Cath: Anifail anwes

Cath
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Dosbarth:	Mammalia
Urdd:	Carnivora
Teulu:	Felidae
Genws:	Felis
Rhywogaeth:	F. silvestris
Isrywogaeth:	F. s. catus
Enw trienwol
Felis silvestris catus (Linnaeus, 1758)
Cyfystyron

Mae’r gath (neu domesticus) yn famal bach cigysol dof sydd â blew meddal, trwyn byr wisgerog ac ewinedd gwrthdynnol. Mae’n anifail anwes a fegir am ei chwmnïaeth, yn aml, a’i gallu i hela pryf a nadroedd a hynny ers o leiaf 9,500 o flynyddoedd.

Mae’n heliwr celfydd, a cheir dros fil o wahanol fathau. Gellir ei hyfforddi i ufuddhau i orchmynion syml. Mae rhai cathod penodol yn enwog am allu gweithio systemau mecanyddol syml fel dyrnau drysau. Mae cathod yn defnyddio nifer o wahanol fathau o synau ac iaith-gorfforol wrth gyfathrebu. Gyda 600 miliwn o gathod fel anifeiliad anwes ledled y byd, cathod, mae’n bosib, yw’r anifail anwes mwyaf poblogaidd yn y byd.

Credir mai yn yr Hen Aifft y cafodd y cathod cyntaf eu bridio, ond fe ddarganfuwyd mewn astudiaeth yn 2007 mai yn y Dwyrain Canol - a hynny dros 10,000 o flynyddoedd yn ôl.

Gall cath fod yn gath tŷ (neu’n gath anwes), yn gath fferm neu’n gath ledwyllt (neu’n gath grwydr); mae’r olaf yn byw’n rhydd ac yn osgoi cyswllt dynol. Gwerthfawrogir y gath ddof gan bobl am ei chwmnïaeth a’u gallu i ladd cnofilod fel llygod. Ceir tua 60 o fridiau gwahanol o gathod.

Mae’r gath yn debyg o ran anatomeg i’r rhywogaethau cathaidd arall: mae ganddi gorff hyblyg cryf, gydag atgyrchau cyflym, dannedd miniog a chrafangau y gellir eu tynnu a'u moeli er mwyn lladd ysglyfaeth bach. Mae ei golwg yn y nos a'i synnwyr arogli wed datblygu'n dda. Mae cyfathrebu cath yn cynnwys lleisiau fel mewian a chanu grwndi, hisian, chwyrlio a rhochian yn ogystal ag iaith y corff sy'n unigryw i gathod. Mae' fwyaf gweithgar gyda'r wawr a'r cyfnos ac yn heliwr unig ond yn rhywogaeth gymdeithasol. Gall glywed synau rhy wan neu'n rhy uchel o ran amledd - a synau sy'n rhy uchel i glustiau dynol, fel y synau a wneir gan lygod a mamaliaid bach eraill. Mae cathod hefyd yn secretu ac yn canfod arogl fferomonau.

Gall cathod dof benywaidd feichiogi rhwng y gwanwyn a diwedd yr hydref, gyda meintiau'r torllwyth yn aml yn amrywio o ddwy i bum cath fach. Mae cathod dof yn cael eu bridio a'u harddangos mewn digwyddiadau fel cathod pedigri cofrestredig. Gall ysbaddu effeithio ar boblogaeth cathod, ond mae cathod ledled y byd ar gynnydd a phoblogaethau o adar yn gostwng

Dofwyd y gath gyntaf yn y Dwyrain Agos tua 7,500 CC. Tybiwyd ers tro bod dofi cathod wedi dechrau yn yr hen Aifft, lle roedd cathod yn cael eu parchu o tua 3100 CC. Yn 2020 amcangyfrifir bod 220 miliwn o gathod dan berchnogaeth a 480 wedi mynd yn y gwyllt. Yn 2017 y gath ddof oedd yr ail anifail anwes mwyaf poblogaidd yn yr Unol Daleithiau, gyda 95.6 miliwn o gathod yn berchen a tua 42 miliwn o gartrefi yn berchen ar o leiaf un gath. Yn y Deyrnas Unedig, mae gan 26% o oedolion gath, ac amcangyfrifir bod poblogaeth y cathod anwes yn 10.9 miliwn erbyn 2020.

