Ռուսական Հեղափոխություն

Ռուսական հեղափոխություն
Revolutions of 1917–1923?
Հեղափոխական զորքերի շքահանդեսը Մոսկվայի Կարմիր հրապարակում 1921 թվականի մարտի 4-ին
Թվական 1917-1918 թթ. Վայր  Ռուսական կայսրություն Արդյունք *Նիկոլայ II-ի հրաժարականը Ռուսական կայսրության կործանումը ԽՍՀՄ ստեղծումը Ռուսական Քաղաքացիական պատերազմի սկիզբը
Հակառակորդներ
Ռուսական կայսրություն	Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարություն	Բոլշևիկ կուսակցություն
Հրամանատարներ
Նիկոլայ II	Ալեքսանդր Կերենսկի	Վլադիմիր Լենին

Ռուսական հեղափոխությունը 20-րդ դարի կարևորագույն իրադարձություններից է, որին հանգամանալից անդրադարձել են ֆրանսիացի գրողներ Ժյուլ Ռոմենը «Մեծ պայծառությունը Արևելքում» և Ֆրանսուա Ֆյուրեն «Հոկտեմբերյան համընդհանուր հմայքը», ովքեր ասում են, որ Ռուսական հեղափոխությունը պատմության ամենաուսումնասիրված և քննարկված էջերից մեկն է։

Այս իրադարձությունները պատմության մեջ առաջացրին շատ հարցեր, որոնք մինչ այժմ չեն ստացել իրենց լիարժեք պատախանները։ Պատմաբանները դեռ մտորումների մեջ են, թե արդյոք «փետրվարյան հեղափոխությունը» ծնեց «հոկտեմբերյան հեղափոխություն» կամ հոկտեմբերյան իրադարձություններն ինչպես կոչել հեղափոխություն, հեղաշրջում թե այդ երկուսի համակցությունը։ Բացի այդ ինչը հանգեցրեց երկրում քաղաքացիական պատերազմի, բռնությունների, համաճարակի ու սովի, ինչպես նաև Խորհրդային բռնապետության առաջացմանը։ Պատմաբանների մոտ լիարժեք չի ձևավորվել նաև որոշակի հարցերի պատասխաններ կապված Ստալինիզմյան բռնապետության հաստատման հետ։

 

1917 թվականից առաջ Ռուսական կայսրությունը ավտորիտար միապետություն էր։ 1861 թվականին Ռուսական կայսր Ալեքսանդր II գահակալման տարիներին հին ֆեոդալական ռեժիմը արդեն իսկ տվեց իր առաջին ճեղքերը։

20-րդ դարի սկզբին Ռուսական կայսրությունը հայտնի դարձավ իր արդյունաբերությամբ։ Միաժամանակ մշակութային բնագավառում ևս տեղի ունեցավ առաջընթաց։ Սակայն այս ամենը չբարելավեց երկրի վիճակը։ Արդյունաբերությունը ծաղկում էր, աշխատուժը կենտրոնանում էր հիմնականում խոշոր քաղաքներում, փոխարենը աղքատների վիճակը գնալով ավելի էր վատանում։ Փաստորեն, երկրի բարգավաճումը չունեցավ իր դրական ազդեցությունը բնակչության շրջանակում։

Կայսրությունում տնտեսությունը շարունակում էր մնալ ամենահին ճյուղը։ Արդյունաբերվող արտադրանքի արժեքը 1913 թվականին 2․5 անգամ ավելի ցածր էր քան Ֆրանսիայում, 6 անգամ պակաս քան Գերմանիայում և 14 անգամ պակաս քան ԱՄՆ-ում։ Գյուղատնտեսական եկամուտը շարունակում էր մնալ ցածր, տրանսպորտի պակասը խաթարում էր տնտեսության արդիականացման ցանկացած փորձ։ ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով ավելի ցածր էր, քան Հունգարիայում, Իսպանիայում և ԱՄՆ-ում։ Երկրում գերակշռում էր արտասահմանյան կապիտալը, ում պատկանում էր Կայսրության բաժնետոմսերի գրեթե կեսը։ Երկրում արդյունաբերությունը էլ ավելի զարգացնելու համար աղքատ գղուղացիներից կազմավորվեցին նոր աշխատանքային խմբեր։

Ռուսական կայսրության բնակչության մեծամասնությունը կազմում էին գյուղացիները (բնակչության 85 %)։ Մինչ գյուղացիներից ոմանք հարստացան և ձևավորեցին գյուղական բուրժուազիա, գյուղացիների մյուս մասը ստեղծեց գյուղական պրոլետարիատ, որտեղ էլ ծնվեցին հեղափոխական գաղափարներ։ Նույնիսկ 1905 թվականից հետո Պետդումայի պատգամավորները նշեցին, որ շատ գյուղերում մահճակալների առկայությունը համարվում է հարստության նշան։

Մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգը 1905 և 1917 թվականների հեղափոխությունների ժամանակ

 

