چیای ئیڤرست: بەرزترین شوێن لەسەر گۆی زەوی.

چیای ئیڤرست بۆتە جێگای سەرنجی زۆرێک لە شاخەوانە سەرکێش و بەناوبانگەکان، لەگەڵ ئەمەشدا تەنها بۆ شاخەوانە سەرسەختەکانە ئەوانەی خاوەن ئەزموونێکی زۆرن لە شاخەوانی. بۆ ئەم مەبەستەش دوو ڕێگای سەرەکی هەیە بۆ بەسەرکەوتنی، کە یەکێکیان لەبەری باشووری ڕۆژهەڵاتیەوەیە کە بەری وڵاتی نیپالە (بە ڕێگای ستاندارد و باو ناسراوە) و ئەوی تر لە باکوورەوەیە لەبەری تبت(چین). ئەم دوو ڕێگایەش دوو ڕێچکەی سەخت و ناڕوونن کە شاخەوانان دروستیان کردووە و هیچ پێوانەیەکی سەلامەتی نیە، مەترسیەکانی چیای ئیڤرست زۆرن وەک نەخۆشی بەرزایی و نالەباری کەش و هەوا و با، هەروەها جگە لە مەترسییە گەورەکانی سەهۆڵبەندان(سووتان و ئاوەڵان). تەنها لە ساڵی ٢٠١٩دا پتر لە ٣٠٠ کەس لە چیای ئیڤرست گیانیان لە دەست داوە. یەکەم هەوڵ بۆ گەیشتن بە لووتکەی چیای ئیڤرست لەلایەن شاخەوانانی بەریتانیەوە ئەنجامدراوە. ئەوسا نیپال ڕێگەی نەدەدا بیانییەکان بچنە ناو وڵاتەکەیانەوە، بۆیە بەریتانیەکان ناچاربوون لە ڕێگای هێڵی باکوورەوە بگەن بە لووتکەکەی . یەکەم گەشتی گەڕان لەلایەن بەریتانیەکانەوە لە ساڵی ١٩٢١ ئەنجام دراوە کە توانیان تا ٧٠٠٠ مەتر (٢٢٩٧٠ پێ) بەرز ببنەوە لە ڕێچکەی هێڵی باکوور دواتر هەوڵی دووەم لە ساڵی ١٩٢٢ توانیان تاوەکو ٨٣٢٠ مەتر بەرز ببنەوە(٢٧٣٠٠ پێ). گەشتی ساڵی ١٩٢٤ یەکێک لە گەورەترین نهێنیەکانی چیای ئیڤرستی بۆ ئەم ڕۆژگارەی لێکەوتەوە: جۆرج مالۆری و ئەندرو ئیرڤین لە ٨ی حوزەیراندا هەوڵی کۆتایی لووتکەکەیان دا بەڵام هەرگیز نەگەڕانەوە، مشتومڕی لێکەوتەوە کە ئایا ئەوان یەکەمین ئەوکەسانەن کە خۆیان گەیاندە ترۆپکەکەی یان نا بەڵام دواتر تێنزینگ نۆرگای و ئێدمۆند هیلاری بوون بە یەکەم دووکەس کە بەفەرمی ئەم پێوانەیان تۆمارکرد لە ١٩٥٣، کە ڕێگای هێڵی باشووری ڕۆژهەڵاتیان بەکارهێنا(نیپال) نۆرگای گەیشتە ٨,٥٩٥ مەتر (٢٨,١٩٩ پێ) دواتر لە ٢٥ی ئایاری ١٩٦٠ دەستەی شاخەوانی چینی وانگ فژوو و گۆنپۆ و قو ینێهوا یەکەم ڕاپۆرتی بەرزبوونەوەیان لە هێڵی باکوورەوە بڵاوکردەوە.

چیای ئیڤرست
सगरमाथा (ساگارماتا) ཇོ་མོ་གླང་མ (چۆمۆلۆنگما)
دیمەنی چیای ئیڤرست لە((کالاپاتار))ەوە لە نیپال.
بەرزایی	Ranked 1st
Isolation	n/a
بەرزی لە بنکەوە	بەرزترین لوتکە (Notice special definition for Everest)
Listing	Seven Summits Eight-thousander Country high point Ultra
شوێن
شوێن	Solukhumbu District, Province No. 1, نیپال; Tingri County, Xigazê, تبت, چین
پۆتانی شوێن	27°59′17″N 86°55′31″E / 27.98806°N 86.92528°E / 27.98806; 86.92528 86°55′31″E / 27.98806°N 86.92528°E / 27.98806; 86.92528
سەرکەوتن
یەکەم سەرکەوتن	٢٩ مەی ١٩٥٣ ئێدمۆند هیلاری و تێنزینگ نۆرگای

 

ناوی تبتی بۆ چیای ئیڤرست چۆمۆلۆنگمایە (ཇོ་མོ་གླང་མ) کە بەواتای ڕووناک یان "دایکی پیرۆز"دێت. ناوەکە یەکەم جار بە نووسینێکی چینی لەسەر ئەتڵەسی کانگکسی ساڵی ١٧٢١ لە سەردەمی ئیمپراتۆر کانگکسی چینگ چین تۆمارکراوە و پاشان وەک تۆچومۆر لانکما لەسەر نەخشەیەکی ساڵی ١٧٣٣ لە پاریس بڵاوکراوەتەوە لەلایەن جوگرافیناسی فەرەنسی دی ئەنڤیل لەسەر بنەمای هەمان نەخشەی یەکەم. هەروەها بە ناوبانگی وەک چۆمۆلۆنگما و (لەوایلی) وەک جۆ-مۆ-گلانگ-ما بۆ ئەوکاتە دەگەڕێتەوە کە بەفەرمی بە زمانی چینی ئەم ناوە نووسرا珠穆朗玛峰 ( 珠穆朗瑪峰). لەکاتێکدا ناوی تری چینی هەن وەک (聖母峰، 圣母峰،. کە بەواتای"لوتکەی دایکی پیرۆز")دێت، ئەم ناوانە بە شێوەیەکی زۆر لە مانگی ئایاری ١٩٥٢ەوە بەرەو دەرەوەی ناوچەکە چوون، بۆیە وەزارەتی کاروباری ناوخۆی چین بڕیارێکی دەرکرد بۆ ئەوەی 珠穆朗玛峰 وەک تاکە ناوی ناوخۆیی دۆکیومێنتکراو "Deodungha" ("شاخی پیرۆز") بمێنێتەوە. بەڵام دیار نەبوو کە ئایا بە شێوەیەکی ئاسایی بەکاردێت یان نا. لە ساڵی ١٨٤٩ ڕاپرسیی بەریتانی دەیویست ناوی ناوخۆیی بپارێزێت (بۆ نموونە، کانگچنجونگا و داهۆلاگیری) بۆیە(ئەندرو واگ)ژەنەراڵی ڕاپرسی بەریتانی هیندستان باسی ئەوەی کرد کە ناتوانێت هیچ ناوێکی ناوخۆیی باو بدۆزێتەوە، لەبەر ئەوەی ناوێکی زۆری ناوخۆیی باو هەیە ئەمەش زەحمەت دەبێت یەکێک لە ناو ئەو هەموو ناوە هەڵبژێرین دواتر پۆپی ئێکس ڤی ناوی چیایەکەی لەسەر ژمێرەری بەریتانی بەناوی جۆرج ئیڤرست تۆمارکرد، ئیڤرست خۆی دژی ئەو ناوە بوو کە لەلایەن واگەوە پێشنیار کراوە. لە ساڵی ١٨٥٧ بە کۆمەڵگای جوگرافیی شاهانەی وت کە "ئیڤرست" ناتوانرێت بە هیندی بنووسرێت و بخوێندرێتەوە. ناوی پێشنیارکراوی واگ سەرەرای ناڕەزاییەکان ناوێکی زاڵ بوو، لە ساڵی ١٨٦٥ کۆمەڵەی جوگرافیی شاهانە بە فەرمی چیای ئیڤرست وەک ناوی بەرزترین چیای جیهان تۆمارکرد. لە کۆتایی سەدەی ١٩دا، زۆرێک لە نەخشەسازە ئەورووپیەکان بە هەڵە پێیان وابوو کە ناوی ڕەسەن بۆ چیاکە گاوریشانکارە کە کێوێکە لە نێوان کاتماندو و ئۆرست. لە سەرەتای ١٩٦٠ حکوومەتی نیپالی ناوی نیپالی ساگار-ماتای بۆ چیایەکە هەڵبژارد کەبە واتای "خودای ئاسمان"دێت.

پێوانەکانی سەدەی نۆزدەیەم

 

 

هەڵکەوتەی چیای ئیڤرست لە جیهاندا.

لە ساڵی ١٨٠٢ بەریتانیەکان دەستیان کرد بە پێوانەی سێگۆشەی گەورەی هیندستان بۆ تۆمارکردنی شوێنەکان و بەرزاییەکان و ناوی بەرزترین و نزمترین چیاکانی جیهان. بۆ ئەم مەبەستە لە باشووری هیندستانەوە دەستیان پێکرد،دەستەی پێوانەکە بە بەکارهێنانی ڕووپێوەری زەبەلاح بەرەو باکوور ڕۆیشتن، کە هەر یەکە ٥٠٠ کیلۆگرام کێشی هەبوو و پێویستی بە ١٢ پیاو هەبوو بۆ هەڵگرتنی، ئەم ئامێرە بۆ پێوانەکردنی ووردی بەرزاییەکان بەکاردەهات، ساڵی ١٨٣٠ گەیشتنە بناری هیمالایا، بەڵام نیپال ڕێگای پێ نەدان بچنە ناو خاکەکەیەوە بە هۆی گومان لە نیازەکانیان. حکوومەتی نیپال چەندین داواکاری لەلایەن پێوانەکەرەکانەوە بۆ چوونە ناو نیپال ڕەتکردەوە. دواتر بەریتانیەکان ناچار بوون بەردەوام بن لە پێوانەکردنەکانیان لە( تێرای) کە ناوچەیەکی باشووری نیپالە و هاوتەریبی هیمالایەیە.لەگەڵ ئەمەشدا (تێرای) شوێنێکی گونجاو نەبوو بە هۆی بارانی تۆرێنتی و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی مالاریا کەبووە هۆی ئەوەی سێ ئەفسەری ڕاپرسیەکە بەهۆی مالاریاوە گیانیان لەدەست بدەن و چەندین کارمەندی تریان بەهۆی کێشەی تەندروستیەوە ناچاربوون خانەنشین بن.

 

لەگەڵ ئەوەشدا، لە ساڵی ١٨٤٧ بەریتانیەکان بەردەوام بوون لە لێکۆڵینەوەکە و تێبینی وردی لووتکەکانی هیمالایەیان لە وێستگەکانی چاودێرییەوە تۆمارکرد کە تا ٢٤٠ کم بەرەو قووڵایی ناوچەکە ڕۆیشتن. بەهۆی دژواری کەش و هەواوە کاری پێوانەکردنەکانیان سنووردار بوو بەتایبەت لە سێ مانگی کۆتایی ساڵ. لە تشرینی دووەمی ١٨٤٧ ئاندریو واگ ژەنەراڵی پێوانەکاری بەریتانی هیندستان، چەندین تێبینی لە وێستگەی ساواجپورێ لە کۆتایی ڕۆژهەڵاتی هیمالایە تۆمار کرد. سەرەتا کانگچنجونگا بە بەرزترین لووتکە لە جیهاندا دانرا و بە بایەخەوە ئاماژەی بە لووتکەیەکی دوورتر کردووە، کە نزیکەی ٢٣٠ کم دوورە. جۆن ئارمسترانگ یەکێک لە ژێردەستەکانی واگ، هەروەها ئەو لووتکەیەی لە شوێنێکی دوورتری ڕۆژاواوە بینی بوو ناوی لێنا لووتکەی "ب". واگ دواتر دەنوسێت کە تێبینیەکان نیشانیان دا کە لووتکەی "ب" لە کانگچنجونگا بەرزترە، بەڵام بەپێی دووری زۆر لە تێبینیەکان، پێوانی ووردتر پێویست بوو بۆ سەلماندن. ساڵی دواتر واگ بەرپرسێکی ڕاپرسی ناردەوە بۆ تێرای بۆ ئەوەی پێوانی وردتر بکات لە لووتکەی "ب"، بەڵام هەورەکان هەوڵەکانیانی پوچەڵ کردەوە. لە ساڵی ١٨٤٩، واگ جەیمس نیکۆلسۆنی نارد بۆ ناوچەکە کە ١٩٠ کم دوور بوو. پاشان نیکۆلسۆن گەورەترین ئامێری ڕوپێوانی وەرگرت و بەرەو ڕۆژهەڵات بەڕێکەوت و زیاتر لە ٣٠ چاودێری لە پێنج شوێنی جیاوازەوە بەدەست هێنا، کە نزیکترینیان ١٧٤ کم بوو لە لووتکەکە. نیکۆلسۆن پاشگەزبووەوە بۆ دیاریکردنی کانگچنجونگا وەک بەرزترین لووتکە دوای بینینی لووتکەی “ب”، بۆ دڵنیابوونەوە لە ئەنجامدانی ژماردنە پێویستەکان لەسەر بنەمای تێبینیەکانی زانیاری خاوی تێکڕای بەرزیەکە کە ٩٢٠٠ م دانابوو بۆ لووتکەی "ب"، بەڵام ئەمە شکستی ڕووناکی ڕەچاو نەکردبوو، کە بەرزاییەکان دەشێوێنێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ژمارەکە بە ڕوونی نیشانی دا کە لووتکەی "ب" بەرزترە لە کانگچنجونگا. دواتر نیکۆلسۆن تووشی مالاریا بوو و ناچار بوو بێ ئەوەی پێوانەکانی تەواو بکات بگەڕێتەوە ماڵەوە. مایکڵ هێنسی یەکێک لە یاریدەدەرەکانی واگ دەستی کرد بە دەستنیشانکردنی لووتکە لەسەر بنەمای ژمارەی ڕۆمانی، لەگەڵ کانگچنجونگا بە ناوی لووتکەی "XV". لە ساڵی ١٨٥٢ بنکەی بەرزی پێوان لە دێهرادۆن جێگیر بوو، ڕادهانات سیکدار، بیرکاریزان و ڕووپێوی هیندی لە بەنگاڵەوە یەکەم کەس بوو کە ئیڤرستی بە بەرزترین لووتکەی جیهان ناساند، بە بەکارهێنانی ژماردنی سێگۆشەیی لەسەر بنەمای پێوانەکانی نیکۆلسۆن. ڕاگەیاندنێکی فەرمی لەبارەی ناساندنی لووتکە XV وەک بەرزترین چیا بۆ ماوەی چەند ساڵێک دواکەوت، کاتێک ژماردنەکان دووبارە دووپاتکرانەوە. واگ لە ساڵی ١٨٥٤ دەستی کرد بە کارکردن لەسەر زانیاریەکانی نیکۆلسۆن و لەگەڵ دەستەکەی نزیکەی دوو ساڵی کارکردن لەسەر ژمارەکان بەسەر برد، کە پێویست بوو لەگەڵ کێشەکانی پەرتەوازەیی ڕووناکی و فشاری بارۆمەتری و پلەی گەرما لەسەر زنجیرەکە لەبارەی فراوانی چاودێریەکان مامەڵە بکات لە کۆتاییدا لە مانگی ئازاری ١٨٥٦ لە نامەیەکدا بۆ جێگرەکەی لە کالکتە دۆزینەوەکانی ڕاگەیاند. کانگچنجونگا بە ٨,٥٨٢ م ڕاگەیەنرا، لەکاتێکدا لووتکەی XV بەرزایی ٨,٨٤٠ مەتری پێدرا. واگ بەم ئەنجامە گەیشت کە لووتکەی XV "لەوانەیە بەرزترین بێت لە جیهاندا". لووتکەی XV (بە پێ پێوانە کراوە) بە تەواوی(٨,٨٣٩.٢ مەتر) بەرز بوو،هەندێک جار بە یاریەوە وایان دەڕوانیە واگ کە وای لێهاتووە خۆی بچێتە سەرچیایەکە.