Tarddiad y gair Cymraeg cath, yw'r gair Lladin catta, cattus, a ddefnyddiwyd gyntaf yn niwedd y 1g. Awgrymwyd bod y gair catta, cattus yn benthyca o'r Gopteg šau (ϣⲁⲩ) ‘cath wryw’, neu ei ffurf fenywaidd wedi'i ôl-ddodi â -t. Efallai fod y gair Lladin yn benthyca o iaith Nilo-Saharaidd. Mae'r geiriau Nwbieg kaddîska ‘cath wyllt’ a Nobiin kadīs yn ffynonellau posibl neu'n gytras. Gall y gair Nwbieg fod yn fenthyciad o'r Arabeg qaṭṭ (قَطّ) neu qiṭṭ (قِطّ) er hynny. Mae’n llai tebygol y gallai’r ffurfiau ddeillio o hen air Germanaidd, a fewnforiwyd i’r Lladin ac yna i Roeg ac i Syrieg ac Arabeg.

 

Daw'r gair amgen pws o'r 16g ac mae'n bosibl ei fod wedi'i gyflwyno o poes yn yr Iseldireg neu o puuskatte o'r Isel Almaeneg , neu kattepus mewn Swedeg ayb. Ceir ffurfiau tebyg yn Lithwaneg puižė a puiscín mewn Gwyddeleg. Nid yw geirdarddiad y gair amgen hwn yn hysbys, ond efallai ei fod wedi codi'n syml o'r sain a ddefnyddir i ddenu cath.

Cynigiwyd yr enw gwyddonol gan Carl Linnaeus ym 1758 ar gyfer cath ddof. Cynigiwyd Felis catus domesticus gan Johann Christian Polycarp Erxleben ym 1777. Felis daemon a gynigiwyd gan Konstantin Alekseevich Satunin yn 1904 am y gath ddu o'r Transcaucasus, a nodwyd yn ddiweddarach fel cath ddof.

Yn 2003, dyfarnodd y Comisiwn Rhyngwladol ar Enwau Sŵolegol fod y gath ddof (weithiau: cath ddof) yn rhywogaeth wahanol, sef Felis catus. Yn 2007, fe'i hystyriwyd yn isrywogaeth, F. silvestris catus, o'r gath wyllt Ewrop (F. silvestris) yn dilyn canlyniadau ymchwil ffylogenetig. Yn 2017, dilynodd Tasglu Dosbarthu Cat yr IUCN argymhelliad yr ICZN ynghylch y gath ddof fel rhywogaeth wahanol, Felis catus.

 

Mae'r gath ddof yn aelod o'r cathfilod (Felidae), teulu a oedd â chyd-hynafiad tua 10-15 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Gwahanodd y genws Felis oddi wrth cathfilod eraill tua 6-7 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Mae canlyniadau ymchwil ffylogenetig yn cadarnhau bod y rhywogaeth Felis gwyllt wedi esblygu trwy rywogaethau sympatrig neu barapatig, tra bod y gath ddof wedi esblygu trwy ddetholiad artiffisial. Mae'r gath ddof a'i hynafiad gwyllt agosaf yn ddiploid ac mae gan y ddau 38 cromosom a thua 20,000 o enynnau. Cafodd y gath lewpart (Prionailurus bengalensis) ei dofi'n annibynnol yn Tsieina tua 5,500 CC. Nid yw'r llinell hon o gathod rhannol ddof yn gadael unrhyw olion ym mhoblogaethau cathod dof heddiw

Dofi

Cloddiwyd y dyluniad cyntaf o ddofi cath wyllt Affrica (Felis silvestris lybica) ger bedd dynol Neolithig yn Shillourokambos, de Cyprus, ac mae'n dyddio i tua 7500-7200 CC. Gan nad oes tystiolaeth o anifeiliaid mamalaidd brodorol ar Cyprus, mae'n debyg bod trigolion y pentref Neolithig hwn wedi dod â'r gath a mamaliaid gwyllt eraill i'r ynys o'r Dwyrain Canol. Mae gwyddonwyr yn tybio felly bod cathod gwyllt Affrica wedi'u denu i aneddiadau dynol cynnar yn y Cilgant Ffrwythlon gan lygod, yn enwedig llygoden y tŷ (Mus musculus), a'u bod yn cael eu dofi gan ffermwyr Neolithig. Parhaodd y gydberthynas hon rhwng ffermwyr cynnar a chathod dof am filoedd o flynyddoedd. Wrth i arferion amaethyddol ledaenu, felly hefyd y broses o ddofi cathod. Cyfrannodd cathod gwyllt yr Aifft at gronfa genynnau mamol y gath ddof yn ddiweddarach.