Ռուսական կայսրությունում գնալով լայն տարածում ստացան մարքսիստական գաղափարները և հեղափոխական այլ գաղափարախոսություններ։ 19-ից 20-րդ դարերի ընթացքում բնակչության բոլոր խմբերի անդամները (ուսանողներ կամ աշխատողներ, գյուղացիներ կամ ազնվականներ) փորձել են տապալել միապետությունը, սակայն վերջիններս չեն ունեցել հաջողություններն և նրանց հակամիապետական քաղաքականությունը որակավորվել է որպես ահաբեկչություն։ Շատ հեղափոխականներ բանտարկվեցին կամ տեղահանվեցին, իսկ մյուսները կարողացան փախչել և միանալ աքսորյալներին:Այս տեսանկյունից 1917 թվականի հեղափոխությունն ամենաերկարատևն ու հաջողվածն է։ Այն կարելի է ասել անհրաժեշտ ռեֆորմացիա էր, որի իրականացմանը չկարողացան խանգարել ոչ մի քաղաքական միավորում։

Ռուսական կայսրությունում 1905 թվականի առաջին հեղափոխությունը սկսվեց ռուս-ճապոնական պատերազմում ռուսների պարտությունից հետո։ 1905 թվականի հունվարի 22-ին բնակչության մի մասը կայսր Նիկոլայ II տեսնելու համար կազմակերպեց ցույց, որը ավարտվեց վերջիններիս հալածանքով։ Այդ օրը Սանկտ Պետերբուրգում հիշատակվում է որպես «Կարմիր կիրակի»։ Դա ռուս ժողովրդի կողմից պետական մակարդակով իրենց կայսրից ազատվելու առաջին փորձն էր։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ռուսական կայսրության հետագա պարտությունները փետրվարյան հեղափոխության պատճառներից մեկն են։ Հակամարտությունների հենց սկզբից Արևելյան ճակատում, որոշակի նախնական հաջողություններից հետո բանակը ծանր կորուստներ կրեց (հատկապես Արեւելյան Պրուսիան)։ Գործարանները բավականաչափ արդյունավետ չէին, երկաթուղային ցանցը արդյունավետ և անկատար չէր, բանակի սպառազինությունը կեղտոտ էր, իսկ սննդի մատակարարումը լավ կազմակերպված չէր։ Հակամարտությունների ընթացքում զոհվեցին շուրջ 1,700,000 մարդ իսկ 5,950,000 էլ վիրավորվեցին, որի պատճառով ընկավ բանակի մարտական ոգին։ Խայտառակ պարտության պատճառներից մեկը՝ սպաների անկարողությունն էր։ Բացի այդ զինվորները կռվի ժամանակ օգտագործում էին այնպիսի տրամաչափի փամփուշտներ, որոնք չէին համապատասխանում իրենց հրացաններին։

Երկրի վիճակը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ

 

Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքով երկրում բռնկվում է մեծ ճգնաժամ․ երկրում տիրում էր սով, համաճարակ իսկ ապրանքները չէին բավականացնում բնակչությանը։ Ռուսական տնտեսությունը, որը պատերազմից առաջ Եվրոպայում ամենաբարձր աճի ցուցանիշն էր գրանցել, պատերազմի պատճառով կտրվեց Եվրոպական շուկայից։ Այս ամենը հաշվի առնելով՝ Ռուսաստանի խորհրդարանի պալատը (Դուման), որը բաղկացած էր լիբերալ և առաջադեմ կուսակցություններից, նախազգուշացնում է կայսր Նիկոլայ II Ռուսական կայսրությանը սպասող սպառնալիքի մասին և առաջարկում ստեղծել նոր սահմանադրական կառավարություն, որով քիչ թե շատ կկայունանար երկիրը։ Բայց կայսրը մերժում է Դումայի առաջարկը։ Անտեղյակ լինելով կռվի ճակատում կատարվող դեպքերից, կայսրը կարծում էր, որ իր մենիշխանությամբ կկարողանար հարթել իրավիճակը։

1915-1916 թվականներին ստեղծվում են տարբեր կոմիտեներ, որոնք իրենց ձեռքն են վերցնում այսպես ասված երկրի վերահսկողությունը։ Այս միությունները շուտով ձեռք են բերում լայն լիազորություններ։

Հեղափոխություն իրականացնելու համար 1917 թվականի փետրվարը բավական հարմար էր՝ ցուրտ ձմեռ, սննդի պակաս, պատերազմյան հոգնածություն։ Ամեն ինչ սկսվեց փետրվար ամսվա սկզբին մայրաքաղաք Պետրոգրադում (նոր անվանումը Սանկտ-Պետերբուրգ)։ Երկրում սկսվեցին համատարած գործադուլներ։ Փետրվարի 23-ին՝ (նոր օրացույցով մարտի 8-ին) կանանց միջազգային օրը, Պետրոգրադի կանայք կազմակերպեցին ցույց, որտեղ ներկայացրին իրենց պահանջները (խոսքը հիմնականում վերաբերում է հացի պահանջարկին)։ Նրանց են միացան նաև արդյունաբերական ձեռնարկությունների աշխատողները։ Թեև առաջին օրն արդեն բախումներ տեղի ունեցան բնակչության և զինյալ ուժերի միջև, բայց դրանից տուժողեր չեղան։