پێوانەکانی سەدەی بیستەم

 

 

لە ساڵی ١٨٥٦، ئاندریو واگ ئیڤرست (کە ئەوکات بە لووتکەی ئێکس ڤی ناسراوبوو) بە ٨٨٤٠ م بەرزی ڕاگەیاندرا، دوای چەند ساڵێک لە پێوانەکردن لەسەر بنەمای تێبینیەکان کە لەلایەن ئامێرە کەورەکانی تریگۆنۆمتریک کراوە. لە ساڵی ١٩٥٥ بەرزیەکەی بە ٨٨٤٨ مەتر بە پێوەرێکی هیندی دیاری کرایەوە، کە شوێنی پێوانەکە نزیکتر بوو لە شاخەکە، هەروەها لە ساڵی ١٩٧٥ بە بەکارهێنانی ڕوپێوەرەکان لەلایەن چینیەکانەوە بەرزی چیایەکە بە ٨,٨٤٨.١٣ مەتر دووپاتکرایەوە. لە هەردوو باردا بەرزترین خاڵ کڵاوی بەفر و سەر بەردەکە پێوانە کرا. دواتر بەرزی ٨٨٤٨ مەتر بە فەرمی لەلایەن نیپال و چینەوە ناسێنرا. نیپال پلانی ڕاپرسییەکی نوێی دانا لە ساڵی ٢٠١٩ بۆ ئەوەی بزانرێت کە ئایا بوومەلەرزەی نیسانی ٢٠١٥ی نیپال کاریگەری لەسەر بەرزایی شاخەکە کردووە یان نا. لە مانگی ئایاری ١٩٩٩، فیلمێکی ئەمریکی بەناوی گەشتێکی ئەمریکی ئیڤرست، لە دەرهێنانی برادفۆرد واشبۆرن بڵاوکرایەوە کە یەکەیەکی جی پی ئێسی لە بەرزترین بەردی سەرشاخەکە دادەنێن. کەتیایدا بەرزترین خاڵ لەسەر بەرد بە ٨,٨٥٠ مەتر دادەنێن، و بەگوێرەی بەفری سەرشاخەکەش یەک مەتر بەرزترە. لە کۆتاییەکانی ١٩٨٠کاندا، نەخشەی تۆپۆگرافی وردتر لە ناوچەی ئیڤرست بە ئاراستەی برادفۆرد واشبۆرن دروست کرا، بە بەکارهێنانی وێنەی ئاسمانی فراوان.

پێوانەکانی سەدەی بیست و یەکەم

لە ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٥، دوای چەند مانگێک لە پێوانەکردن و ژماردنی ئەکادیمیانەی زانستە چینییەکان نووسینگەی دەوڵەت لە ڕووپێوی و نەخشەکێشان، بەرزایی ئیڤرستی بە ٨,٨٤٤.٤٣ مەتر بە وردی ±٠.٢مەتر ڕاگەیاند، گوایە وردترین پێوەرە تا ئێستا ئەنجام درابێت. ئەم بەرزاییە لەسەر بەرزترین خاڵی بەرد دروست بووە نەک بەفر و سەهۆڵ کە دەیپۆشێت. تیمە چینییەکان بەرزی چینە بەفرەکەیان بە ٣.٥ مەتر پێوانە کرد. مشتومڕێک لە نێوان چین و نیپالدا دروست بوو کە ئایا بەرزایی فەرمی دەبێت بەرزایی سەربەرد بێت (٨٨٤٤ مەتر، چین). یان بەرزایی سەربەفر (٨٨٤٨ مەتر، نیپال). لە ساڵی ٢٠١٠دا هەردوولا هاوڕابوون کە بەرزایی ئیڤرست ٨٨٤٨ مەترە.

بەرزایی ڕاستەقینەی چیاکە لەلایەن نیپال و چینەوە مشتومڕی لەسەر کراوە، ئەو دوو وڵاتەی کە هاوبەشن لە چیایەکە. ڕۆژی ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ بە هاوبەشی لەلایەن هەردوو وڵاتەوە ڕاگەیەنرا کە بەرزایی فەرمی نوێ ٨,٨٤٨.٨٦ مەترە. ئەمە ٠.٨٦ مەتر بەرزتر بوو لەوەی پێشتر بە فەرمی ژمێردراوە. دەسەڵاتدارانی چینی پێشتر گفتوگۆیان کردبوو کە پێویستە ئیڤرست بە بەرزی بەردەکەی بپێورێت، لەکاتێکدا دەسەڵاتدارانی نیپالی دووپاتیان کردەوە کە دەبێت بەفری سەر ترۆپکەکە هەژماربکرێت.

لووتکەی ئیڤرست ئەو خاڵەیە کە ڕووی زەوی دەگاتە بەرزترین دووری لە سەرووی ئاستی ڕووی دەریاوە. هەندێک چیای تر هەن کە زۆر جار بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە "بەرزترین چیای سەر زەوی" بن. وەک چیای ماونا کیا لە هاوایی کە کاتێک لە بنکەکەیەوە دەپێورێت کە ٣٣.٤٦٤ مەترە بەڵام کاتێک لەئاستی ڕووی دەریاوە دەپیورێت بەرزیەکەی تەنها ٤.٢٠٥مەترە. بە هەمان پێوانەی بنکە بۆ لووتکە، چیای دەنالی لە ئالاسکا کە بە چیای ماکینلی ناسراوە، لە ئیڤرست بەرزترە سەرەڕای بەرزییەکەی لەسەر ئاستی دەریاوە کە تەنیا ٦,١٩٠ مەترە. لووتکەی چیمبۆرازۆ لە ئیکوادۆر ٦.٢٦٨ مەتر لەئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە بەڵام ئەگەر لە بنکەوە بیپێوین دەبینین لە چیای ئیڤرست بەرزترە.

 

زەویناسان بەردەکانی ئیڤرستیان دابەش کردووە بۆ سێ بەشی سەربەخۆ ناویان ناوە پێکهاتەکان.هەر بەشێک جیاکراوەتەوە بەگوێرەی ئاستی بەرزیەکەی،بەم جیاکاریە بەرزی و نزمەیە دەوترێت جیاکەرەوە، بەو شێوەیە لەسەری سەرەوەی چیایەکە دەست پێدەکات بۆ بندەکی خوارەوەی یەک لەدوای یەک. لە لووتکەی چیای ئیڤرستەوە بۆ بنچینەکەی ئەم یەکە بەردینیانە بریتین لە پێکهاتەی قومولانگما، پێکهاتەی کۆلی باکوور و پێکهاتەی ڕۆنگبوک. پێکهاتەی قۆمۆلانگما، هەروەها ناسراوە بە پێکهێنەری جۆلمۆ پڵیاناما، لە لووتکەوە بۆ سەرەوەی باندە زەردەکە درێژدەبێتەوە نزیکەی ٨٦٠٠ مەتر لە سەرووی ئاستی دەریاوە لەخۆ دەگرێت کە لە خۆڵەمێشی کاڵ بۆ خۆڵەمێشی تۆخ یان سپی، هاوتەریب و تەختکراو هەژماردەکرێت بەردی لیمۆی ئۆردۆڤیسی تێکەڵ بە تەختی ژێربەژێری دۆلۆمیت ئارگیلاستیک و سیلتستۆن پێک دێنن. گانسەر یەکەم جار ڕاپۆرتی دۆزینەوەی پارچەی میکرۆسکۆپی کرینۆیدەکانی لەم بەردی لیمۆدایەدا ڕاگەیاند. دواتر شیکردنەوەی پترۆگرافی لە نموونەکانی بەردی لیمۆ لە نزیک لووتکە دەری خست کە لە پیتی کاربۆنات و پاشماوەی پارچەکراوی تریلۆبیت و کرینۆید و ئۆستراکۆد پێک هاتووە. نموونەکانی تر زۆر بە خراپی تێکەڵ بەیەک بووینە و ناتوانرێت پێکهێنەرە ڕەسەنەکانیان دیاری بکرێت. چینێکی ئەستوور و سپی کە ٦٠م ئەستوورە "هەنگاوی سێیەم" و بناغەی قوچەکی لووتکەی ئیڤرست پێک دێنێت. ئەم چینە کە نزیکەی ٧٠ مەتر لە خوار لووتکەی چیای ئیڤرستەوە دەست پێدەکات، پێکهاتووە لە ئەو قەراخانەی کە بەستراون و چیمەنتۆکراون لەلایەن بایۆفیلمی میکرۆ-زیندەوەرەکانەوە بەتایبەتی سیانوباکتریا بەهۆی ئاوی دەریایی ژێرەوەی. پێکهاتەی قومولانگما بە چەندین هەڵەی گۆشەی بەرز تێکشکاوە کە لە باری ئاسایی گۆشەی نزم کۆتایی دێت، شەپۆڵەکانزای قومۆلانگما. ئەم جیاکردنەوەیە جیای دەکاتەوە لە چینی زەردە بنچینەکە. پێنج مەتری خوارەوەی پێکهاتەی قۆمۆلانگما کە ئەم شەپۆڵانە زۆر ناشێواوە. بەشی گەورەی چیای ئیڤرست، لەنێوان ٧,٠٠٠ بۆ ٨,٦٠٠ مەتر پێکهاتووە لە پێکهاتەی کۆلی باکوور، کە باندی زەرد بەشی سەرەوەی خۆی پێکدەهێنێت لە نێوان ٨,٢٠٠ بۆ ٨,٦٠٠ مەتر.باندە زەردەکە پێکهاتووە لە چینە لێکدراوەکانی کامبرین دیۆپسایدی ناوەڕاستی مەڕمەڕی هەڵگر، کە ڕەنگی قاوەیی زەردی جیاوازە و فیلیت و نیمچەشیستن. شیکاری پترۆگرافیی مەڕمەڕ کە لە نزیکەی ٨,٣٠٠ مەتر کۆکراوەتەوە بۆ ئەوەی وەک پێنج لە سەدا لە تارماییەکانی دۆزەرەوەی کرینۆیدی دووبارەیی پێک بێت. پێنج مەتری سەرەوەی باندە زەردەکان کە لە تەنیشت چینەکانی قومۆلانگمادا کەوتوون بە خراپی شێواون. ٥-٤٠ سانتیمەتر ئەستووری بریچیا جیای دەکاتەوە لە پێکهاتەی قۆمۆلانگمای زیادە. پاشماوەی پێکهاتەی کۆلی باکوور، کە لە نێوان ٧,٠٠٠ بۆ ٨,٢٠٠ م لە چیای ئیڤرست ئاشکرا کراوە، پێکهاتووە لە شیست و شێدارکراو، فیلیت و مارمێکی لاوەکی. لە نێوان ٧,٦٠٠ بۆ ٨,٢٠٠ مەتر پێکهاتەی کۆلی باکوور پێک دێت بە شێوەیەکی سەرەکی لە بایۆتیت - کوارتز فیلیت و کلۆرایت - بایۆتیت فیلیت تێکەڵ بە بڕێکی لاوەکی بیۆتیت - سێریکیت - کوارتز شیست. لە نێوان ٧,٠٠٠ بۆ ٧,٦٠٠ مەتر بەشی خوارەوەی پێکهاتەی کۆلی باکوور پێک دێت لە شیست بیۆتیت - کوارتز تێکەڵ بە شیست ئیپیدۆتێ - کوارتز, بیۆتیت - کالسیت - کوارتز شیست, و چینە باریکەکانی ماری کوارتزۆس. دیارە ئەم بەردە کەنەترازانە لە ئەنجامی شێواوی دەریایی ناوەڕاست بۆ دەریای قووڵی کامبرینی زوو پێک هاتووە لە تێکەڵکراو، بەردی قوڕ، شیل، بەردی لمی قوڕی، بەردی خۆڵی کاڵەکە، کڵاوی خۆڵەمێشی و بەردی لمی بنەمای پێکهاتەی کۆلی باکوور هەڵەیەکی ئاسایی هەرێمییە کە پێی دەوترێت "شەپۆڵی لوتسێ". لە خوار ٧٠٠٠ مەتر پێکهاتەی ڕوەنگبوک ژێری پێکهاتەی کۆلی باکوورە و بنەمای چیای ئیڤرست پێکدێنێت. لە شیستەکانی پۆلی سیلیمانیت-ک-فیلدسپار و جینیسەکان پێک دێت کە لەلایەن چەندین گڵ لە لێوگرانیت بە ئەستووری لە یەک سانتیمەترەوە تا ١٥٠٠ مەتر تێدەپەڕێت. ئەم لیۆگۆرانیتانە بەشێکن لە پشتێنێکی بەردی دەرزی ئۆلیگۆسن–میۆسێن کە بە لیۆگۆرانیتی هیمالایی بەرزتر ناسراوە. ئەوان پێکیان هێنا لە ئەنجامی توانەوەی بەشی پالیۆپرۆترۆزۆیک بۆ ئۆردۆڤیچیای بەرزی بەردی پلە بەرز لە زنجیرەی هیمالایانی بەرز نزیکەی ٢٠ بۆ ٢٤ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا لە کاتی دابەزاندنی پلیتی هیندی. چیای ئیڤرست پێکهاتووە لە بەردی چەماوەیی و مەترەزا کە لە باشووردا هەڵیان کێشا بەسەر چینە کیشوەرەکان کە لە گرانۆلیتی ئەرچانی پلێتی هیندی پێک هاتووە لە کاتی پێکدادانی سێنۆزۆیکی هیندستان لەگەڵ ئاسیا. لێکدانەوەکانی ئێستا باس لەوە دەکەن کە پێکهاتەکانی قۆمۆلانگما و کۆلی باکوور پێکهاتوون لە قەراغ دەریایی کە لە ناو قەراخی کیشوەری پەراوێزی کیشوەری پاسیڤی باکووری هیندستاندا کەڵەکە بوون پێش ئەوەی لەگەڵ ئاسیادا بپێکێت. پێکدادانی سێنۆزۆی هندستان لەگەڵ ئاسیا دواتر ئەو چینانەی شێواند وەک ئەوەی بەرەو باشوور و بەرەو سەرەوە دەڕۆن پێکهاتەی ڕوەنگبوک پێکهاتووە لە زنجیرەیەک لە بەردی میتافۆرفی پلە بەرز و گرانێتی کە لە گۆڕانی بەردی میتاسێدیمێنتاری پلە بەرزەوە وەرگیراوە. لە کاتی پێکدادانی هیندستان لەگەڵ ئاسیادا.و بەشێکیش توانراوەتەوە لە قووڵایی زیاتر لە ١٥ بۆ ٢٠ کیلۆمەتر لەژێر ئاستی دەریادا.چیاکانی هیمالایە نزیکەی ٥ ملم لە ساڵێکدا بەرز دەبنەوە.