Ers dofi cathod dim ond mân newidiadau y mae nhw wedi'u gwneud o ran anatomeg ac ymddygiad, ac maent yn dal i allu goroesi yn y gwyllt. Ymhlith y nodweddion sy'n apelio at bobl y mae eu maint bach, eu natur gymdeithasol, iaith y corff amlwg (ee rwbio), cariad at chwarae a deallusrwydd cymharol uchel. Gall cathod Leopardus caeth hefyd ddangos ymddygiad cariadus tuag at fodau dynol ond nid ydynt yn ddof. Mae cathod tŷ yn aml yn paru â chathod gwyllt, gan gynhyrchu hybridau fel y gath Kellas yn yr Alban. Mae hybrideiddio rhwng rhywogaethau dof a rhywogaethau cathaidd eraill hefyd yn bosibl.

Dechreuwyd datblygu bridiau gwahanol o gathod yng nghanol y 19g. Datgelodd dadansoddiad o genom y gath ddof fod genom y gath wyllt hynafiadol wedi'i newid yn sylweddol yn y broses o ddofi, wrth i fwtaniadau penodol gael eu dewis i ddatblygu bridiau cathod. Mae'r rhan fwyaf o fridiau wedi'u seilio ar gathod dof wedi'u bridio ar hap. Amrywia genynnau'r bridiau hyn yn fawr, o ardal i ardal, ac mae ar ei isaf mewn poblogaethau brîd pur, sy'n dangos mwy nag 20 o anhwylderau genetig niweidiol.

 

Maint

Mae gan y gath ddof benglog llai ac esgyrn byrrach na'r gath wyllt Ewrop: tua 46 cm ar gyfartaledd yw hyd y corff heb y gynffon a thaldra o 23-26 cm a chynffon 30 cm. Mae'r gwrywod yn fwy na'r benywod. Pwysau'r gath ddof, ar gyfartaledd yw rhwng 4 a 5 cilogram.

Sgerbwd

Mae gan gathod saith fertebra serfigol (fel y mae'r rhan fwyaf o famaliaid); 13 fertebra thorasig (mae gan bobl 12); saith fertebra meingefnol (mae gan fodau dynol bump); tri fertebra sacrol (fel y mae'r rhan fwyaf o famaliaid, ond mae gan fodau dynol bump); a nifer amrywiol o fertebra cynffonnol (dim ond tri i bum fertebra cynffonnol sydd gan fodau dynol, wedi'u hasio o fewn cwtyn y cynffon, sef y coccyx mewnol. Y fertebra meingefnol a thorasig ychwanegol sy'n cyfrif am symudedd asgwrn cefn a hyblygrwydd y gath. Ynghlwm wrth yr asgwrn cefn mae 13 asen, yr ysgwydd, a'r pelfis. Yn wahanol i freichiau dynol, mae coesau blaen y gath yn cysylltu â'r ysgwydd gan esgyrn pont yr ysgwydd sy'n arnofio'n rhydd ac sy'n caniatáu i gorff cyfan y gath fynd drwy unrhyw le y gallant ffitio'u pen iddo.

Penglog

 

Mae penglog cath yn anarferol ymhlith mamaliaid oherwydd bod ganddi socedi llygaid mawr iawn a gên arbenig o bwerus. O fewn yr ên, mae gan gathod ddannedd sydd wedi'u haddasu ar gyfer lladd ysglyfaeth a rhwygo cig. Pan fydd yn trechu ei hysglyfaeth, mae cath yn rhoi brathiad gwddf angheuol gyda'i dau ddant hir, gan eu gosod rhwng dau o fertebra'r ysglyfaeth a thorri llinyn yr asgwrn cefn, gan achosi parlys ac yna marwolaeth. O'u cymharu â chathod eraill, mae gan gathod dof ddannedd sydd wedi'u gwasgaru'n gul o gymharu â maint eu gên, sy'n addasiad i'w hoff ysglyfaeth, sef cnofilod bach, sydd â fertebrau bach. Mae'r cilddannedd blaen a'r dannedd malu cyntaf gyda'i gilydd ar bob ochr i'r geg, yn torri'r cig yn ddarnau bach yn effeithlon, fel llafnau siswrn. Mae'r rhain yn hanfodol wrth fwydo, gan na all cilddannedd bach cathod gnoi bwyd yn effeithiol iawn.  Er bod cathod yn tueddu i fod â dannedd gwell na'r rhan fwyaf o bobl, gyda phydredd yn gyffredinol yn llai tebygol oherwydd haen amddiffynnol fwy trwchus o enamel, poer llai niweidiol, llai o gadw gronynnau bwyd rhwng dannedd, a diet heb siwgr yn bennaf, maent yn colli dannedd ac yn cael dannodd yn achlysurol.