Հաջորդ օրերի ընթացքում գործադուլը դառնում է համատարած ամբողջ Պետրոգրադի տարածքում, որի հետևանքով մայրաքաղաքում լարվածությունը էլ ավելի է սրվում։ Մայրաքաղաքի բնակչությունը համակարծիքի էր, նրանք հավաքվել էին մեկ գաղափարի շուրջ և ամեն ուր հնչեցնում էին իրենց կարևորագույն պահանջները․ «Վերջ պատերազմին», «Վերջ միապետությանը»։ Այս անգամ զինվորականների հետ բախումները երկու կողմերում էլ տվեցին շատ զոհեր։ Շուտով բողոքի ակցիաներ սկսվեցին զինվորների շրջանակում։ Այս իրադարձություններից երեք օր հետո կայսրը մոբիլիզացնում է կայսերական զորքերը, որպեսզի ճնշի ապստամբությունը։ Սակայն զինվորները հրաժարվում են սպանել անզեն բնակչությանը։ Գիշերը զորքերի մի մասը միանում է ապստամբական ճամբարին։ Կայսրը անճարությունից այլևս միջոցներ չունենալով՝ լուծարում է Դուման և նշանակում ժամանակավոր հանձնաժողով։

Կայսերական ամբողջ զորքը միանում է ապստամբներին և դրանով նրանց խմբավորումը ձեռք է բերում մեծ ուժ կայսեր նկատմամբ։ Դա հեղափոխության հաղթանակն էր։ Ճնշման տակ հայտնված Նիկոլայ II 1917 թվականի մարտի 2-ին հրաժարվում է գահից (Գրիգորյան օրացույցով 1917 թվականի մարտի 15)։ «Նա կայսրությունից հեռանում է, որպես հեծելազորի հրամանատար» »։ Կայսեր եղբայրը՝ Մեծ իշխան Միխայիլ II Ռոմանովը հենց սկզբից էլ հրաժարվում է գահից։ Սա կայսերական միապետության ավարտն էր և առաջին խորհրդարանական ընտրությունների սկիզբը։ Հեղափոխության ժամանակ մահացան ավելի քան 100 մարդ, շատերը վիրավորվեցին։ Սակայն դա չէր խանգարում մարդկանց ոգևորությանը, որոնք համախմբված տապալելով միապետական կարգերը՝ ձգտում էին հասնել լիարժեք ազատության։

Կայսեր գահզրկմանը հաջորդող օրերը ավելի խառն էին և շփոթված։ Ժամանակավոր կառավարությունները արագորեն միմյանց հաջորդում էին, հեղափոխությունը խորանում էր, իսկ աշխատողներն ու գյուղացիները շարունակում էին մնալ դժգոհ։ Սովետական հանրաճանաչ կամավորների ելույթները, սկզբում չէին համարձակվում դեմ դուրս գալ ժամանակավոր կառավարությանը, չնայած նրան, որ երկրում իրավիճակը չէր կարգավորվում։

Բոլշևիկյան փոքրիկ կուսակցությունը ֆինանսավորում էր ստանում Գերմանիայից, որպեսզի ղեկավարի հեղափոխությունը և փակի ռուսական ճակատը։ Սրանով Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը դառնում է բնակչության ձգտումների իրականացնողը։ Այս ընթացքում տարբեր հեղափոխական կուսակցությունների մեջ սուր մրցակցություն էր երկրի ղեկը իրենց ձեռքը վերցնելու համար։

«Աշխարհի ամենաազատ երկիրը»

Միապետության անկումը դիտվում էր որպես աննախադեպ ազատություն։ Այն ժողովրդի մոտ առաջացրեց խանդավառություն։ Հասարակության բոլոր շերտերը հպարտանում էին իրենց հաղթանակով։ Ժամանակավոր կառավարությունը անդադար կազմակերպում էր հանդիպումներ բնակչության հետ, լսում նրանց հուզող հարցերը։ Ամեն շաբաթ տասնյակ հազարավոր նամակներ, միջնորդություններ էին հասնում ժամանակավոր կառավարությանը, Պետրոգրադի խորհրդարանական մարմիններին ժողովրդի պահանջներով և դժգոհություններով։