 

ڕوەک و دەوەنی زۆر کەم هەن لە سەرووی بەرزاییەکانی ٦٤٨٠مەتردا. ئەو ڕوەکانەی لەم بەرزاییانە دەڕوێن بە بەرزترین ڕوەکەکانی جیهان دادەنرێن کە زۆر ژەهراوین وەک ئەو ڕوەکەی بە ئاریناریا ناسراوە کە لە خوار ٥٥٠٠ مەتر لە ناوچەکە گەشە دەکات. بەپێی توێژینەوەکان لەسەر بنەمای زانیاری سەتەلایت لە ساڵی ١٩٩٣ تا ٢٠١٨ گەشەی ڕوەکەکان لە دەڤەری ئیڤرست لە فراوان بووندابوون، توێژەران جۆرەها ڕوەکیان دۆزیوەتەوە لەو ناوچانەی کە پێشتر بە ڕووتی بینرابوون. جاڵجاڵۆکەی بازدانی ڕەش لە بەرزاییەکانی ٦٧٠٠ مەتر دۆزراوەتەوە دۆزراوەتەوە، لەوانەیە ئەم جاڵجالۆکەیە بەرزترین گیانلەبەری هەمیشەیی نا مایکرۆسکۆپی سەر زەوی بێت. لە خێوەتگای بنەرەتی ئیڤرست جاڵجاڵۆکەی بازدانی یووفریس ئۆرستینسیس بینراوە. ئەگەری زۆری ژیانی مایکرۆسکۆپی هەیە لە شوێنە بەرزەکانی تردا. هەروەها باڵندەکانیش بینراون وەک گۆزی سەر بە باڕ،کە لە بەرزایی ٧٩٢٠ مەتر بەدی کراون،هەروەها باڵندەی تری وەک چۆف لە بەرزی ٧٩٢٠ مەتر لەناوچەی کۆلی باشوور بینراون. گیزەکانی سەر بە بار جۆرە باڵندەیەکن بەسەر هیمالایەدا کۆچ دەکەن لەبەرزایی ٧٩٠٠مەتردا. لە ساڵی ١٩٥٣ جۆرج لۆو (بەشێک لە گەشتی تەنزینگ و هیلاری) گوتی کە بینیویەتی کە گەزەکانی سەر بە بار بەسەر لووتکەی ئیڤرستدا فڕیون. (زڕگا) زۆر جار بەکاردێت بۆ گواستنەوەی پێداویستی شاخەوانان لەکاتی سەرکەوتنیان بەسەر چیای ئیڤرستدا ئەوان دەتوانن تاوەکو ١٠٠ کیلۆگرام هەڵکێشن، کە تووکێکی ئەستوور و گەورەیان هەیە. یەکێک لە ئامۆژگاریە هاوبەشەکان بۆ ئەوانەی کە لە ناوچەی ئیڤرستدا بوون، ئەوەیە کە لەسەر زەوی بەرزتر بن کاتێک لە خێوەتگەکان دەخەون هەروەها لەسەر لێوار و تەنگەبەرەکان دوور بکەونەوە چونکە هەندێک باڵندە بینراون کە هەوڵ دەدەن پاڵ بە مرۆڤەکانەوە بنێن و بەریان بدەنەوە.ئاژەڵەکانی دیکەی ناوچەکە بریتین لە تەهری هیمەڵایی کە هەندێک جار بە پڵنگێکی بەفریی دەناسرێت لەگەڵ ورچی ڕەشی هیمالایی کە لە بەرزاییەکانی نزیکەی ٤٣٠٠ مەتر دەدۆزرێنەوە و پاندای سووریش لە هەرێمەکەدا هەیە. یەکێک لە گەشتیاران میروولەی سەرسوڕهێنەری لە ناوچەکە دۆزیەوە کە دە جۆری نوێی مێروولە بوون لە جیهاندا.

لە ساڵی ٢٠٠٨دا وێستگەیەکی نوێی کەش و هەوا لە بەرزی نزیکەی ٨٠٠٠ مەتر دامەزرا، یەکەم زانیاری تۆمارکراوی وێستگەکە لە مانگی ئایاری ٢٠٠٨ بریتی بوون لە پلەی گەرمی هەوا −١٧سلیلیزی، ڕێژەیی شێی ٤١.٣ لەسەدا، پاڵەپەستۆی با ٣٨٢.٢ ک پاسکاڵ, خێرایی با ٤٦.١ کم لە کاتژمێرێکدا،وزەی خۆری ٧١١.٩ وات ،تیشکی سەرووی بنەوشەیی ٣٠.٤ .پڕۆژەکە لەسەر بنەمای هاوبەشپێکردن بۆ وێستگەکان لە بەرزایی ئەنجامدرا بۆ توێژینەوە لەسەر ژینگە (هاوبەش) ڕێکخرا،هەروەها زانیاریە کەشناسیەکان لە ساڵی ٢٠١١دا لە ماڵپەری فەرمی چیای ئیڤرست بڵاوکرانەوە. وێستگەکە بە تیشکی خۆر کار دەکات و لەسەر کۆلی باشوورە. یەکێک لەو کێشانەی کە ڕووبەڕووی شاخەوانەکان دەبێتەوە هەبوونی بای زۆر خێرایە. لووتکەی چیای ئیڤرست درێژ دەبێتەوە بۆ ناو تۆرۆپۆسفیری سەرەوە و دزە دەکات بۆ ستراتوسفێر، کە دەتوانێت بە خێرایی و ساردکەرەوەی بای جۆگەی جێت ئاشکرا بکات. لە مانگی شوباتی ٢٠٠٤دا خێراییی با بە ٢٨٠ کیلۆمەتر لە کاتژمێرێکدا تۆمارکرا و بای زیاتر لە ١٦٠ کم لە کاتژمێرێکدا بە بەردەوامی باوە. ئەم بایانە دەتوانن چۆک بە شاخەوانەکان دابنێن. شاخەوانەکان بە شێوەیەکی ئاسایی پێویستیان بە ٧ بۆ ١٠ ڕۆژە تا بتوانن ڕێچکەکەیان تەواو بکەن. پەستانی هەوا لە لووتکە نزیکەی یەک لەسەر سێیە کە لە ئاستی دەریادایە و بە پرەنسیپی بێرنۆلیش با دەتوانێت فشارەکە زیاتر دابەزێنێت و ئەمەش دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی ١٤٪ی زیاد لە ئۆکسجین بۆ شاخەوانان. کەمبوونەوەی بەردەستی ئۆکسجین لە کەمکردنەوەی فشاری گشتیەوە دێت، نەک کەمکردنەوەی ڕێژەی ئۆکسجین بۆ گازەکانی تر.

 

 

لەبەر ئەوەی چیای ئیڤرست بەرزترین چیای جیهانە، سەرنجی بەرچاوی ڕاکێشاوە و هەوڵدان بۆ بەسەرکەوتنی بۆتە خەونی زۆرینەی شاخەوانانی جیهان تا ئێستا نەزانراوە لەکاتی کۆندا کێ بەسەر ئەم چیایە کەوتووە. بۆیە تۆمارەکانی سەرکەوتن لە ساڵی ١٩٢٤ەوە هەژمار دەکرێت، هەرچەندە ئەمە هەرگیز پشتڕاست نەکراوەتەوە، چونکە هیچ کام لەو پیاوانە بە زیندوویی نەگەڕاونەتەوە.بەڵام لەم ساڵانەی دوایی چەندین بەرچاو ڕوونی بۆ شاخەوانان خراوەتە ڕوو کە یارمەتیان دەدات بۆ سەرکەوتن.

یەکەم بەسەرکەوتنی لووتکەی ئیڤرست لەلایەن شاخەوانانەوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٥٣ و ئارەزووی شاخەوانان زیادی کرد، سەرەڕای هەوڵ و سەرنج بۆ گەشتەکان، تەنها لە ساڵی ١٩٨٧دا نزیکەی ٢٠٠ کەس گەیشتنە لووتکەکە. ئیڤرست بۆ دەیان ساڵ بەچیایەکی سەخت و ئەستەم مایەوە بۆ شاخەوانی، تەنانەت بۆ شاخەوانە پیشەیی و بە ئەزموونەکانیش ئاسان نەبوو، تا ساڵی ١٩٩٠ کە سەردەمی بازرگانی ئیڤرست دەستی پێکرد.کە تاوەکو مارسی ٢٠١٢ پتر لە ٥٦٥٦ شاخەوان چوونەتە لووتکەکەی لەگەڵ ٢٢٣ حالەتی مردن. ئیڤرست چیایەکی زۆر سەختە و کاتێک کە کەش و هەوا خراپ دەبێت ئەوە شاخەوانەکان ڕووبەڕووی بایەک دەبنەوە کە خێراییەکەی ٣٢٠ کیلۆمەترە لە کاتژمێرێکدا.جگە لە خێرایی با مەترسیەکانی تیژی و ڕکی شاخ و تاڤگەی زۆر و بەستەڵەکی کەندەڵان و ڕێچکەکان و شلی خاک (زیخ و لم) کە دەبنە هۆی بانگرۆزبوونەوە و پێکان. تا ساڵی ٢٠١٣ پتر لە ٦٨٧١ جار شاخەوانان گەیشتونەتە لووتکەکەی.

