորմածաղկավորներ

ենթաընտանիք Solanoideae

դաս Տաքդեղ

Բաժին Ծաղկավոր բույսեր կամ Ծածկասերմեր

ընտանիք Մորմազգիներ

դասում հաշվում են 31 տեսակ

44 կարգ ծաղկավոր բույսեր

ևս 6 ենտաընտանիք

Capsicum annuum

Տեսակներ

Հայտնի է 31 մինչև 40 տեսակ.

Capsicum annuum L.
Capsicum baccatum L.
Capsicum caballeroi Nee
Capsicum campylopodium Sendt.
Capsicum cardenasii Heiser & P.G.Sm.
Capsicum ceratocalyx Nee
Capsicum chacoense Hunz.
Capsicum chinense Jacq.
Capsicum coccineum (armby) Hunz.
Capsicum cornutum (Hiern) Hunz.
Capsicum dimorphum (Miers) O.K.
Capsicum eximium Hunz.
Capsicum flexuosum Sendtn.
Capsicum friburgense Barboza & Bianchetti
Capsicum frutescens L.
Capsicum galapagoense Hunz.
Capsicum geminifolium (Dammer) Hunz.
Capsicum hookerianum (Miers) O.K.
Capsicum hunzikerianum Barboza & Bianchetti
Capsicum lanceolatum (Greenm.) Morton & Standley
Capsicum mirabile Mart ex. Sendt
Capsicum parvifolium Sendt.
Capsicum pereirae Barboza & Bianchetti
Capsicum praetermissum Heiser & P.G.Sm.
Capsicum pubescens Ruiz & Pav.
Capsicum recurvatum Witas.
Capsicum rhomboideum (Dunal) Kuntze
Capsicum schottianum Sendt.
Capsicum scolnikianum Hunz.
Capsicum tovarii Eshbaugh, P.G.Sm. & Nickrent
Capsicum villosum Sendt.

Տես նաև

Պղպեղ

Ծանոթագրություններ

Գրականություն

Пресвитер Хуан; Антонио Перес; фрай Педро де лос Риос (глоссы). Мексиканская рукопись 385 «Кодекс Теллериано-Ременсис» (с дополнениями из Кодекса Риос) / Ред. и пер. С. А. Куприенко, В. Н. Талах. — К.: Видавець Купрієнко С. А., 2013. — 317 с. — ISBN 978-617-7085-06-4
Amal Naj: Scharfe Sachen. Rowohlt, Reinbek 1995, ISBN 3-499-12657-5.
Philipp Berens: Hot! Chili! Lardon, Berlin 2006, ISBN 978-3-89769-915-1.
Elisabeth Vaupel: Gewürze. Acht kulturhistorische Kostbarkeiten. Deutsches Museum, München 2002, ISBN 3-924183-85-6.
Harald Zoschke: Das Chili Pepper Buch. Anbau, Rezepte, Wissenswertes. Suncoast Peppers, Kressbronn 2007, ISBN 978-3-937862-02-6.

Արտաքին հղումներ

Տեխասի A&M համալսարան (անգլ.)
Capsicum pepper factsheet as of 2002-06-10
Chile varieties Արխիվացված 2007-04-15 Wayback Machine as of 2003-11-07
Chile varieties database as of 2006-10-27

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տաքդեղ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տաքդեղ» հոդվածին։

This article uses material from the Wikipedia Հայերեն article Տաքդեղ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Հայերեն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.