Ինչը ստիպեց Վլադիմիր Լենինին խոսել Ռուսաստանի մասին որպես «Աշխարհի ամենազատ երկիր»։ Այս առիթով ֆրանսիավի գրող Մարկ Ֆեռոն գրում է․ «Մոսկվայում աշխատողները ստիպեցին իրենց ղեկավարին ուսումնասիրել իրենց իրավունքները, Օդեսայում ուսանողները թելադրեցին իրենց դասախոսներին քաղաքակրթությունների պատմության նոր ծրագիր, Պետրոգրադում սկսնակ դերասանները փոխարինեցին թատրոնի տնօրենին և իրենք իրենց համար ընտրեցին ներկայացման սցենար, բանակում զինվորները հրավիրեցին գահակալին ներկա գտնվել իրենց մարզումներին։ Սրանք այնպիսի իրադարձություններ են, որով աշխարհը գլխիվայր շուռ է գալիս»։

Հույսով և առատաձեռնությամբ լցված այս առաջին շաբաթները շատ բռնի չէին ինչպես քաղաքներում, այնպես էլ գյուղերում։ Շատ որոշումներ, որոնք արվել էին նախկին կայսեր կողմից իր աշխատակիցների հանդեպ՝ (ովքեր պարզապես տնային կալանքի տակ էին) չեղարկվեցին։ Նրանց շնորհվեց ազատություն, իսկ շատերը ուղակի լքեցին երկիրը։ Ժամանակավոր կառավարությունը արգելեց մահապատիժը, կալանավորներին ազատ արձակեց, արտաքսյալներին վերադարձրեց երկիր։ Երկրում հայտարարվում է մամուլի, խղճի, խոսքի ազատություն։ Կանանց ևս տրվում է ընտրության իրավունք։ Պետական հակասեմիտիզմը անհետանում է։ Ուղղափառ եկեղեցին, որը Պետրոս Մեծի ժամանակ այսպես ասված գտնվում էր պահքի տակ, կարող էր ազատորեն հանդիպել խորհրդին։ 1917 թվականին պատրիարքությունը վերականգնվեց։ Զինված ուժերում Պետրոգրադի խորհրդարանի թիվ մեկ կանոնը հետևյալն էր՝ խստիվ արգելվեց սպաների նվաստացուցիչ սպառնալիքը և զինվորներին ևս տրվեց խոսքի իրավունք։

Վերջապես, ամենակարևոր փոփոխությունը կատարվեց հասարակության շրջանակում, խոսքը վերաբերվում է գյուղացիներին, քաղաքացիներին, զինվորներին։ Մի քանի շաբաթների ընթացքում ողջ երկիրը հավաքված էր մեկ գաղափարախոսության շուրջ։ Սակայն Ժամանակավոր կառավարություը ներքին ցանկություն էր հետապնդում իրականացնել ինքնավար իշխանություն, ապահովել ու ընդլայնել փետրվարյան հեղափոխության նվաճումները և բացառել հակառակ հեղափոխության տարբերակները։

Ժամանակավոր կառավարությունը և Խորհրդարանը

 

Դումայի կողմից ընտրված ժամանակավոր կառավարությունը ղեկավարում էր նախկին կայսերական սպա, հարուստ հողատեր Միխայիլ Ռոձյանկոն:Այսպիսով, նույնիսկ եթե մենք խոսում ենք աշխատողների և զինվորների հեղափոխության մասին այնուամենայնիվ կառավարությունը գտնվում էր քաղաքական գործիչների ղեկավարած Ժամանակավոր կառավարության ձեռքում, հիմնականում կադետների (Սահմանադրական դեմոկրատական կուսակցություն)։ Այս շրջանում մեծ թափ հավաքեց Կոմունիստական կուսակցությունը։ Նրանց գաղափարները տարածվեցին ոչ միայն քաղաքներում այլ նաև գյուղերում։ Մայրաքաղաքում նրանք հեղափոխության մասին հայտարարություններ էին տարածում։ Հենց այս շրջանում էլ կառավարման համակարգից բացառվեցին շատ հայտնի մարդիկ, ովքեր կարևոր դիրք էին զբաղեցնում կայսերության ժամանակ։ Կոմունիստական կուսակցությունը սկզբում այնպիսի մի խմբավորում էր, որտեղ բնակչությունը ուներ խոսքի ազատ իրավունք։

Պետրոգրադի Կոմունիստական կուսակցությունը խոստանում էր երկրում ապահովել ժողովրդավարություն, հավասար հողի բաժանում և ութ ժամյա աշխատանքային օր։ Սակայն այս ծրագիրը դուր չէր գալիս նոր հարստացած գյուղական մասային, ովքեր իրենց ձեռքում էին կենտրոնացրել գյուղական շրջանի գրեթե բոլոր հողերը։

Կոմունիստական կուսակցությունը որպես հեղափոխական կուսակցությունների առաջնորդ հավատում էր, որ միայն համընդհանուր ընտրական իրավունքի միջոցով ի վերջո կբարեկարգվի երկրի վիճակ։ Համընդհանուր ժողովը պետք է որոշում կայացներ հողի բաշխման վերաբերյալ։ Բայց քանի որ պատերազմը դեռ շարունակվում էր իսկ ռազմական ճակատում առկա էին միլիոնավոր ընտրողներ՝ ընտրությունները ձգձգվում էին։ Սպասվող բարեփոխումների ավարտը մշտապես հետաձգվում էր, հետևաբար բնակչությանը դեռևս վտանգ էր սպառնում։