کۆششە سەرەتاییەکان

لە ساڵی ١٨٨٥ کلینتۆن تۆماس دێنت سەرۆکی یانەی ئەلپاین پێشنیاری کرد کە ناونیشانی پەرتووکەکەی بکاتە ((لەسەرووی هێڵی بەفرەوە))کە سەبارەت بە گەشتی سەرکەوتن بوو بەسەر چیای ئیڤرست. لە ساڵی ١٩٢١ بۆ یەکەمجار شاخەوانان جۆرج مالۆری و گای بۆلۆک توانیان لە لووتکەی چیایەکە نزیک ببنەوە، ئەوە گەشتێکی گەڕان و دۆزینەوە بوو بۆ لووتکەی چیایەکە، مالۆری یەکەم شاخەوانی ئینگلیز بوو کە توانی تا ٧٠٠٥ مەتر بەرزببێتەوە لەبەری کۆلی باکوور. دواتر هەر بەریتانیەکان لە ١٩٢٢ گەشتێکی تریان ئەنجامدا بە سەرکردایەتی شاخەوان جۆرج فینچ کە توانی بە بەکارهێنانی ئۆکسجین تا ٨٣٢٠ مەتر بەرز ببێتەوە. بەمە بووە یەکەم کەس کە هەواڵی ئەوەی ڕاگەیاند کە چیایەکە لە ٨٠٠٠ مەتر بەرزترە. دواتر مالۆری و کۆل فلیکس نۆرتۆن هەوڵێ دووەمی سەرکەوتوویان دا لە ساڵی ١٩٢٤. هەوڵدانە سەرەتاییەکانی مالۆری و جیۆفری بروس شکستی هێنا لە دامەزراندنی خێوەتگای شەشەم بەهۆی سەختی و نالەباری کەش و هەواوە. هەوڵی دواتر نۆرتۆن و سۆمێرڤل بوو، کە بە بێ ئۆکسجین و لە کەش و هەوایەکی تەواودا توانیان بەسەر لووتکەکە بکەون. نۆرتۆن توانی بگاتە بەرزی ٨,٥٥٠ مەتر. مالۆری ئامێرەکانی ئۆکسجینی بۆ کۆتا خاڵی پێویست برد. ئەو ئەندریۆ ئیرڤینی گەنجی وەک هاوبەشی خۆی هەڵبژارد. لە ٨ی حوزەیرانی ١٩٢٤ جۆرج مالۆری و ئاندریۆ ئیرڤین هەوڵێکیان دا لەسەر لووتکەکە تاوەکو لە ڕێگای کۆڵی باکوور - باکووری ڕۆژهەڵاتی ڕیج بگەڕێنەوە بەڵام هەرگیز لەو ڕێگەیەوە نەگەڕانەوە. لە ١ی ئایاری ١٩٩٩ گەشتی گەڕان بەدوای مالۆری و ئیرڤین ئەنجامدرا تەرمی مالۆری لە ڕووی باکوورەوە لە حەوزی بەفری خوارەوە و لە ڕۆژاوای شوێنی نەریتی خێوەتگای شەشەم دۆزرایەوە. مشتومڕ لە کۆمەڵگەی شاخەوانیدا دروست بوو کە ئایا یەک یان هەردووکیان گەیشتونەتە لووتکەکە. ئێدمۆند هیلاری و تێنزینگ نۆرگای لە ساڵی ١٩٥٣ بگەنە کۆتا ترۆپکی ئیڤرست. کە پێشتر لە ساڵی ١٩٣٣ لیدی هیوستن فڕینی هیوستن ئیڤرستی دابین کرد و توانی بەسەر لووتکەی چیایەکەدا بفڕێت.

 

گەشتە سەرەتاییەکان،وەک چارلس بروس لە دەیەی ١٩٢٠ و دوو هەوڵی سەرکەوتووی هیو ڕۆتلێدج لە ساڵی ١٩٣٣ و ١٩٣٦ هەوڵیان دا کە لە بەری تبتەوە بە شاخەکە هەڵبگەڕێن، بەڵام لە ساڵی ١٩٥٠ ڕێگەی ڕووی باکوور داخرا بۆ گەشتە ڕۆژاواییەکان دوای ئەوەی چین دەستی بەسەر تبتدا گرت، بیل تیلمان و پارتێکی بچووک کە چارلس هیوستن و ئۆسکار هیوستن و بیتسی کۆوڵس لە ڕێگەی نیپالەوە گەشتێکی گەڕانی بۆ ئیڤرست ئەنجام دا کە ئێستا بۆتە ڕێبازی ستاندارد بۆ ئیڤرست لە بەری باشوورەوە. لە ساڵی ١٩٥٢ گەشتی ئاسمانی چیای ئێرست سویس، بە سەرۆکایەتی ئێدوارد ویس-دونانت مۆڵەتیان پێدرا بۆ هەوڵدان بۆ سەرکەوتن لەبەری نیپالەوە کە ڕێگایەکیان دۆزیەوە بەناو بەفری کەڵەکەبووەوە بەرەو کۆلی باشوور لە بەرزایی ٧,٩٨٦ مەتر. ڕایمۆند لامبێرت و شێرپا تێنزینگ نۆرگای توانیان بگەنە خاڵی بەرزی ٨,٥٩٥ مەتر لەسەر ڕێچکەی باشووری ڕۆژهەڵات، تۆمارێکی نوێی بەرزبوونەوەی دروست کرد. ئەزموونی تەنزینگ کاتێک بەکارهێنرا بۆ ئەوەی ببێتە بەشێک لە گەشتی بەریتانی لە ساڵی ١٩٥٣.

یەکەم سەرکەوتوو لەلایەن تێنزینگ و هیلاری ١٩٥٣

لە ساڵی ١٩٥٣ نۆیەمین گەشتی بەریتانی بە سەرۆکایەتی جۆن هانت ڕێکخرا لە نیپال، هانت دوو دەستەی بەسەرهەڵگەڕانی دیاری کرد بۆ هەوڵدان بۆ گەیشتن بە لووتکە. دەستەی یەکەم تۆم بۆردیلۆن و چارلس ئیڤانس بوون کە لە ٢٦ی ئایاری ١٩٥٣دا تاوەکو نزیکەی ١٠٠ مەتر لە بن لووتکەکە ڕۆیشتن ، بەڵام دواتر بۆ کێشەی ئۆکسجین گەڕانەوە. کارەکەیان بریتی بوو لە دۆزینەوە و دیاریکردنی شوێنەکان و دانانی خەزنەکانی ئۆکسجین بوو کە بووە یارمەتیدەرێکی زۆر بۆ دەستەی دووەم. دوو ڕۆژ دواتر دەستەی دووەم هەنگاویان نا بۆ سەر لووتکەکە، کە پێک هاتبوون لە ئێدمۆند هیلاریی نیووزیلاندی و تێنزینگ نۆرگای نیپالی. لە کاتژمێر ١١:٣٠ بە کاتی ناوخۆیی لە ٢٩ی ئایاری ١٩٥٣ لە ڕێگای کۆلی باشوورەوە گەیشتنە لووتکە، لەو کاتەدا هەردووک دەستە وەک هەوڵێکی هەرەوەزی لە لووتکە بەدیداری یەک شادبوون، بەڵام تێنزینگ پاش چەند ساڵێک ئاشکرای کرد کە هیلاری یەکەم قاچی لەسەر لووتکە داناوە. لە لووتکە وەستان بۆ وێنەگرتن و چەند شیرینی و خاچێکی بچووکیان لە بەفردا بەخاک سپارد پێش دابەزین.

 

هەواڵی سەرکەوتنی ئەو گەشتە گەیشتە لەندەن لە بەیانی تاج دانانەکەی شاژن ئیلیزابێسی دووەم، ٢ی حوزەیران. پاش چەند ڕۆژێک شاژن فەرمانی دا کە هانت (بریتۆنێک) و هیلاری (نیووزیلاندی) بە فەرمانی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا پلەی شاسواریان پێ بدرێت. تێنزینگ، شێرپایەکی نیپالی کە هاوڵاتییەکی وڵاتی هیندستان بوو، لەلایەن بەریتانیاوە مەدالیای جۆرجی پێبەخشرا هانت لە کۆتایدا لە بەریتانیا کرا بە هاوتەمەنی ژیان، لەکاتێکدا هیلاری بوو بە ئەندامی دامەزرێنەری فەرمانی نیووزیلاند، هیلاری و تێنزینگ لە نیپالیش ناسراون لە ساڵی ٢٠٠٩دا پەیکەریان بۆ دروست کرا و لە ساڵی ٢٠١٤دا، لووتکەی هیلاری و تینزینگ بەناوی ئەوان ناونرا.

دەیەی ١٩٥٠–١٩٦٠

لە ٢٣ی ئایاری ١٩٥٦ ئێرنست شمید و جورگ مارمێت گەیشتنە لووتکە. دواتر دۆڵف ڕیست و هانس-ڕووداولف ڤۆن گونتن لە ٢٤ی ئایاری ١٩٥٧ گەیشتنە لووتکەکە.ئینجا وانگ فوژوو و گۆنپۆ و قو یێنهوای چین یەکەم ڕاپۆرتی بەرزبوونەوەیان کرد لەبەری باکووری ڕێچکەکە لە ٢٥ی ئایاری١٩٦٠. یەکەم ئەمریکی کە گەیشتە لووتکەی ئیڤرست جیم ویتاکەر بوو کە لەگەڵ ناوانگ گۆمبوەوە بەشداریان کرد، لە ١ی ئایاری ١٩٦٣ گەیشتە لووتکە.

١٩٧٠

لە ساڵی ١٩٧٠ شاخەوانانی ژاپۆنی گەشتێکی گەورەیان ئەنجامدا .تەوەرەکە گەشتێکی گەورە بوو لەژێرناوی "گەمارۆ" بە ڕابەرایەتی سابورو ماتسوکاتا، کار لەسەر دۆزینەوەی ڕێگایەکی نوێ بۆ سەرەوەی ڕووی باشووری ڕۆژاوا کرا. یەکێکی تر لە ئامانجەکانی گەشتەکە هەوڵدانێک بوو بۆ خلیسکێنەی چیای ئیڤرست.کە پێک هاتبوون لە دەستەیەکی زیاتر لە سەد کەس و بەرنامەڕێژی پتر لە دە ساڵ، بەڵام گەشتەکە لە ڕێگای پلان بۆ داڕێژراوەکانەوە هەشت کوژراوی بەرکەوت و شکستی هێنا لە لووتکەکە. لەگەڵ ئەوەشدا گەشتە ژاپۆنییەکان چێژیان لە چەند سەرکەوتنێک وەرگرت. بۆ نموونە، یۆیچیرۆ میورا بوو بە یەکەم پیاو بۆ خوارەوەی ئیڤرست لە کۆلی باشوورەوە – ئەو نزیکەی ١٣٠٠ مەتر ستوونی دابەزی لە کۆلی باشوور پێش ئەوەی بە سەختی بریندار ببێت. سەرکەوتنێکی تر گەشتێک بوو کە چواری خستە سەر لووتکە لە ڕێگای کۆلی باشوورەوە. بەکارهێنانەکانی میورا بوو بە بابەتی فیلم و ئەو چووە بۆ ئەوەی ببێتە بەتەمەنترین کەس بۆ لووتکەی چیای ئیڤرست لە ساڵی ٢٠٠٣دا لە تەمەنی ٧٠ ساڵیدا و دووبارە لە ساڵی ٢٠١٣ لە تەمەنی ٨٠ ساڵیدا سەرکەوتەوە. لە ساڵی ١٩٧٥ جونکۆ تابی ژنێکی ژاپۆنی ، بوو بە یەکەم ژن کە بگاتە لووتکەی چیای ئیڤرست. لە ساڵی ١٩٧٨ ڕینهۆلد میسنەر و پیتەر هابیلەر یەکەم کەسانێک بوون چوون بۆ ئیڤرست بەبێ بەکارهێنانی ئۆکسجینی تەواو.

١٩٧٩-١٩٨٠: گەشتی زستانەی ئیڤرست

 

گەیشتن بە لووتکەی ئیڤرست لە وەرزی زستاندا پشتڕاستکرایەوە لەلایەن وەزارەتی گەشتوگوزاری نیپالەوە کە شاخەوانێکی پۆڵەندی بوو بەناوی ئەندرزی زاودا ئەو پێشەنگی یەکەم شاخەوانی زستانەی چیای ئیڤرست بوو، کە یەکەم شاخەوانە لە زستاندا بەرزیەکی هەشت هەزار مەتری ببێنێت.گەشتەکە پێک هاتبوو لە دەستەیەکی ٢٠ شاخەوانی پۆڵەندی و ٤ شێرپایی کە لە سەرەتای مانگی کانوونی دووەمی ١٩٨٠ خێوەتگەیەکی بنچینەییان لەسەر سەهۆڵبەندی خومبوو دامەزراند دواتر لە ١٥ی کانوونی دووەم، دەستەکە توانیان خێوەتگای سێیەم لەبەرزی ٧١٥٠ مەتر لە سەرووی ئاستی دەریاوە دابمەزرێنن، بەڵام بەهۆی بای بەهێزی گەردەلوولیەوە کاری زیاتر ڕاگیرا، کەش و هەواکە لە دوای ١١ی شوبات باشتر بوو، کاتێک لێزێک سیچی و والنتی فیوت و کرێزیستۆف ویلیکی خێوەتگای چوارەمیان لە کۆلی باشوور (٧٩٠٦ مەتر) دامەزراند سیچی و ویلیکی لە کاتژمێر ٦:٥٠ی بەیانی لە ١٧ی شوبات دەستیان بە سەرکەوتن کرد بەرەو لووتکەی کۆتایی ، کاتژمێر ٢:٤٠ خولەکی ئێوارە ئەندرزێج زاودا لە خێوەتگا بنچینەییەکە دەنگی شاخەوانان لەسەر ڕادیۆکە بیست - " ئێمە لەسەر لوتکەین! بای بەهێز هەموو کات تەنگمان پێ هەڵدەچنێت. زۆر ساردە". بەرزایی زستانی سەرکەوتووی چیای ئیڤرست دەیەیەکی نوێی هیمالایزمی زستانی دەستپێکرد، کە بوو بە تایبەتمەندیی پۆڵەندی . دوای ساڵی ١٩٨٠ پۆلس دە یەکەم وەرزی زستانی ئەنجام دا بۆ بەرزی ٨٠٠٠ مەتری لووتکە، کە ناوبانگی شاخەوانانی پۆڵەندی بەدەست هێنا لەژێر ناوی "جەنگاوەرانی سەهۆڵ".