Crafangau

Mae gan gathod grafangau y gellir eu tynnu'n ôl i'r blew. Fel arfer, mae'r crafangau'n cael eu gorchuddio â'r croen a'r blewiach o amgylch padiau blaen y pawen. Mae hyn yn cadw'r crafangau'n finiog trwy atal traul rhag dod i gysylltiad â'r ddaear ac yn caniatáustelcian tawel wrth geisio dal ysglyfaeth.

. Mae'r crafangau ar y pawennau blaen fel arfer yn fwy miniog na'r rhai ar y pawennau ôl. Gall cathod ymestyn eu crafangau'n wirfoddol ar un neu fwy o bawennau a hynny wrth hela neu wrth amddiffyn eu hunain, dringo, tylino, neu ar gyfer tyniant ychwanegol ar arwynebau meddal.

Mae gan y rhan fwyaf o gathod bum crafanc ar eu pawennau blaen, a phedair ar eu pawennau cefn. Ceir allwthiad hefyd sy'n ymddangos fel y chweched "bys". Nid oes gan y nodwedd arbennig hon o'r pawennau blaen, y tu mewn i'r arddyrnau, unrhyw swyddogaeth mewn cerdded arferol, ond credir ei fod yn ddyfais gwrth-sgidio a ddefnyddir wrth neidio. Mae rhai bridiau cathod yn dueddol o gael digidau ychwanegol. Ceir cathod amldactylaidd ar hyd arfordir gogledd-ddwyrain Gogledd America ac yng ngwledydd Prydain.

Cydbwysedd

Mae'r rhan fwyaf o fridiau o gathod yn hoff iawn o eistedd mewn mannau uchel, sef yr hyn a elwir yn glwydo. Gall lle uwch weithredu fel safle cuddiedig i hela ohono; mae cathod dof yn dal eu hysglyfaeth trwy neidio arno o fan uchel, fel cangen coeden. Esboniad posibl arall yw bod uchder yn rhoi pwynt arsylwi gwell i'r gath, gan ganiatáu iddi arolygu ei thiriogaeth.

Golwg

 

Mae gan gathod olwg nos ardderchog a dim ond un chweched y lefel golau sydd ei angen arnynt i weld cystal a pherson. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod llygaid cath yn cynnwys tapetum lucidum, sy'n adlewyrchu unrhyw olau sy'n mynd trwy'r retina yn ôl i'r llygad, gan gynyddu sensitifrwydd ac effeithiolrwydd y llygad i olau gwan. Addasiad i olau gwan yw canhwyllau llygaid eitha mawr. Mae gan y gath ddof ganhwyllau hollt, sy'n caniatáu iddi ganolbwyntio golau llachar heb wyriad cromatig. Ar olau gwan mae canhwyllau llygaid cath yn ehangu i orchuddio'r rhan fwyaf o arwyneb agored ei llygaid. Mae gan y gath ddof olwg lliw eithaf gwael a dim ond dau fath o gelloedd côn, wedi'u hoptimeiddio ar gyfer sensitifrwydd i las a melynwyrdd; mae ei gallu i wahaniaethu rhwng coch a gwyrdd yn gyfyngedig iawn.

Clyw

Mae clyw'r gath ddof ar ei orau yn yr ystod o 500 Hz i 32 kHz. Gall ganfod ystod eang iawn o amleddau yn amrywio o 55 Hz i 79,000 Hz. Gall glywed ystod o 10.5 wythfed (octave), tra bod bodau dynol a chŵn yn gallu clywed amrediadau o tua 9 wythfed. Caiff ei sensitifrwydd i sain ei wella drwy ei chlustiau allanol mawr, symudol, y pinnae sy'n chwyddo synau ac yn helpu i ganfod lleoliad sŵn. Gall ganfod uwchsain, sy'n ei galluogi i ganfod galwadau uwchsonig a wneir gan lygod. Mae ymchwil diweddar wedi dangos bod gan gathod alluoedd gwybyddol cymdeithasol-ofodol i greu mapiau meddyliol o leoliadau eu perchnogion yn seiliedig ar glywed lleisiau'r perchnogion.