Կոմունիստական կուսակցությունը Պետրոգրադի խորհրդում գերակշիռ դիրք էր բռնել սոցիալիստների, մենշևիկների և Էսեռների նկատմամբ։ Բոլշևիկները, չնայած իրենց անվանը կազմում էին փոքրամասնություն։ Կարճ ժամանակահատվածում Կոմունիստական կուսակցությունը ստանում է Պետրոգրադի ժամանակավոր կառավարության աջակցությունը և առաջադրում առավել արմատական փոփոխություններ։ Ժամանակավոր կառավարությունը և Պետրոգրադի խորհուրդը որոշում են ընտրել նոր փոխնախագահ Ալեքսանդր Կերենսկուն։

Գրեթե բոլոր հեղափոխականները, հատկապես մարքսիստական դպրոցում վերապատրաստվածները, կարծում էին, որ պրոլետարական հեղափոխությունը վաղաժամ է, և դրանով երկիրը կունենա տնտեսական հետընթաց։ Նրանց աչքում Ռուսաստանը միայն հասունացել էր բուրժուական հեղափոխության համար, իսկ պրոլետարիատը անփորձ էր և ռիսկային։ Մարքսիստական վերլուծությունը իրենից ենթադրում էր միայն բուրժուական հեղափոխություն, ինչպիսին տեղի էր ունեցել 1789 թվականին ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ : Կոմունիստական կուսակցությունը համաձայնում էր «բուրժուական հեղափոխության» գաղափարի հետ, սակայն իրականում հող էր նախապատրաստում սոցիալիզմի իրականացման համար։ Հեղափոխական կուսակցությունները, փաստորեն, ևս չէին շտապում բավարարել ժողովրդի պահանջները։

Ապրիլյան օրերը

Չնայած ռուս բնակչությունը արդեն հոգնել էր պատերազմից և երկրում տիրող իրավիճակից, այնուամենայնիվ կառավարությունը բացառում էր Ռուսաստանի պատերազմից դուրս գալու փաստը։ Ապրիլին տեղի ունեցավ գաղտնի ժողով, որտեղ Ժամանակավոր կառավարությունը և խորհրդի անդամները եկան այն եզրահանգման, որ պայմանագրերի չարաշահումը և պատերազմը շուտով կառաջացնեն զինվորների և բնակչության բարկությունը։ Կառավարության դեմ ցույցերը առաջացնում են հեղափոխության առաջին իսկական զինված բախումները և ստիպում արտգործնախարարին՝ պատմաբան, կադետ Պավել Միլյուկովին տալ հրաժարական։

Նույն թվականին Ռուսաստան վերադառնալուց կարճ ժամանակ անց Վլադիմիր Լենինը հրապարակեց իր ապրիլյան թեզիսները։ Վերջիններիս համաձայն կապիտալիզմը մտել է անկման փուլ, իսկ ազգային բուրժուազիան այլևս չէր կարող որևէ դերակատարում ունենալ երկրի համար։ Նա կարծում էր, որ միայն հեղափոխության շարունակությունը կարող է դադարեցնել պատերազմը և ապահովել փետրվարյան հեղափոխության նվաճումները։ Լենինը հրաժարվում է Ժամանակավոր կառավարությանը աջացություն ցուցաբերել․ նրա առաջնային նպատակն էր բնակչությանն ապահովել հավասարաչափ իրավունքներով։ Նա գտնում էր, որ անհրաժեշտ է կատարել հողի հավասար բաժանում գյուղացիների միջև, ապահովել վերահսկողություն գործարաններում, որպեսզի աշխատանքային գրաֆիկը չանցնի ութ ժամից։ Սրանով նախատեսվում էր անմիջապես անցում կատարել դեպի Սոցիալիստական հանրապետություն։

Լենինյան թեզիսները սկզբում լայն արձագանք չստացան, սակայն շուտով, այն ունեցավ մեծ տարածում, անգամ հրատարակվեց այդ ժամանակի ամենաօրակարգային թերթերից մեկում՝ «Պրավդայում»։ Իոսիֆ Ստալինն ու Վյաչեսլավ Մոլոտովն անգամ հրապարակային հայտարարեցին, որ կաշխատեն ու կաջակցեն Լենինին երկիրը կայունության հասցնելու համար։ Տնտեսության անկումն ու շարունակական պատերազմները ավելացնում էին Վլադիմիր Լենինին հետևողների թիվը։ Արդեն հունիսի սկզբին բոլշևիկները մեծամասնություն էին կազմում Պետրոգրադի խորհրդում։

Հուլիսյան օրերը

 

 

 