کارەساتی ١٩٩٦

لە ١٠ و ١١ی ئایاری ١٩٩٦ هەشت شاخەوان دوای چەندین ڕۆژ ڕێکردن لە بەرزایی قەدپاڵی شاخەکە بەهۆی نالەباری کەش و هەواوە گیریان خوارد و کۆچی دواییان کرد.هەر لەهەمان ساڵ لە ١٠ی ئایاردا لە ماوەی وەرزی ١٩٩٦دا، ١٥ کەسی تر لە کاتی سەرکەوتندا لە چیای ئیڤرستدا گیانیان لەدەستدا، ئەمە بەرزترین ڕێژەی مردن بوو بۆ ڕووداوێک بەهۆی کەش و هەواوە، ئەم ڕووداوە لە ساڵی ٢٠١٤ دەنگۆیەکی فراوانی بەدەست هێنا و پرسیاری لەسەر بازرگانیکردن بەشاخەوانی چیای ئیڤرست دروست کرد. لەبارەی سەلامەتی ڕێنمایی کڕیاران لە چیای ئیڤرست،ئەمەش بەهۆی کۆششەکانی ڕۆژنامەنووس جۆن کراکاوەر بوو کە لە گۆڤاری ئاوت ساید کاری دەکرد،بەهۆیەوە گۆڤارەکە زۆرترین ژمارەی لێ فڕۆشرا. کراکاوەر ڕەخنەی لە ڕێنوێنی ئەناتۆلی بۆکریڤ گرت لەبارەی بیرکردنەوەی ئەو گەشتە. ساڵێک دواتر ڕەخنەکانی ئاراستەی بۆکریڤیش کرد،ئەم هەواڵانەی کراکاوەر ناکۆکی و مشتومڕێکی زۆری خستە ناو کۆمەڵگەی شاخەوانان. چونکە بۆکریڤ دواتر خەڵاتی دەیڤد سۆوڵسی یانەی ئەلپاینی ئەمریکی پێبەخشرا بۆ هەوڵەکانی ڕزگارکردنی لە گەشتەکە. لە مانگی ئایاری ٢٠٠٤، کنت مۆر، فیزیازان و جۆن ئێڵ سێمپلێ پسپۆری نەشتەرگەری، هەردوو توێژەری زانکۆی تۆرۆنتۆ بە گۆڤاری نیوساینتیستیان ڕاگەیاند کە شیکردنەوەیەک لە دۆخی کەشوهەوا لە ١١ی ئایاردا بۆتە هۆی ئەوەی ئەو شاخەوانانە گیان لەدەست بدەن. یەکێک لە ڕزگاربووەکان بیک وەرس بوو، کە شاخەوانێکی ئەمریکی بوو لە خزمەتگوزاری ڕێبەری نیووزیلاند لەسەر بنەمای ڕاوێژکاری سەرکێشی.بیک وەرس لەبەرزی٧٩٥٠ مەتر گیری خواردبوو بەهۆی کەش و هەواوە بینایی لەدەست دابوو، دواتر توانیان بیگەڕێننەوە بۆ خێوەتگای ٤ و کاتێک گەیێندرایەوە خێوەتگای چوار هاو شاخەوانەکانی لە خێوەتگایەکە جێیان هێشت بۆ شەوێک. بارودۆخی کەش و هەوا باشتر نەبوو و ئەوان پێویستیان بە دابەزینێکی خێرا هەبوو . هەلیکۆپتەرێک بەردەست بوو بەڵام خێوەتگای ٤ بەرزتر بوو. دوای ئەوەی بارودۆخی کەش و هەوا تۆزێک باشتر بوو توانیان دای بەزێنن بۆ خێوەتگای ٢. لە کۆتاییدا هەلیکۆپتەرێکی فریاگوزاری سوپای نیپاڵ هات بە دەمیانەوە و ڕزگاریان کرد.

 

کاریگەری گەردەلوولەکە لەسەر شاخەوانەکان لە ڕێچکەی باکووری ئیڤرست هەر مابوو، کە چەندین شاخەوانیش گیانیان لەدەستدا بەهۆیەوە، لە هەژمارێکی یەکەمی فیلمساز و نووسەری بەریتانی مات دیکینسۆن لە کتێبی (ئەودیوی ئیڤرستدا) وردەکاریی بۆ کراوە، مارک پفێتزەری تەمەن ١٦ ساڵ لەسەر سەرکەوتن بوو و لەسەر هەژماری خۆی نووسی:(( چیرۆکی ئیڤرستی من)). لە ٢٠١٥ کورتەفیلمی ئیڤرست بڵاوکرایەوە لە دەرهێنانی بەلتاسار کۆرماکور، لەسەر بنەمای ڕووداوەکانی ئەم کارەساتە.

وەرزی شاخەوانی ٢٠٠٦

لە ساڵی ٢٠٠٦دا ١٢ کەس گیانیان لەدەستدا.ئەم ڕووداوە مشتومڕێکی نێودەوڵەتی و چەندین ساڵی گفتوگۆی لێکەوتەوە .پرسیاری لەبارەی ڕەوشتی وەڕزشوانی و شاخەوانی دروست کرد. لەم وەرزە چیرۆکی ڕزگارکردنی هۆڵی لینکۆڵن دروست بوو کە لەلایەن هاوشاخەوانەکانیەوە بەجێهێڵرابوو و بە مردوو دایان نابوو، بەڵام دواتر بە زیندوویی دۆزرایەوە و ڕزگاری بوو.

مشتومڕێکی نێودەوڵەتی هەبوو سەبارەت بە مردنی شاخەوانێکی بەریتانی بە ناوی دەیڤد شارپ، کە هەوڵیدا لە ساڵی ٢٠٠٦ بە چیای ئیڤرست سەربکەوێت بەڵام لە کاتی سەرکەوتنیدا گیانی لەدەستدا. چیرۆکەکە لە کۆمەڵگەی شاخەوانییەوە هاتە ناو میدیای جەماوەرییەوە، بە زنجیرەیەک چاوپێکەوتن و بانگەشە و ڕەخنەوە. پرسیارەکە ئەوە بوو کە ئایا شاخەوانانی ئەو وەرزە پیاوێکیان جێهێشتووە تا بمرێت ؟؟! ئایا دەکرا ڕزگار بکرێت؟ وتراوە کە ئەو هەوڵی داوە لە چیای ئیڤرست بەتەنیا ئەو ڕێیە ببڕێت بە بوتلێک ئۆکسجینی کەمەوە!. ئەو لەگەڵ هاوبەشگایەکی ڕێنوێنی نیپالی کەم بوودجە ڕۆیشت کە تەنها پشتگیری بۆ خێوەتگای بنچینە دابین دەکرد و کەمتر ڕوون کراوەتەوە کە کێ دەیزانی شارپ تووشی کێشە بووە، خۆ ئەگەر بزانن، ئایا ئەوان شیاون یان توانای یارمەتیدانیان هەیە. شاخەوانێکی تر بەناوی مارک ئینگلیس لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ چاپەمەنییەکان لە ٢٣ی ئایاری ٢٠٠٦ گوتی: کە کاروانی شاخەوانەکانی و چەندینی تر شارپیان تێپەڕاند لە ١٥ی ئایاردا لەژێر بەردێک کە ٤٥٠ مەتر مابوو بۆ لووتکەکەی،هەروەها ئینگلیس وتی ٤٠ کەس بەلای شارپەوە تێپەڕبوون، بەڵام شاخەوانەکان پێیان وابوو کە شارپ تەنها تەرمێکە و مردووە.هەروەها هەندێک گفتوگۆ لەسەر هێمێکس کراوە لە لێدوان لەسەر ئینگۆلیس و شارپ. سەبارەت بە لێدوانە سەرەتاییەکانی ئینگەلیس، دواتر پێداچوونەوەی هەندێک وردەکاریی کرد چونکە چاوپێکەوتنی لەگەڵ کراوە لەکاتێکدا کە "... لەڕووی جەستەیی و دەروونییەوە ماندووە، و لە ئازارێکی زۆردابووە و پاشان پێنج پەنجەی بڕابۆوە. کاتێک ئەوان چوونە ناو کەلوپەلەکانی شارپ پسوولەیەکیان دۆزیەوە بایی ٧,٤٩٠ دۆلار بوو، باوەڕیان وابوو کە ئەو بڕە هەموو تێچووی داراییەکەی بووە. بە بەراورد بە نرخی زۆرینەی گەشتەکان زۆر کەم بووە کە لە نێوان ٣٥,٠٠٠ دۆلار بۆ ١٠٠,٠٠٠ دۆلار بووە جگە لە ٢٠,٠٠٠ دۆلاری زیاتر وەک بەخشیش و دیاری. لە ١٤ی ئایاردا مەزەندە کرا کە شارپ دەستی کردووە بە دابەزین لە ئیڤرست، بەڵام لە ١٥ی ئایار تووشی کێشە بووە بۆیە سەر بەرەو خوار بەلای شاخەوانەکانەوە تێپەر بووە. لە ١٥ی ئایاری ٢٠٠٦ باوەڕ وایە کە ئەو بە نەخۆشی هایپۆکسیا ناڵاندویەتی و نزیکەی ٣٠٠ مەتر دوور بووە لە لووتکەی سەر ڕێگای لای باکوور. ئارون ترێکس ئۆکسجینی پێ داوە و هەوڵی داوە یارمەتی بدات بۆ جووڵانەوە، بە بەردەوامی، بۆ ماوەی یەک کاتژمێر. بەڵام نەیدەتوانی بە تەنیا بوەستێت یان تەنانەت لەسەر شانی خۆی هەڵی بگرێت،بۆیە ترێکس ناچار بووە بەجێی بهێڵێت. تەنانەت لەگەڵ شاخەوانێکی تریشدا نەدەتوانرا دەیڤد بۆ بەشی ژێرەوە داببەزێنێت" تریبیۆن -ی هیندستان لە زاری کەسێکەوە باسی کرد کە چی بەسەر شارپدا هاتووە بە "شەرمەزارترین کردار لە مێژووی شاخەوانیدا"هەژماری کردووە. جگە لە مردنی شارپ، لانی کەم نۆ شاخەوانەکانی تر لەو ساڵەدا لەناوچوون، لەوانە چەند کۆڵبەرێکی شێرپایی کە کار دەکەن بۆ هاوبەشگا جۆربەجۆرەکانی ڕێنموویی شاخەوانی. زۆربەی ئەم مشتومڕە لەلایەن کەناڵی دیسکەڤەریەوە ئەنجامدرا لەکاتی وێنەگرتنی بەرنامەی تەلەڤیزیۆنی ئیڤرست: بەدەر لە سنوور. بڕیارێکی زۆر گرنگ کە کاریگەری لەسەر چارەنووسی شارپ هەیە لە بەرنامەکەدا پیشان دەدرێت، کە سەرکێشی زوویی سەرکەشی لوبنانی ماکسیم چایا لە لووتکە و ڕادیۆکانەوە بەرەو بەڕێوەبەری خێوەتگەی بنچینە (ڕاسل بریس). دادەبەزێت کە لە تەنگەژەدا شاخەوانێکی چایا ناتوانێت شارپ دەستنیشان بکات، کە بەبێ هیچ پشتیوانییەک هەڵیبژاردبوو بە تەنیا سەربکەوێت و بەو شێوەیە خۆی نەناساندووە بۆ شاخەوانەکانی تر . بەڕێوەبەری خێوەتگەی بنچینە وا بیر دەکاتەوە کە شارپ بەشێکە لە گرووپێک کە پێشتر بیری لێکردوونەتەوە کە دەبێت وازیان لێ بهێنێت، هەروەها بە شاخەوانە تەنهاکەی ئاگادار دەکاتەوە کە هیچ دەرفەتێک نییە کە بتوانێت لەلایەن خۆیەوە یارمەتی شارپ بدات. کاتێک بارودۆخی شارپ بەڕۆژدا تێکدەشکێت و شاخەوانانی دیکەی دابەزین پێی تێدەپەڕن، دەرفەتەکانی بۆ ڕزگاربوون کەم دەبێتەوە، قاچ و دەستەکانی بە پەڕۆیەک دەپێچێتەوە بەمەش ڕێگە لە ڕۆیشتنی دەگرێت. شاخەوانەکانی خوارەوەش خۆیان ئۆکسجینی کەمیان ماوە و بێ هێز و ماندوون.ئەوان خۆیان چاویان لە کۆڵبەرێکە تاوەکو یارمەتی بدرێن. لاشەی دەیڤد شارپ لە خوار لووتکە لە تەنیشت "بوتە سەوزەکان" مایەوە؛ ئەوان بۆشاییەکیان لە ئەشکەوتێکی بەردی بچووکدا هاوبەش کرد کە گۆڕی ئاد هۆک بوو بۆ ئەوان. تەرمەکەی شارپ لە ساڵی ٢٠٠٧ لە ئەشکەوتەکە لابرا، بەپێی بی بی سی لە ساڵی ٢٠١٤ەوە، بوتە سەوزەکان بێسەروشوێن کراون، بە گریمانە لابراون یان بەخاک سپێردراون.

٢٠٠٧

لە ٢١ی ئایاری ٢٠٠٧، شاخەوانێکی کەنەدی بەناوی میگان ماکگراس هەڵسا بە ڕزگارکردنی شاخەوانێکی نیپالی بەناوی یوشا بیستا، ئەم ڕزگارکردنە وای کرد کە ماکگراس وەک وەرگرێکی ساڵی ٢٠١١ی دامەزراوەی سیر ئێدمۆند هیلاری لە خەڵاتی مرۆیی کەنەدا دەستنیشان بکرێت، کە بە کەنەدییەکە دەناسرێتەوە کە لە هەرێمی هیمالای نیپاڵدا خزمەتێکی گرنگی کردووە.

ئامارەکانی تا وەرزی ٢٠١٠

تا کۆتایی وەرزی بەسەرهەڵگەڕان لە ساڵی ٢٠١٠دا، نزیکەی ٣١٤٢ کەس تا بەرزی ٥١٠٤ مەتر بەرزبوونەتەوە، کە لە ساڵی ٢٠٠٠ەوە نزیکەی ٧٧٪ ی ئەو ڕەنجانەی کە ئەنجام دەدرێت (١٥٣)شاخەوان گەیشتوونەتە لووتکەی شاخ لە ساڵی ١٩٧٥ تا ٢٠١٤ (١٥٣)شاخەوان گەیشتونەتە لووتکەی چیایەکە کە ٦٣٣ ئەسپ و ٣٥٠ شاخەوان و ٢٥٣ کۆڵبەر تێیدا بەشداربوون.