Mae gan gathod synnwyr arogli acíwt, yn rhannol oherwydd eu bwlb arogli datblygedig ac arwyneb mawr o fwcosa arogli, tua 5.8 cm sgwar sydd ddwywaith cymaint â bodau dynol. Mae gan gathod a llawer o anifeiliaid eraill organ Jacobson yn eu cegau a ddefnyddir yn y broses o synhwyro aroglau penodol mewn ffordd na all pobl ei gwneud. Mae cathod yn sensitif i fferomonau fel 3-mercapto-3-methylbutan-1-ol, y maent yn eu defnyddio i gyfathrebu trwy biso a marcio â chwarennau arogl. Mae llawer o gathod hefyd yn ymateb yn gryf i blanhigion sy'n cynnwys nepetalactone, yn enwedig mintys y gath, gan eu bod yn gallu canfod y sylwedd hwnnw ar lai nag un rhan y biliwn. Mae tua 70-80% o gathod yn cael eu heffeithio gan nepetalactone. Cynhyrchir yr ymateb hwn hefyd gan blanhigion eraill, megis y winwydden arian (Actinidia polygama ) a'r llysieuyn triaglog sy'n ysgogi ymddygiad cymdeithasol neu rywiol mewn cathod.

Blas

Cymharol ychydig o flasbwyntiau sydd gan gathod o gymharu â bodau dynol (tua 470 yn erbyn mwy na 9,000 ar y tafod dynol). Ni all cathod dof na gwyllt flasu melyster. Mae eu blasbwyntiau yn lle hynny yn ymateb i asidau, asidau amino fel protein, a chwerwder. Mae gan gathod hefyd ddewis tymheredd amlwg ar gyfer eu bwyd, gan ffafrio bwyd â thymheredd tua 38 °C (100 °F) sy'n debyg i dymheredd cig newydd ei ladd, ac yn gwrthod bwyd a gyflwynir yn oer neu wedi'i oeri fel mater o drefn (a fyddai'n arwydd i'r gath bod yr eitem "ysglyfaeth" wedi marw ers amser maith ac felly o bosibl yn wenwynig neu'n pydru).

Wisgars

 

Er mwyn cynorthwyo gyda llywio, fforio a synhwyro, mae gan gathod ddwsinau o wisgi symudol (vibrissae) dros eu corff, yn enwedig eu hwynebau. Mae'r rhain yn darparu gwybodaeth am led bylchau ee bwlch drwy wrych, ac am leoliad gwrthrychau yn y tywyllwch, trwy gyffwrdd â gwrthrychau'n uniongyrchol a thrwy synhwyro cerrynt aer; maent hefyd yn sbarduno atgyrchau amrantiad amddiffynnol i amddiffyn y llygaid rhag niwed.

 

Mae cath wyllt yn fywiog ddydd a nos, er eu bod yn tueddu i fod ychydig yn fwy egnïol gyda'r nos. Treulia'r gath ddof y rhan fwyaf o'i hamser yng nghyffiniau ei chartref, gan ymestyn ei thiriogaeth a sefydlu tiriogaethau sy'n amrywio'n sylweddol o ran maint: o 7 i 8 hectar (17 i 69 acer). O ran amer ei gwahanol weithgaredd, maent yn eithaf hyblyg ac amrywiol, sy'n golygu y gall cathod tŷ fod yn fwy egnïol yn y bore a gyda'r nos, fel ymateb i fwy o weithgarwch dynol ar yr adegau hyn.

Mae cathod yn arbed ynni trwy gysgu mwy na'r rhan fwyaf o anifeiliaid, yn enwedig wrth iddynt dyfu'n hŷn. Mae hyd y cwsg yn amrywio, fel arfer rhwng 12 ac 16 awr y dydd, gyda 13 a 14 yn gyfartaledd. Gall rhai cathod gysgu cymaint ag 20 awr.Gall hefyd syrthio i gwsg ysgafn am gyfnodau byr ac awgrymir eu bod yn gallu breuddwydio.