1917 թվականի առաջին ամիսների ընթացքում կայսեր անկարողությունը և սպաների անփորձ լինելը երկիրը կանգնեցրին մեծ ճգնաժամի առաջ։ «Հեղափոխական դավաճանություն»։ Շատերը ակնկալում էին, որ վերջապես կհասնեն այնպիսի մի ապստամբության, ինչպիսիք էին Գերմանիայում Հակոբյան և Ֆրանսիայում 1792 թվականի ապստամբությունները։ Ռուսաստանում Ռազմական նախարար Ալեքսանդր Կերենսկին գլխավորեց միապետության դեմ այդ ազգային հեղափոխությունը։

Հուլիսի սկզբին պատերազմում «Կերենսկու ռազմական ձախողումը» առաջացրեց համընդհանուր հիասթափություն։ Զինվորները հրաժարվեցին դուրս գալ ռազմաճակատ։ Սրա հետևանքով բանակի թիվը կրճատվում է, թիկունքում առաջանում են բողոքները, Կերենսկու հեղինակությունը ընկնում է։ Հուլիսի 3-ից 4-ն ընկած ժամանակահատվածում մայրաքաղաք Պետրոգրադում տեղակայված զորքը վերջնականապես հաժարվեց մեկնել ռազմաճակատ։ Սակայն, բոլշևիկները, որոնք մեծամասնություն էին կազմում Պետրոգրադում, դեռևս դեմ էին կոտորածներին։ Նրանք կարծում էին, որ դեռ պահը չի հասունացել ժամանակավոր կառավարությանը տապալելու համար։

Կոռնիլովյան ապստամբությունը

 

Կոռնիլովյան ապստամբությունը ռազմական հեղաշրջման ձախողված փորձ էր 1917 թվականի օգոստոսին Ռուսաստանի զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատար գեներալ Լավր Կոռնիլովի ղեկավարությամբ՝ ընդդեմ Ալեքսանդր Կերենսկու ղեկավարած Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարության։ Նա նպատակ էր հետապնդում վերջինիս իշխանությունից զրկել և երկրում ռազմական դիկտատուրա մտցնել։

Ալեքսանդր Կերենսկին բանակի գլխավոր հրամանատար է նշանակում գեներալ Կոռնիլովին։ Բանակը պատերազմների պատճառով փլուզման շեմին էր, ուստի նոր հրամանատարը պետք է ամեն բան աներ դա կանխելու համար։ Նախևառաջ Կոռնիլովը ցանկանում էր, որ պատերազմի ժամանակ անկախ Ժամանակավոր կառավարության հրամաններից չտուժի Ռուսաստանի հեղինակությունը։

Գործարաններում և բանակում Ժամանակավոր կառավարության դեմ հեղափոխության վտանգը գնալով ձևավորվում էր։ Այն միությունները, որոնցում բոլշևիկները մեծամասնություն էին կազմում, կազմակերպվում էին զանգվածային գործադուլներ։ Լարվածությունը աստիճանաբար աճում էր։ Օգոստոսի 20-ին Կադետական կուսակցության առաջնորդ Պավել Միլյուկովը ասում էր. «Արդյոք կարդարացվի սովի հալածանքները կամ բոլշևիկյան գործողությունները, որոնք ամեն կերպ նպաստում էին երկրի տարանջատմանը».:

Հեղաշրջման հիմնական հարվածող ուժը լինելու էր գեներալ Ալեքսեյ Կրիմովի 3-րդ հեծյալ կորպուսը։ Օգոստոսի 25-ին Կոռնիլովը զորքերը շարժեց Պետրոգրադի վրա և պահանջեց ժամանակավոր կառավարության հրաժարականը։ Կերենսկին Կոռնիլովին հայտարարեց խռովարար և ազատեց նրան գերագույն գլխավոր հրամանատարի պաշտոնից։ Բոլշևիկները համալրեցին Կարմիր բանակայինների կազմը ավելի քան 15 հազար զինյալներով։ Ապստամբության դեմ դուրս եկան նաև Պետրոգրադի, Մոսկվայի բանվորները, Բալթիական նավատորմի նավաստիները։

Օգոստոսի 30-ին կոռնիլովականների առաջխաղացումը ամենուրեք կանգնեցվեց։ Կրիմովը ինքնասպան եղավ։ Ձերբակալվեցին գեներալ Կոռնիլովը և ուրիշներ։ Օգոստոսի 31-ին պաշտոնապես հայտարարվեց Կոռնիլովի մահվան մասին։

Ապստամբություն

 

Բոլշևիկյան խորհրդի նիստում կապված Հեղափոխության հետ առաջացել էին տարաձայնություններ՝ մի մասը գտնում էր, որ դեռ պահը չի հասունացել հեղափոխություն իրականացնեու համար, իսկ մյուս մասը Լենինի և Լև Տրոցկու գլխավորությամբ գտնում էր, հակառակը, որ ճիշտ ժամանակն է կազմակերպել զինված խռովություն իշխանությունը Ժամանակավոր կառավարության ձեռքից վերցնելու համար:Վերջիններիս ձայնը գերազանցեց և ի վերջո եկան համաձայնության իշխանափոխության վերաբերյալ, որը նախատեսվում էր կազմակերպել հոկտեմբերի 25-ին։