 

 

وێنەیەکی بەناوبانگی ئیڤرست بڵاوبوویەوە کە تێیدا ژمارەیەکی زۆر شاخەوان بەسەر چیایەکە دەکەون،ئەم دیاردەیە بووە جێگای گلەیی و چاوچنۆکی هاوبەشگاکان کەتیایدا دەریدەخات کە بەشێک لە گلەییەکە لەسەر ئەو تەنگەیە بووە کە بەهۆی ژمارەیەکی زۆر لە شاخەوانەکانەوە (٣٣ بۆ ٣٦) هەوڵیان داوە لە هەمان ڕۆژدا بگەن بە لووتکەکە؛ ئەمە بە شێوەیەکی نائاسایی بە ڕێژەیەکی بەرز دادەنرێت لەو کاتەدا. بە بەراورد لە ٢٣ی ئایاری ٢٠١٠ کە لووتکەی چیای ئیڤرست ١٦٩ شاخەوان بوونیان هەبووە لە یەک ڕۆژدا،لەماوەی ٣١ ساڵی ڕابردوودا ١٩٨٣ تا ٢٠١٠ پتر لە ٢١٩ مردن تۆمارکراوە لەسەر چیای ئیڤرست، لە ساڵی ١٩٢٢ەوە ڕێژەی مردنی گەشتیاران بە ٤.٣ کەس دانراوە بۆ هەر ١٠٠ شاخەوانێک کە گەیشتبێتە لووتکە. لەم ڕێژەیە ٥٨ شاخەوان توانیویانە بگەنە لووتکەکە بەڵام لەکاتی دابەزیندا گیانیان لەدەست داوە. هەرچەندە ڕێژەکوشندەکان لە ساڵی ٢٠٠٠ کەمیان کردووە (١.٤ مردن بۆ هەر ١٠٠ شاخەوانێک ، نزیکەی هەموو هەوڵەکان لە لووتکە بە بەکارهێنانی یەکێک لە دوو ڕێگا سەرەکیەکە ئەنجام دەدرێن ئەو هاتووچۆیەی کە بە هەر ڕێڕەوێک بینراوە لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر جیاوازبووە. بەگشتی ڕێگای باکووری ڕۆژهەڵاتی ئاسانترە. لە ساڵی ٢٠٠٨دا ڕێگای باکووری ڕۆژهەڵات لەلایەن حکوومەتی چینەوە بۆ تەواوی وەرزی سەرکەوتن داخرا و تاکە خەڵک کە دەتوانن لە باکوورەوە بگەنە لووتکە لەو ساڵەدا وەرزشوانان بوون کە بەرپرسن لە هەڵگرتنی مەشخەڵی ئۆڵمپیک بۆ ئۆڵۆمپیادی هاوینی ٢٠٠٨ ڕێڕەوەکە لە ساڵی ٢٠٠٩دا جارێکی دیکە لە ٥٠هەمین ساڵیادی دوورخستنەوەی دالای لاما داخرا. ئەم داخستنانە بووە هۆی کەمبوونەوەی بەرژەوەندی لە ڕێگای باکوور و لە ساڵی ٢٠١٠دا دوو لەسەر سێی شاخەوانان لە باشوورەوە گەیشتنە لووتکەکە.

٢٠١٠

ساڵانی ٢٠١٠ بەسەرەوە ئامارەکان بەرزی و نزمیان بەخۆوە بینی ، لە ساڵی ٢٠١٣ و ٢٠١٤دا بووە هۆی تۆمارکردنی مردن. لە ساڵی ٢٠١٥دا بۆ یەکەم جار لە دەیان ساڵدا هیچ کەسێک نەگەیشتە لووتکە، لەگەڵ ئەوەشدا، چەند ساڵی تر تۆماری ژمارەی لووتکەیان دانا – ژمارەی تۆماری لووتکەی ٢٠١٣ نزیکەی ٦٦٧ شاخەوان بوو و لە ساڵی ٢٠١٨دا سەرکەوت بۆ نزیکەی ٨٠٠ شاخەوان و تۆمارێکی دواتر لە ساڵی ٢٠١٩دا بە زیاتر لە ٨٩٠ شاخەوان دانرا کە توانیویانە بگەنە لووتکەکەی.

 

٢٠١٤

لە ١٨ی نیسانی ٢٠١٤دا، لە دەوروبەری کاتژمێر ٠١:٠٠ یو تی سی (٠٦:٣٠ بە کاتی ناوخۆیی نیپاڵ) و لە بەرزایییەکی نزیکەی ٥٩٠٠ مەتردا لە ناوچەکە، لە خوار خێوەتگەی بنچینە دا شازدە کەس لە تالانچە (هەموو ڕێبەرانی نیپالی) مردن و نۆ کەسی دیکەش بریندار بوون. لەو وەرزەدا کچێکی تەمەن ١٣ ساڵ بە ناو مەلەڤات پورنا گەیشتە لووتکە و بووە گەنجترین شاخەوانێکی مێینە هەروەها دەستەیەکیان هەلیکۆپتەرێکیان بەکارهێنا بۆ ئەوەی لە خێوەتگەی بنچینەی باشوورەوە بۆ خێوەتگەی ٢ بفڕن بۆ دوورکەوتنەوە لە سەهۆڵی لمین، پاشان گەیشتنە لووتکەی ئیڤرست. ئەم دەستەیە دەبوایە لایەنی باشوور بەکاربێنن چونکە چینیەکان مۆڵەتیان پێنەدابوون بۆ سەرکەوتن. ئەندامێکی دەستەکە (جینگ وانگ) ٣٠,٠٠٠ دۆلاری بەخشی بە نەخۆشخانەیەکی ناوخۆیی و نازناوی "شاخەوانی نێودەوڵەتی ساڵ"ی پێبەخشرا. لە وەرزی ٢٠١٤دا زیاتر لە ١٠٠ کەس گەیشتنە لووتکەی ئیڤرست لەبەری چین (هەرێمی تبت) و شەش کەسیش لە نیپالەوە. ئەمە بریتی بوو لە بیل بورکی تەمەن ٧٢ ساڵ و کچە هەرزەکارێکی هیندی و ژنێکی چینی بەناوی جینگ وانگ. یەکێکی تر لە کچە هەرزەکارەکان مینگ کیپا شێرپا بوو کە لە ساڵی ٢٠٠٣دا لەگەڵ خوشکە گەورەکەی لێخپا شێرپا چووە سەر لووتکەکە.

٢٠١٥

 

وا دانرابوو ساڵی ٢٠١٥ وەرزی تۆمارکردنی زۆرترین سەرکەوتن بێت، بۆیە سەدان مۆڵەت لە نیپال و چەندین مۆڵەتی تر لە تبت (چین) دەرکرا، بەڵام لە ٢٥ی نیسانی ٢٠١٥ بوومەلەرزەیەکی بەهێز بە گوڕی ٧.٨ مگا وات بووە هۆی ئەوەی سەرجەم گەشتەکان هەڵبوەشێنەوە.لە خێوەتگەی بنچینەدا ١٨ تەرم لە چیای ئیڤرست هاتەخوارەوە لەلایەن تیمی شاخەوانی سوپای هیندی. دواتر بومەلەرزیەکی تر لە خێوەتگای باشووری چیایەکەی دایەوە و سەرجەم تیمەکانی شاخەوانی بەناچاری کشانەوە،. ساڵی ٢٠١٥ هیچ سەرکەوتنێک تۆمار نەکرا ئەمەش یەکەم ساڵ بوو لەوەتەی ساڵی ١٩٧٤ەوە.چەند ڕۆژێک دوای یەکەم هەفتەی بوومەلەرزەکە چەندین بوومەلەرزەی تر لەناوچەکە ڕووی دایەوە،یەکێکیان بە پێوەری ٧.٣ بوو بۆیە سەدان شاخەوان لەناو کەویە بەفرەکانی قەدباڵی چیایەکە گیریان خوردبوو کە بەنیازبوون بێنەخوارەوە،بەهۆی هەلیکۆپتەرەوە بەرەو خوارەوە دابەزێندران،خەریک بوو کارەساتی گەورەتر دروست ببێت چونکە کێشی هەلیکۆپتەرەکە زۆر زۆر بوو بەهۆی ژمارەی سەرنشینانەوە لەبەر ئەوەی سەرجەم هەلیکۆپتەرەکانی تر نێردرابوون بۆ شار و ئاواییەکانی تر تا هاوکاری خەڵکانی لێقەوماو بکەن بەهۆی بوومەلەرزەکە چونکە بەهۆیەوە زیاتر لە ٩ هەزار هاوڵاتی مردبوون لەگەڵ ٢٢ هەزار بریندار. هەروەها لەبەری تبت تا ٢٨ی نیسان لانی کەم ٢٥ کەسی گیانیان لەدەستدا و ١١٧ کەسیش بریندار بوون. کۆمەڵەی شاخەوانی تبت (لایەنی باکوور/چینی) ئیڤرست و لووتکەکانی تریان داخست بۆ سەرکەوتن، ٢٥ دەستە کە نزیکەی ٣٠٠ شاخەوان دەبوون بە هەلیکۆپتەر دابەزێندران بۆ خێوەتگای بنچینە.

دووبارەکردنەوەی ڕێگا

لە ٢٤ی ئابی ٢٠١٥، نیپال ئیڤرستی کردەوە بۆ گەشتیاری بە شاخەوانیشەوە. تاکە مۆڵەتی شاخەوانی بۆ وەرزی پاییز درا بە نوبوکازو کوریکی کە شاخەوانێکی ژاپۆنی بوو پێشتر چوار جار هەوڵی دابوو بۆ لووتکەی ئیڤرست بەبێ ئەوەی بگاتە لووتکەکەی،لە مانگی تشرینی یەکەمدا پێنجەم هەوڵی خۆی دا، تەنها ٧٠٠ مەتری مابوو بۆ لووتکەکە بەهۆی "بای بەهێز و بەفری قووڵ" ناچاربوو بۆ ماوی دوو ڕۆژ خۆی لە کونیلەیەکی بەفرین مات بکات لەم دوو ڕۆژە سەرما سەرەپەنجەکانی برد بەمە کارەکەی قورستر بوو،بەڵام سەرەنجام هەر سەرکەوت. هەندێک لە بەشەکانی شوێنەکە لە لوکلاوە بۆ خێوەتگای بنکەی ئیڤرست (نیپال) بەهۆی بوومەلەرزەکانەوە لە سەرەتای ساڵدا زیانیان پێگەیشت بۆیە پێویستیان بە چاککردنەوە هەیە.

٢٠١٧

٢٠١٧ بەرزترین ڕێژەی سەرکەوتنی تۆمارکرد،ئەمیش بەهۆی پێدانی مۆلەتەکان بوو بە ژیرانە. سەدان شاخەوان گەیشتنە لووتکەکە و ژمارەیەکی کەم لە مردن هەبوو. لە ٢٧ی ئایاری ٢٠١٧دا کامی ڕیتا شێرپا ٢١ مین گەشتی خۆی کرد بۆ لووتکەکە لەگەڵ ئەلپاین ئەسنس،ئەو سێ کەسە لە جیهان هەوڵیان دەدا بەیەکەوە( ئاپا شێرپا و فۆربا تاشی شێرپا) بۆ ئەوەی ٢١ مین جار بگەنە لووتکەکە. وەرزەکە سەرەتایەکی تراژیدی هەبوو بە مردنی ئۆلی ستێک، کە بەهۆی کەوتنەخوارەوە لە کاتی بەرزبوونەوەدا گیانی لەدەستدا.دواتر گفتوگۆیەکی بەردەوام لەسەر سروشتی گۆڕانکارییە گونجاوەکان کرا بۆ هەنگاوی هیلاری. لە ساڵی ٢٠١٧ دا ٦٤٨ شاخەوان گەیشتنە لووتکە،لەم ژمارەیە ٤٤٩ شاخەوانیان لە ڕێگەی نیپالەوە (لە باشوورەوە) و ١٢٠شاخەوانیش لە بەری تبتی چینی (لای باکوور)سەرکەوتن.

٢٠١٨

٨٠٧ شاخەوان لە ساڵی ٢٠١٨دا گەیشتنە لووتکە کە ٥٦٣ شاخەوانیان لە بەری نیپال و ٢٤٠شاخەوانیش لە بەری تبتی چینیەوە سەرکەوتن. ئەمە ژمارەی پێوانەیی شکاند بۆ کۆی گەیشتنەکان بە لووتکە لەوەتەی ساڵی ٢٠١٣ەوە کە ٦٦٧ شاخەوان سەرکەوتن لەوساڵدا.هۆکارەکەشی یەک شت بوو لەو وەرزەدا بۆماوەی ١١ ڕۆژ کەش و هەوا زۆر لەباربوو ئاستی بینین زۆر بەرز بوو. لەو ساڵەدا تۆماری جۆراوجۆر شکێنرا، هیچ کارەساتێکی گەورە نەبوو، بەڵام حەوت شاخەوان لە چەند حاڵەتێکی جۆراوجۆردا گیانیان لەدەستدا لەنێوانیاندا چەندین کۆڵبەری شێرپایی هەبوون. ئێلیزابێس هاولی لە کۆتایی مانگی کانوونی دووەمی ٢٠١٨دا کۆچی دوایی کرد کە یەکێک بوو لە تۆمارکەرانی چیای ئیڤرست.

