Llysiau'r Afu: Grwp o banhigion anflodeuol bach, o'r rhaniad Marchantiophyta

Llysiau'r afu
Llysiau'r afu palmwyddog (Marchantia polymorpha)
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Plantae
Rhaniad:	Marchantiophyta Stotler & Crand.-Stotl.
Dosbarthiadau ac urddau
Haplomitriopsida Haplomitriales Calobryales Marchantiopsida Blasiales Sphaerocarpales Neohodgsoniales Lunulariales Marchantiales Jungermanniopsida Pelliales Fossombroniales Pallavaciniales Pleuroziales Metzgeriales Porellales Ptilidiales Jungermanniales

Mae tua 6,000 o rywogaethau wedi cael eu darganfod hyd yn hyn. Fe'u ceir ledled y byd, mewn lleoedd llaith gan amlaf. Maent yn blanhigion syml heb feinwe fasgwlaidd neu wreiddiau go iawn. Mae gan lawer ohonynt goesyn a dail ac maent yn debyg i fwsoglau o ran golwg. Mae rhywogaethau eraill yn tyfu fel thalws gwastad heb goesyn a dail.

Fe'u rhennir i dri Dosbarth, o ran tacson, sef: Haplomitriopsida, Marchantiopsida a Jungermanniopsida.

Yn draddodiadol, grwpiwyd Llysiau'r afu gyda bryoffidiau eraill (sef mwsoglau a chyrnddail) yn y Rhaniad (neu "Ffylwm") a elwir yn "Bryophyta". Oddi fewn i'r rhaniad hwn galwyd y Dosbarth o lysiau'r afu yn "Hepaticae" (a hefyd yn "Marchantiopsida"). Fodd bynnag, gan fod hyn yn gwneud y grwp Bryophyta yn baraffiletig (paraphyletic), rhoir Rhaniad cyfan i'r grŵp, bellach. Wrth gwrs, mae'r hen enw Bryophyta yn parhau rhwng cloriau llyfrau, ond erbyn heddiw, mae'r gair Bryophyta yn cynnwys mwsoglau'n unig.

 

Y rheswm arall dros roi Rhaniad cyfan i lysiau'r afu yw ei bod yn ymddangos iddynt rannu oddi wrth yr embryoffytau ymhell yn ôl, yn y cyfnod pan roedd esblygiad planhigion ar gychwyn. Nhw yw'r unig grwp o blanhigion tir nad oes ganddynt stomata yn y cyfnod Sporophyte. Cafwyd hyd i ffosiliau o lysiau'r afu (y math Pallaviciniites) yn Efrog Newydd, sy'n hynod o debyg i'r Metzgeriales modern. Cafwyd hyd, hefyd, i ffosil arall, sef y Protosalvinia, o'r un cyfnod, sef y cyfnod Defonaidd Uchaf. Yn 2017 cafwyd hyd i ffosil o'r math Metzgeriothallus sharonae, eto yn Efrog Newydd, ac a ddyddiwyd i ganol y cyfnod Defonaidd. Ond y ffosiliau hynaf, hyd yma (2019) yw'r 5 math gwahanol o sborau llysiau'r afu, a ganfuwyd yn yr Ariannin yn 2010, ac sy'n perthyn i'r cyfnod Ordofigaidd, ac a ddyddiwyd i tua 470 miliwn o flynyddoedd CP.