Պետրոգրադի խորհրդում ձևավորվեց հեղափոխական ռազմական հանձնաժողով Տրոցկու ղեկավարությամբ։ Այն բաղկացած է զինված գյուղացիներից, զինվորներից եւ նավաստիներից։ Նա հավաստիացնում էր քաղաքը գրավելու համար կատարված են բոլոր ռազմավարական հաշվարկները։

Ապստամբությունը սկսվեց 1917 թվականի հոկտեմբերի 24-ի գիշերվանից (նոյեմբերի 6 ժամանակակից օրացույցով) մինչև հոկտեմբերի 25-ը (նոյեմբերի 7 ժամանակակից օրացույցով)։ Իրադարձությունները տեղի ունեցան գրեթե առանց արյունահեղության։ Կարմիր բանակայինների գլխավորությամբ բոլշևիկները մինչև Ձմեռային պալատի վրա հարձակվելը գրեթե առանց դիմադրության գրավեցի քաղաքի կամուրջները, երկաթուղային կայանները։ Պաշտոնական տվյալներով այս դեպքերի մասին անգամ ֆիլմեր են նկարահանվել, որոնք ներկայացնում են իրադարձությունները հերոսական տեսանկյունից։ Ապստամբության ժամանակ եղան միայն հինգ մահացածներ և մի քանի վիրավորներ։

Հոկտեմբերի 25-ին, Տրոցկին պաշտոնապես հայտարարեց Ժամանակավոր կառավարության լուծարումը։ Նոր խորհրդարանի բացման ժամանակ ներկա էին 562 պատվիրակներ, որոնցում 382-ը բոլշևիկներ էին իսկ 70-ը ձախ Էսէռներ։

Սակայն որոշ պատվիրակներ համարում էին, որ Լենինն ու Բոլշևիկյան կուսակցությունը իշխանությունը վերցրել են անօրինական, և մոտ հիսուն հոգի լքեցին դահլիճը։ Աջակողմյան հեղափոխական սոցիալիստներ եւ մենշևիկները հաջորդ օրը ստեղծեցին «Հայրենիքի և հեղափոխության փրկության կոմիտե»։ Վերջինիս մասին Լև Տրոցկին ասել է. «Պետք է ուշադիր լինել այն հանգամանքի վրա, որ մենշևիկների և սոցիալիստ-հեղափոխականների հեռացումը դավաճանություն է նոր կազմավորվելիք կառավարության հանդեպ» »։ Հաջորդ օրը հաստատվում է Ժողովրդական խորհրդի սահմանադրությունը, որը բաղկացած էր բացառապես բոլշևիկներից։ Հաջորդ օրը Լենինը հրապարակայնորեն ելույթ ունեցավ, որտեղ ասաց․ «Մենք բոլորին հրավիրել էինք մասնակցելու նոր կառավարության աշխատանքներին, սակայն մենշևիկները որոշեցին հեռանալ և դա մեր մեղքը չէ»։

Նոր կառավարության գալուց անմիջապես հետո մի քանի ժամվա ընթացքում ընդունվեցին մի շարք որոշումներ ու փոփոխություններ կատարվեցին կառավարման համակարգում։ Իր առաջին ելույթի ժամանակ Լենինն ասել էր. «Ժամանակն է, որ մենք անցում կատարենք դեպի սոցիալիստական համակարգ»։ Առաջնահերթ Լենինը խոստացել էր բանակցություններ սկսել ռազմատենչ երկրների հետ, որով կապահովեր «ժողովրդավարական խաղաղություն»։

Հաջորդ կարևոր քայլը հողատարածքի վերաբաշխումն էր գյուղացիների միջև։ 1920 թվականին գյուղատնտեսության Ժողովրդական կոմիսարիատի պաշտոնական տվյալների համաձայն գյուղացիները ստացել էին 23,27 միլիոն հա հողատարածք, բացի այդ ազատվել էին վարձավճարից մինչեւ 700 մլն ռուբլի։ Իսկ բոլշևիկները վերացրել էին գյուղացիների հողային բանկային պարտքը, որը հասել է 1,4 միլիարդ ռուբլի։

Քննարկվեցին և ընդունվեցին մի շարք օրենքներ կապված մահապատժի վերացման, բանկերի ազգայնացման (դեկտեմբերի 14), աշխատողների նկատմամբ վերահսկողության սահմանման հետ։ Սահմանվեց աշխատանքային ութ ժամյա օր, վերացվեցին եկեղեցու արտոնությունները /եկեղեցին այլևս չէր միջամտելու պետական գործերին/, վերընտրվեց Գրիգորյան օրացույցը։