 

٢٠١٩

2019 fatalities
Fatalities	Nationality
Chris Daly	ویلایەتە یەکگرتووەکان
Donald Cash	ویلایەتە یەکگرتووەکان
Robin Fisher	شانشینی یەکگرتوو
Druba Bista	نیپال
Kevin Hynes	ئیرلەند
Kalpana Dash	ھیندستان
Anjali S. Kulkarni	ھیندستان
Ernst Landgraf	نەمسا
Nihal Bagwan	ھیندستان
Ravi Thakar	ھیندستان
Chris Kulish	ویلایەتە یەکگرتووەکان
Séamus Lawless*	ئیرلەند
*Declared dead after missing

ساڵی ٢٠١٩ ساڵی گیانلەدەستدانی ژمارەیەک لە شاخەوانان و بڵاوکردنەوەی وێنەی سەدان شاخەوان بوو کە بۆ گەیشتن بە لووتکە ڕیزیان بەستبوو، ڕاپۆرتە میدیاییەکان ئەوە دیمەنانەیان بڵاوکردەوە کە چۆن شاخەوانان لەسەر تەرمی مردووەکان هەنگاو دەنێن لە سەرانسەری جیهاندا. ڕاپۆرتێک هەبوو دەربارەی گەشتە زستانیە جۆراوجۆرەکان لە هیمالایە، لەوانە (چیای کەی توو) و نانگا پاربات و مێرو لەگەڵ ئیڤرست.سەرەتا بۆ ماوەی ١٤ هەفتە کەش و هەوا زۆر خۆش بوو، شاخەوان کۆری ڕیچارد لە تویتەر ڕای گەیاند کە هیواخوازە لە ساڵی ٢٠١٩دا ڕێگایەکی نوێی سەرکەوتن بۆ لووتکە دابمەزرێنێت. هەروەها ڕای گەیاند کە گەشتەکەی گەشتێک بوو بۆ دووبارە پێوانەکردنی بەرزی ئیڤرست، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی بوومەلەرزەکانی ساڵی ٢٠١٥دا. چین لە مانگی شوباتی ٢٠١٩ لە لای باکووری چیای ئیڤرست بنکەی خێوەتگاکەی داخست بۆ ئەوانەی کە مۆڵەتی سەرکەوتنیان نیە. لە سەرەتای مانگی نیسانەوە، تیمەکانی سەرکەوتن لە هەموو جیهانەوە گەیشتنە شوێنی سەرکەوتن، لە بەهاری ٢٠١٩ لە نێوان تیمەکاندا گەشتێکی زانستی هەبوو بۆ لێکۆڵینەوەیەکی داڕێژراوی پیسبوون تابزانرێت چۆن شتەکانی وەک بەفر و ڕوەک کاریگەریان هەیە لەسەر هەبوونی خۆراک و ئاو لە هەرێمەکە. لە وەرزی شاخەوانی بەهاری ٢٠١٩ نزیکەی ٤٠ دەستە هەبوون کە نزیکەی ٤٠٠ شاخەوان و چەند سەد ڕێبەرێکیان لەگەڵ دابوو هەوڵی لووتکەیان دەدا لە بەرەی نیپالی. نیپال ٣٨١ مۆڵەتی سەرکەوتن بۆ ساڵی ٢٠١٩ دەرکرد هەروەها لەبەری تبت سەدان مۆلەتی تر دران بە شاخەوانان. لە مانگی ئایاری ٢٠١٩دا ڕێبەری شاخەوانی نیپالی کامی ڕیتا لە ماوەی هەفتەیەکدا دوو جار لووتکەی چیای ئێڤەرست- ی کرد، کە ٢٣یەمین و ٢٤هەمین جاری بوو و بووە سەردێڕی هەواڵی نێودەوڵەتیی . یەکەم جار لە ساڵی ١٩٩٤دا گەیشتە لووتکەی ئیڤرست، هەروەها گەیشتۆتە چەند چیایەکی تری زۆر بەرز وەک کەی ٢ و لۆتسێ. تا ٢٣ی ئایاری ٢٠١٩ نزیکەی حەوت کەس گیانیان لەدەستدا، کە ڕەنگە بەهۆی قەرەباڵغییەوە بووبێت یەکێک لە بەشداربووان کە تەمەنی ١٩ساڵ بوو کە پێشتر لووتکەی کردبوو، تێبینی کرد کە کاتێک کەش و هەوا لەبار دەبێت(با بەرزەکان ئارام بن)، خەڵکانێکی زۆر دەیانەوێت ئەم هەڵە بقۆزنەوە و نازناوەکە بەدەست بێنن لە بەری تبتی چینی یەکێک لە شاخەوانانی نەمسایی لە پاییزدا کۆچی دوایی کرد و تا ٢٦ی ئایاری ٢٠١٩ ژمارەی گشتی مردنەکان بۆ ١٠ شاخەوان بەرزبوویەوە و تا ٢٨ی ئایار ژمارەی کوژراوەکان بەرزبووەوە بۆ ١١ کەس کاتێک کە شاخەوانێک لەبەرزایی نزیکەیی ٧٩٠٠ مەتر کۆچی دوایی کرد لە ماوەی دابەزینەکەدا،و ١٢هەمین شاخەوان بێسەروشوێن بوو بە مردوو هەژمارکرا. سەرەڕای ژمارەی کوژراوەکان، ڕاپۆرتەکان ئاماژەیان بەوە کرد کە ٨٩١ شاخەوان بەشداریان کردووە لە وەرزی سەرکەوتن لە بەهاری ٢٠١٩دا. هەرچەندە چین مۆڵەتی جۆراوجۆری هەیە، هەروەها لەبەری نیپالیش ڕێوشوێنەکانی وەرگرتنی مۆلەت پشکنینی پزیشکی تێدایە،سەرەرای توندی ڕێوشوێنەکانی پێدانی مۆلەت مەترسییە سروشتیەکانی سەرکەوتن وەک کەوتن و بانگرۆزبوونەوە لەگەڵ کێشە پزیشکییەکانی تێکچوون بە بەرزایی وای کرد کە ساڵی ٢٠١٩ ساڵێک بێت ڕێژەی مردنی بەرز بێت.

٢٠٢٠

هەردوو لایەنی نیپال و چین لە وەرزی ٢٠٢٠دا گرووپە شاخەوانیە بیانییەکانیان قەدەغە کرد، بەهۆی پەتای کۆڤید-١٩ ەوە،ساڵی ٢٠٢٠ سێیەم ساڵ بوو لەم دەیەی دوای ٢٠١٤ و ٢٠١٥ دا کە هیچ کەسێک نەیتوانیوە بگاتە لووتکەکەی. تیمێکی ڕووپێوی چینی لە مانگی نیسانی ٢٠٢٠دا لە لای باکوورەوە بەرزبوونەوە و بوون بە تاکە شاخەوان بۆ بەرزترین لووتکەی جیهان لە ماوەی پەتایەکەدا، لانی کەم تا مانگی ئایار. تیمەکە لەوێ مانەوە بۆ دووبارە پێوانەکردنی بەرزی چیای ئیڤرست.

لە ساڵی ٢٠٢١ بەهۆی پەتای کڕۆناوە چین بەری باکووری ئیڤریستی نەکردەوە بەڵام نیپاڵ دەروازەکانی واڵاکرد بۆ ئەو شاخەوانانەی بۆ وەرزی شاخەوانی ٢٠٢٠ ناویان تۆمار کردبوو،ئەم هەوڵەی نیپاڵ بۆ واڵاکردنی دەروازەکانی ئیڤرست بووە جێگای ڕەخنەی زۆرێک لە لایەنەکان بەبیانووی ئەوەی هێشتا نیپال سەلامەت نیە بۆ پەتای کۆڕۆنا و ژمارەی تووشبوانی کۆڕۆنا لەم وڵاتە هێشتا لە لووتکەدایە، تاوەکو ئێستا ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٢١ پتر لە ٤٠٠ شاخەوان لەسەر چیایەکەن کە بەسەر ٢٣ دەستە دابەش بووینە لەنێوانیاندا کوردێک بەشداری کردووە بەناوی ڕەنج عومەر.لەکۆی بەشداربووان تا ئێستا تەنها دوو شاخەوان گیانیان لەدەست داوە یەکێکیان شاخەوانێکی ئەمریکیە و ئەویتریان شاخەوانێکی سویسراییە.هەروەها ٢٢٢ شاخەوان توانیویانە بگەنە لووتکەکە تاکو ئێستا و بۆ وەرزی ئەم ساڵ زۆرینەی شاخەوانان لەبەرزی ٥٥٣٤ مەتر گیریان خواردووە بەهۆی ڕەهێڵێکی بەفری سەخت.

 

ڕێپێدانەکان

٣٣٤ مۆڵەتی ڕێپێدان لە ساڵی ٢٠١٤دا لە نیپال دەرچووە ئەم ڕێپێدانانە تا ساڵی ٢٠١٩ درێژکرانەوە بەهۆی داخستنی لە ساڵی ٢٠١٥دا.و دواتر ٣٥٧ مۆڵەتی تر دواخران بەهۆی ئاوەڵان و بوومەلەرزەوە بۆ ساڵی ٢٠١٧ دواتر زۆرینەی شاخەوانان نەیانتوانی سەردانی نیپال بکەنەوە بۆیە حکوومەتی نیپال بۆ دووساڵی تر ڕێپێدانەکەیانی بۆ درێژکردنەوە(شاخەوانانی ٢٠١٩ ناگرێتەوە تەنها تۆماربووانی ٢٠١٤). لە ساڵی ٢٠١٧دا شاخەوانێک هەوڵیدا بە بێ مۆڵەتی ١١٠٠٠ دۆلاری سەرکەوێتە سەر ئیڤریست، لە نێوان سزاکانی تردا بڕی ٢٢ هەزار دۆلاری پێ ژمێردرا و بۆماوەی چوار ساڵ کەوتە زیندانەوە و بۆماوەی ١٠ ساڵیش مافی شاخەوانی نیە لەم وڵاتەدا.ژمارەی ئەو مۆڵەتانەی کە ساڵانە لەلایەن نیپالەوە دەرکراون لە خوارەوە پێڕست کراوە.

 

هەروەها بە ڕێگەپێدان بۆ لووتکەی ئیڤرست بەڕێوەدەبرێت. لە ساڵی ٢٠٠٨ مۆڵەتیان نەدا، بەهۆی ئەوەی کە مەشخەڵی ئۆڵمپیک دەگوێزرایەوە بۆ لووتکەی چیای ئیڤرست. لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠دا، حکوومەتەکانی چین و نیپال بە هۆی کۆڤید-١٩ ەوە، هەڵوەشاندنەوەی هەموو ڕێگەپێدانەکانی سەرکەوتن بۆ چیای ئیڤرستیان ڕاگەیاند. لە مانگی نیسانی ٢٠٢٠دا، کۆمەڵێک شاخەوانی چینی دەستیان بە گەشتێکی چینی کرد. کێوەکە لە لای چینیەوە بە هەموو شاخەوانانی بیانی داخرا. لە ١٠ی ئایاری ٢٠٢١ هێڵێکی جیابونەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانی چینیەوە ڕاگەیەندرا بۆ ئەوەی ڕێ لە بڵاوبونەوەی کۆرۆناڤیروس لە شاخەوانان بگرێت کە بەرەو ڕووی نیپالی سەردەکەوتن.

ڕێچکەکان

چیای ئیڤرست دوو ڕێگای سەرەکی هەیە بۆ بەسەرکەوتنی، هێڵی باشووری ڕۆژهەڵاتی لە بەری نیپالە و هێڵی باکوور لەبەری تبتەوەیە، هەروەها زۆر ڕێگای تر هەن کە زۆر کەمتر بەکاردەهێنرێن. هێڵی باشووری ڕۆژهەڵاتی بە شێوەیەکی تەکنیکی ئاسانترە و زۆر جار بەکاردێت. ئەو ڕێگایە لە ساڵی ١٩٥٣ لەلایەن ئێدمۆند هیلاری و تێنزینگ نۆرگایەوە بەکارهێنرا. ئەمە هەرچۆنێک بێت، بڕیارێکە زیاتر مەبەستی سیاسی لە پشتەوەیە تاوەکو لایەنی ئاسانی تەکنیکی، چونکە لە ساڵانی ١٩٥٠دا سنووری چین بەڕووی جیهانی ڕۆژاوادا داخرابوو، ئەمەش دوای ئەوەی کۆماری گەلی چین تبتی داگیرکرد. زۆربەی هەوڵەکان لە ماوەی مانگی ئایاردا ئەنجام دەدرێن، پێش وەرزی هاوینی مۆنسۆن. لەگەڵ نزیکبوونەوەی وەرزی مۆنسۆن، ڕێچکەی بەرەو باکوور دەگوێزێتەوە و بەمەش تێکڕای خێرایی با لەسەر چیا کەم دەکاتەوە. لەکاتێکدا هەندێک جار هەوڵەکان لە مانگی ئەیلوول و تشرینی یەکەمدا دەکرێت، دوای مانسۆنەکان، کاتێک جۆگەی ڕێچکەکە جارێکی تر بە شێوەیەکی کاتی بەرەو باکوور پاڵی پێوە دەنێت، ئەو بەفرە زیادەی کە لەلایەن مۆنسۆنەکانەوە دەنێرێت و قاڵبەکانی کەش و هەوای کەمتر جێگیرە لە کۆتایی کلکی مۆنسۆنەکان، سەرکەوتن زۆر زەحمەت دەکات.