Mae hyd oes y gath anwes ar gyfartaledd wedi codi yn ystod y degawdau diwethaf. Yn y 1980au cynnar, roedd tua saith mlynedd, a chododd yr oed i 9.4 mlynedd yn 1995  a thua 15 mlynedd erbyn 2021. Dywedir bod rhai cathod wedi goroesi hyd at eu 30au, dilyswyd oedran y gath hynaf y gwyddys amdani, y Creme Puff, a fu farw'n 38 oed.

Mae ysbaddu'n cynyddu hyd ei heinioes: canfu un astudiaeth fod cathod gwryw sydd wedi'u sbaddu'n byw ddwywaith cyhyd â gwrywod heb eu sbaddu, tra bod cathod benyw wedi'u hysbaddu'n byw 62% yn hirach na chathod benyw heb eu sbaddu. Mae bod â chath wedi'i hysbaddu yn rhoi manteision iechyd, oherwydd ni all gwrywod sydd wedi'u hysbaddu ddatblygu canser y gaill, ni all benywod sydd wedi ysbaddu ddatblygu canser y groth neu'r ofari, ac mae'r ddau yn llai tebygol o gael canser y fron.

Clefydau

Mae tua 250 o anhwylderau genetig etifeddadwy wedi'u nodi mewn cathod, llawer ohonynt yn debyg i gamgymeriadau metabolaeth cynhenid dynol. Mae lefel uchel y tebygrwydd ymhlith metaboledd mamaliaid yn caniatáu i lawer o'r clefydau hyn gael eu diagnosio gan ddefnyddio profion genetig a ddatblygwyd yn wreiddiol i'w defnyddio mewn pobl, yn ogystal â defnyddio cathod fel modelau anifeiliaid wrth astudio clefydau dynol. Mae clefydau sy'n effeithio ar gathod dof yn cynnwys heintiau acíwt, pla parasitig, anafiadau, a chlefydau cronig fel clefyd yr arennau, clefyd y thyroid, a'r gwynegon. Mae brechiadau ar gael ar gyfer llawer o glefydau heintus, yn ogystal â thriniaethau i ddileu parasitiaid fel llyngyr, trogod a chwain.

Cynefinoedd

 

Mae'r gath ddof yn rhywogaeth gosmopolitan ac mae i'w chael ar draws llawer o'r byd. Gall addasu'n sydyn i gynefinoedd newydd ac mae bellach yn bresennol ar bob cyfandir ac eithrio'r Antarctica, ac ar 118 o'r 131 o brif grwpiau o ynysoedd, hyd yn oed ar ynysoedd ynysig Kerguelen. Oherwydd ei gallu i ffynnu mewn bron unrhyw gynefin tirol, mae ymhlith rhywogaethau mwyaf ymledol y byd. Fe'i ceir ar ynysoedd bach heb drigolion dynol. Gall cathod gwyllt fyw mewn coedwigoedd, glaswelltiroedd, twndra, ardaloedd arfordirol, tir amaethyddol, prysgdiroedd, ardaloedd trefol, a gwlyptiroedd.

Y gath wyllt

 

Roedd y gath wyllt Ewrop (Felis sylvestris sylvestris) i'w chael yn ardaloedd gwylltaf Cymru tan ddiwedd y 18g. Cafodd ei difa pan ddaeth gynnau'n gyffredin a chiperiaid i warchod helfeydd y stadau. Roedd yn gyfyngedig i Eryri a'r Canolbarth erbyn 1850 a thebyg mai'r cofnod olaf o'r brîd pur yw un o Aber-miwl yn 1862. Er hynny, goroesodd rhai cathod lledwyllt â nodweddion corfforol y gath wyllt ynddynt hyd ddechrau'r 20g. Anodd dilyn eu hanes i sicrwydd oherwydd cymysgedd ynglŷn â'r enwau, h.y. gallasai ‘cath goed’/‘cath wyllt’ mewn cofnodion plwyfi weithiau gyfeirio at gathod lledwyllt a ffwlbartod.

Mae cathod gwyllt yn gathod dof a gafodd eu geni mewn cyflwr gwyllt neu sydd wedi dychwelyd i'r gwyllt. Maent yn anghyfarwydd â bodau dynol ac yn wyliadwrus ohonynt gan grwydro'n rhydd mewn ardaloedd trefol a gwledig. Nid yw nifer y cathod gwyllt yn hysbys, ond mae amcangyfrifon o boblogaeth wyllt yr Unol Daleithiau yn amrywio o bump ar hugain i chwe deg miliwn. Gall cathod gwyllt fyw ar eu pennau eu hunain, ond mae'r mwyafrif i'w cael mewn cytrefi mawr, sy'n meddiannu tiriogaeth benodol ac sydd fel arfer yn gysylltiedig â ffynhonnell bwyd. Mae cytrefi cathod gwyllt enwog i'w cael yn Rhufain o amgylch y Colosseum a Forum Romanum, gyda chathod yn rhai o'r safleoedd hyn yn cael eu bwydo ac yn derbyn sylw meddygol gan wirfoddolwyr.