Հոկտեմբերյան հեղաշրջում թե՞ հեղափոխություն

Խոսելով Հոկտեմբերյան իրադարձությունների մասին շատ մեկնաբաններ մինչ այժմ հավաստիացնում են, որ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունն իրականում եղել է որոշակի և կազմակերպված փոքրամասնության կողմից կատարված հեղաշրջում, որի նպատակն է եղել ամբողջ իշխանությունը կենտրոնացնել բոլշևիկների ձեռքին։ Ֆրանսիական սոցիալիստական «Մարդկություն» թերթը անդրադառնալով այս դեպքերին գրում է. ««Ռուսական հեղաշրջման» համար հող են նախապատրաստել Լենիննն ու «մաքսիմալիստները»»։

Պատմաբան Ալեսանդրո Մոնգիլին նշում է, որ հետագա տարիներին բոլշևիկներն անգամ չէին ամաչում միմյանց հետ խոսել հոկտեմբերյան «հեղափոխության» (հեղաշրջում) մասին։ Իր ինքնակենսագրության մեջ Տրոցկին օգտագործել է «ապստամբություն», «իշխանության նվաճում» և «հեղաշրջում» բառերը։ Հոկտեմբերյան հեղաշրջման մասին հիշատակություններ են պահվում նաև գերմանացի կոմունիստ Ռոզա Լյուքեմբուրգի հուշերում։

Մարկ Ֆերոն կարծում էր, որ 1917 թվականի հեղափոխությունը փոքրամասնության կողմից ժողովրադավարության հասնելու կատարյալ փորձ էր, երբ զինյալներն անցան բնակչության կողմը և համատեղ պայքարեցին իշխանափոխության համար։ Շուտով ընտրվեցին նաև Խորհրդային պետության ապագա ղեկավարները՝ Լենինը, Տրոցկին, Կամենևը, Զինովևը։ Հեղափոխության հաղթանակից հետո նրանց առաջին քայլը «բուրժուազիայի» բացառումն էր երկրի հետագա պատմությունից։ Մյուս կողմից, չի կարելի հերքել, որ ապստամբության մասնակիցները համոզված էին, որ իշխանությունը անցնելու է խորհրդային իշխանություններին։ Բայց նրանք անգամ չէին պատկերացնում, որ բոլշևիկները ևս ուզում էին հասնել միանձնյա ղեկավարության։

Ֆրանսիացի պատմաբան Նիկոլաս Վերտը Հոկտեմբերյան հեղափոխության մասին գրում էր. «Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը ոչ այն ինչ էր քան իրադարձությունների պատահականություն, որի արդյունքում երիկիրը շեղվեց իր բնականոն կյանքից։ Արդյունքում տուժվեց ռուս բնակչությունը։ Սակայն այս իրադարձությունները ռուս պատմաբանները վերագրում են բոլշևիկներին, ովքեր միտումնավոր գործողություններ կազմակերպեցին ժողովրդավարության հասնելու համար։ 1917 թ. հոկտեմբերի հեղափոխությունը համարվում էր երկու շարժումների միաժամանակյա կոնվերգենցիա։ Այդ շարժումներից յուրաքանչյուրն ուներ իր ժամանակը, ներքին դինամիկան, կոնկրետ ձգտումները։ 1917 թվականի վերջերին բոլշևիկների վարած քաղաքականությունը և նրանց գործողությունները համընկնում էին ռուս բնակչության ձգտումներին»։

Լենինը և Տրոցկին Պետրոգրադում վերցնելով իշխանությունը մտադրություն ունեին կառուցել սոցիալական կարգեր ոչ միայն Ռուսաստանի տարածքում, այլ նաև նրա տարածքներից դուրս։ Նույն ժամանակահատվածում սկսեցին հեղափոխություններ Եվրոպայում։

Մեկ տարի անց հեղափոխությունների ալիքը տարածվում է Գերմանիայում (1918-1919 թթ. Գերմանիայի հեղափոխությունը) և Հունգարիայում, որտեղ Բելա Կունի գլխավորությամբ Խորհրդային հանրապետություն է ծնվում 133 օրվա ընթացքում։ Հարևան Ֆինլանդիայում հեղափոխությունը պարտվեց 1918 թ. մարտին գերմանացիների օգնությամբ կազմակերպված քաղաքացիական պատերազմի պատճառով։ Այս իրադարձությունները պատմության մեջ մտան «Սպիտակ ահաբեկչություն» անվամբ, որի ժամանակ սպանվեց ավելի քան 35 հազար մարդ։

1919 թվականի հունվարին գերմանական Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը դիմել էր կառավարությանը ` ճնշելու հեղափոխությունը։ Սպանվեցին հեղափոխության առաջնորդ Կարլ Լիբկնեխտը եւ Ռոզա Լյուքսեմբուրգը։ 1919-1920 թվականներին ապստամբություններ սկսվեցին Իտալիայում։ Նույն ժամանակաշրջանում ցույցեր և գործադուլներ սկսվեցին ԱՄՆ-ում և Ֆրանսիայում, որոնք չվերաճեցին հեղափոխության։ Հեղափոխությունների ալիքը շուտով ավարտվեց և բոլշևիկյան իշխանությունը մնաց մեկուսացված։