 

Mae agweddau'r cyhoedd tuag at gathod gwyllt yn amrywio'n fawr, gyda rhai yn eu gweld fel anifeiliaid anwes rhydd ac eraill yn edrych arnynt fel fermin. Gelwir un dull cyffredin o leihau poblogaeth cathod gwyllt yn ‘trap-niwtro-dychwelyd’, lle mae cathod yn cael eu dal, eu sbaddu, eu himiwneiddio rhag clefydau fel y gynddaredd a'r firws panleukopenia a liwcemia, ac yna'n cael eu rhyddhau. Cyn eu rhyddhau yn ôl i'w cytrefi gwyllt, mae'r milfeddyg sy'n mynychu yn aml yn torri blaen un glust i nodi ei bod wedi'i hysbaddu a'i brechu, gan y gallai'r cathod hyn gael eu dal eto. Mae gwirfoddolwyr yn parhau i fwydo a gofalu am y cathod hyn trwy gydol eu hoes.

Gall rhai cathod gwyllt gael eu cymdeithasu'n llwyddiannus a'u 'hail-ddofi' a'u mabwysiadu; cathod ifanc a chathod sydd wedi cael profiad blaenorol a chyswllt â bodau dynol yw'r rhai mwyaf parod i gael eu hailddofi'n llwyddiannus.

Effaith ar fywyd gwyllt

Ar ynysoedd, gall adar fod cymaint â 60% o ddeiet cath. Ym mron pob achos, ni ellir nodi'r gath fel yr unig achos dros leihau nifer yr adar. Mae cathod dof yn ffactor sy'n cyfrannu at ddirywiad llawer o rywogaethau, ffactor sydd wedi arwain yn y pen draw, mewn rhai achosion, at ddifodiant. Ceir rhestr hir o rywogaethau a yrrwyd i ddifodiant. Lladdodd un gath wyllt yn Seland Newydd 102 o ystlumod cynffon byr leiaf mewn saith diwrnod. Yn yr Unol Daleithiau, mae cathod dof gwyllt a chryf yn lladd tua 6.3 – 22.3 biliwn o famaliaid bob blwyddyn.

Yn Awstralia, mae effaith cathod ar boblogaethau mamaliaid hyd yn oed yn fwy nag effaith colli cynefinoedd. Lleddir dros miliwn o ymlusgiaid gan gathod gwyllt bob dydd, sy'n cynrychioli 258 o rywogaethau. Mae cathod wedi cyfrannu at ddifodiant madfall gynffon gyrliog Navassa a'r Chioninia coctei.

Roedd y gath ddof (Felis sylvestris catus) yn werthfawr yng Nghyfraith Hywel am iddi amddiffyn yr ysguboriau rhag plaon llygod. Mae llên gwerin yn ei chysylltu ag arwyddion tywydd, gwrachod y tybid y gallasent drawsffurfio eu hunain yn gathod, ac ystyrid y gallasai arwyddo hynt enaid ymadawedig i'r Nefoedd neu i Uffern. Mae'r Cymry yn hoff o weld cathod du eu lliw gan eu bont yn dod â lwc dda.

Ers diwedd y 1970au amlhaodd adroddiadau am gathod anferth tebyg i'r panther (llewpard du), pwma, a.y.b., yng nghefn gwlad Cymru, e.e. Bwystfil y Bont, Bwystfil Ton-mawr, Bwystfil Brechfa. Posib iddynt ddianc, neu gael eu rhyddhau o gasgliadau preifat i osgoi gofynion Deddf Anifeiliaid Peryglus 1976.

• Delweddau Cydraniad Uchel o Ymennydd Cathod
• Llyfryddiaeth y Llyfrgell Treftadaeth Bioamrywiaeth ar gyfer Felis catus
• Catpert. Yr Arbenigwr Cathod - Erthyglau ar gathod
• Gweld genom y gath yn Ensembl
• American Scientific, " Tarddiad y Gath ", 20 Awst 1881, tt. 120