 

ڕێچکەی باشووری خۆرهەڵات

ڕێچکەی باشووریی خۆرهەڵات لەبەری نیپال لەبەرزی ٥٣٨٠ مەترەوە دەست پێدەکات بۆ لووتکەکەی. گەشتەکان بەزۆری لە کاتماندۆوە دەفڕن بۆ لوکلا (٢٨٦٠ مەتر) و بەناو بازاری نامچیدا تێدەپەڕن. دواتر شاخەوانان بەرەو خێوەتگەی بنچینە دەڕۆن کە زۆربەی کات شەش بۆ هەشت ڕۆژ دەخایەنێت، لە ڕێگادا ڕاهێنان دەکەن بۆ بەرزی و نزمی دژوار بۆ ئەوەی ڕێگری بکەن لە نەخۆشی بەرزایی. کەلوپەل و پێداویستیەکانی سەرکەوتن لەلایەن یەکەکان و زڕگایەکان و شێرپاییە کۆڵبەرەکان لە خێوەتگەی بنچینەوە هەڵگیراوە کە دەکەوێتە سەر ناوچەی سەهۆڵبەندانی خومبوو ، کاتێک هیلاری و تۆنزینگ لە ساڵی ١٩٥٣ بەرەو ئیڤرست بەڕێ کەتن، هاوگەشتە بەریتانییەکان لە دۆڵی کاتماندۆوە دەستیان پێکرد(کە زیاتر لە ٤٠٠ شاخەوان و کۆڵبەری لەخۆگرتبوو) ، چونکە لەو کاتەدا هیچ ڕێگایەک لە ڕۆژهەڵات زیاتر نەبوو. شاخەوانەکان ماوەی دوو هەفتە لە خێوەتگە بنچینەکە بەسەر دەبەن. لەو ماوەیەدا، کۆڵبەر و چەند شاخەوانێکی گەشتی ئاسمانی پەتی و پەیژەیان لە هەوراز و کەندەڵانەکانی تاڤگەی بەفرینی خۆمبوو دا دانا. سەهۆڵەکە یەکێک لە مەترسیدارترین بەشەکانی ڕێگاکە دادەنرێت. لەم بەشەدا چەندین شاخەوان و کۆڵبەر مردوون. جا بۆ کەمکردنەوەی مەترسیەکە، زۆربەی کات شاخەوانان پێش بەرەبەیانی بە باشی دەست دەکەن بە هەڵوەرەکردن و ڕێکردن. لە خێوەتگەی یەکەوە، شاخەوانان ڕێگا دەبڕن بۆ کۆلی خۆراوا بۆ بنکەی بەرامبەر کێوی لۆتسێ لەچیای ئیڤرست، کە خێوەتگەی دووەم یان خێوەتگەی پێشکەوتووی بنکە (ABC) ی لێیە لە بەرزی ٦٥٠٠ مەتر دامەزرێنراوە کۆلی ڕۆژاوا دۆڵێکی تەختە، بە نەرمی بەرز دەبێتەوە، کە نیشانی کراوە لەلایەن قەراغێکی لاوەکی گەورە لە ناوەندەکە، کە ڕێگری لە گەیشتنی ڕاستەوخۆ بۆ سەرەوەی کووم دەکات، شاخەوانەکان ناچارن لە لای ڕاستی دوور، نزیک بنکەی نوپتسێ بپەڕنەوە، بۆ ڕێگایەکی بچووک کە بە "گۆشەی نوپتسێ" ناسراوە. کوومی ڕۆژئاواش بە "دۆڵی بێدەنگی" ناودەبرێت وەک تۆپۆگرافیای ناوچەکە بە گشتی با بەرەو سەرەوە دەچێت. بەرزایی و ڕۆژێکی ڕوون و بێ با دەتوانێت کوومی ڕۆژاوا گەرم بکات بۆ شاخەوانان بۆیە لە خێوەتگای بنچینەی پێشکەوتووەوە، شاخەوانەکان بەرەو ڕووی لووتسێ لەسەر ڕەوشی جێگیر تا خێوەتگەی سێ بەرز دەبنەوە، کە دەکەوێتە سەر لێژێکی بچووک لە بەرزی ٧٤٧٠ م لەوێوە، ٥٠٠ مەتری تر دەبڕن بۆ خێوەتگەی چوارەم لە کۆلی باشوور بە بەرزی ٧٩٢٠ مەتر. لە خێوەتگەی سێیەمەوە بۆ خێوەتگای چوارەم، شاخەوانەکان ڕووبەڕووی دوو بەرەنگاریی زیاتر دەبنەوە:( جنێڤ سپۆر و باندە زەردەکان) جنێف سپۆر پەراسەیەکی ڕەشە کە لە ساڵی ١٩٥٢دا ناوی لێنراوە گوریسێکی جێگیرە یارمەتی شاخەوانەکان دەدات بۆ تێپەڕبوون بە سەر ئەم باندە بەردە بەفرپۆشە. باندە زەردەکە بەشێکە لە مەڕمەڕ و فیلیت و نیمچەشیست، هەروەها پێویستی بە نزیکەی ١٠٠ مەتر پەت هەیە بۆ بەسەرداهەڵگەڕانی. لە کۆلی باشوور، شاخەوانەکان دەچنە ناوچەی مەرگەوە ئەو شاخەوانانەی کە پێشنیاری لووتکەیان دەکەن بە شێوەیەکی ئاسایی ناتوانن زیاتر لە دوو سێ ڕۆژ لەم بەرزاییەدا خۆڕاگر بن بۆیە کەش و هەوای ڕوون و نزمی با هۆکاری گرنگن لە بڕیاردان لەسەر ئەوەی کە ئایا هەوڵی لووتکە بدەن یان نا ئەگەر کەش و هەوا لە ماوەی ئەم چەند ڕۆژە داهاوکاری نەکات، شاخەوانەکان ناچار بە دابەزین دەبن و دەگەڕێنەوە بۆ خێوەتگای بنچینە. لە خێوەتگەی چوارەمەوە، شاخەوانان لە نیوەشەوەوە دەست بە لووتکەی خۆیان دەکەن، بە هیوای گەیشتن بە لووتکە (هێشتا ١٠٠٠ مەتری تر لەسەرەوە) لە ماوەی ١٠ بۆ ١٢ کاتژمێردا شاخەوانەکان سەرەتا بە بەرزایی ٨٤٠٠ مەتر دەگەنە "باڵکۆنی" کە پلاتفۆرمێکی بچووکە کە دەتوانن پشوو بدەن و لە لووتکە بۆ باشوور و ڕۆژهەڵات و چێژ لە تیشکی زووی بەرەبەیان وەربگرن، شاخەوانەکان دواتر ڕووبەڕووی زنجیرەیەک لە سەپاندنی هەنگاوی بەردین دەبن کە بە شێوەیەکی ئاسایی ناچاریان دەکات بەرەو ڕۆژهەڵات بۆ ناو بەفری کەمەری قووڵ بڕۆن، مەترسییەکی ڕووژد لە بەردەمیان دەبێت. لە لووتکەی باشوورەوە، شاخەوانەکان بە دوای قەراغی چەقۆی باشووری ڕۆژهەڵاتییەوە دێن(بارەمووس) بە درێژایی ئەو شتەی کە بە "ترایای کۆرنیس" ناسراوە، کە بەفر و بەرد تێکەڵ دەبێت. ئەمە ئاشکراترین بەشی سەرکەوتنە، و هەڵەیەک بۆ لای چەپ تا ٢٤٠٠ مەتر خۆت پێ ناگیرێتەوە، لەکاتێکدا بۆ لای ڕاست ڕاستەوخۆ بەبەرزی ٣.٠٥٠ مەتر ڕووی کانگشونگە. لە کۆتایی ئەم ترەیتەدا دیوارێکی بەردی ١٢ مەتری هەیە پێی دەڵێن هەنگاوی هیلاری، لەبەرزی ٨٧٩٠ مەتر. هیلاری و تەنزینگ یەکەم شاخەوان بوون کە ئەم هەنگاوەیان بڕی و ئەو کارەیان کرد بە بەکارهێنانی ئامێر و پەتی سەهۆڵی سەرەتایی لەو ڕۆژگاردا، شاخەوانەکان بەم هەنگاوە بەرز دەبنەوە بە بەکارهێنانی پەتی جێگیر کە پێشتر لەلایەن کۆڵبەرەکانەوە دانراوە. کاتێک لە سەرەوەی هەنگاوەکە، ئەوە بە بەراوردی ئاسانە بۆ سەرەوە لەسەر بەفری بە گۆشەی مامناوەندەوە، هەرچەندە بەرکەوتنی سەر یالەکە زۆر توندە. لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی خەڵک بۆ سەر شاخ لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاوەکە زۆر جار بووە بە پارچەیەک، کە شاخەوانەکان ناچار بوون کاتێکی بەرچاو چاوەڕێ بکەن بۆ هەڵکردنی پەت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە بە کارامەیی شاخەوانەکان بەرەو سەرەوە و خوارەوەی چیاکە کێشە دروست بکەن . لە دوای هەنگاوی هیلاری، شاخەوانەکان هەروەها دەبێت بەشێکی شل و بەردین دا بڕۆن. شاخەوانەکان بە شێوەیەکی ئاسایی کەمتر لە نیو کاتژمێر لە لووتکە بەسەر دەبەن بۆ ڕێگەدان بە کات بۆ دابەزین بۆ خێوەتگای چوارەم پێش ئەوەی تاریکی دابێت، بۆ خۆلادان لە کێشەی ڕووژد لەگەڵ کەش و هەوای پاشنیوەڕۆ، یان لەبەر ئەوەی کە ڕەنگە تانکی ئۆکسجین تەواو ببێت.

ڕێچکەی هێڵی باکوور

ڕێگای هێڵی باکوور لە باکووری ئیڤرستەوە دەست پێدەکات، لە بەری تبت گەشتەکان بەرەو گڵگەی ڕوۆنگبوک دەست پێدەکەن، خێوەتگای سەرەکیان لە ٥,١٨٠ مەتر لەسەر دەشتایی خوارەوەی کەندەڵانە سەهۆڵبەندیەکە دروست کردووە. بۆ گەیشتن بە خێوەتگەی دووەم، شاخەوانان بەرەو سەرەوەی مۆراینی ناوەڕاستی ڕۆژهەڵاتی ڕونگبوک گلسیەر تا بنکەی چانگتس دەڕۆن، لە دەوروبەری ٦١٠٠ مەتر. خێوەتگای سێیەم (ئەی بی سی —خێوەتگای بنکەی پێشکەوتوو) دەکەوێتە خوار کۆلی باکوورەوە لە بەرزایی ٦٥٠٠ مەتر. بۆ گەیشتن بە خێوەتگای چوارەم لە کۆلی باکوور، شاخەوانەکان لە تەڵانەکە بەرز دەبنەوە بۆ دامێنی کۆلەکەکە کە پەتی جێگیر بەکاردێت بۆ گەیشتن بە کۆلی باکوور لە ٧,٠١٠ مەتر. لە کۆلی باکوورەوە، شاخەوانەکان لە پشتە بەردینەکانی باکوور بەرز دەبنەوە بۆ دانانی خێوەتگای ڤی لە دەوروبەری ٧٧٧٥ مەتر. ڕێڕەوەکە لە ڕووی باکوور دەپەڕێتەوە لە بەرزبوونەوەیەکی لاری بۆ بنچینەی باندە زەردەکان و دەگاتە شوێنی خێوەتگای شەشەم لە ٨٢٣٠ مەتر. لە خێوەتگای شەشەمەوە، شاخەوانەکان کۆتایی لووتکەی چیایەکە دەبینن^{[ژێدەرێکی پشتڕاستکراو نییە]}.

 

شاخەوانەکان ڕووبەڕووی تراوێزێکی زیخاوی دەبنەوە لە بنچینەی هەنگاوی یەکەم: بەرزبوونەوە لە ٨,٥٠١ مەتر بۆ ٨,٥٣٤ مەتر. (هەنگاوی دووەم یارمەتیەکی بەرزبوونەوە لەخۆ دەگرێت بە ناوی "پەیژەی چینی"، پەیژەیەکی کانزاییە لە ساڵی ١٩٧٥دا بە نیمچە هەمیشەیی لەلایەن دەستەیەک شاخەوانانی چینییەوە دانرابوو.لەو کاتەوە بە بەردەوامی لە شوێنی خۆیدا بووە و بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لەلایەن هەموو شاخەوانەکانی تر بەکاردێت،لە سەرەوەی هەنگاوی دووەم هەنگاوی سێیەم دەست پێدەکات کە زۆر نالەبارە لەبەرزی ٨,٦٩٠ بۆ ٨,٨٠٠ م بەرزدەبێتەوە. لە سەرەوەی ئەم هەنگاوانە، قوچەکی لووتکە بە بەفرێکی بەرزەوە لەگۆشەی ٥٠ پلە بەدی دەکرێت کە هەمان ڕێچکە بە ترۆپکی لووتکەکە دەگات.

ترۆپکەکەی

 

لووتکەی ئیڤرست بە "قەبارەی مێزی ژووری نانخواردن" مەزەندە کراوە. لووتکە بەفریەکە تاوەرێکی بەردینە کە بەفر دای پۆشیوە و چینەکانی بەفر لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر جیاوازن. شوێنە ڕووتەکانی لە بەردی لیمۆیی ئۆردۆڤیچ دروست کراوە و بەردێکی میتاتۆرفیکی پلە نزمە. (بڕوانە بەشی 'پێوانەکان' بۆ زیاتر لەسەر بەرزی و دەربارەی لووتکەی بەردی ئیڤرست). لە خوارەوەی لووتکە، ناوچەیەک هەیە کە بە "دۆڵی پەلکەزێرین" ناسراوە، پڕە لە لاشەی مردووەکان ،بۆیە پێی دەڵێن زێڕین چونکە هێشتا جلوبەرگە بریسکەداریە زستانیە ڕەنگاورەنگەکانیان لەبەرە. بەشی خوارتری بۆ نزیکەی ٨,٠٠٠مەتر ناوچەیەکە کە بە گشتی پێی دەوترێت "ناوچەی مەرگ"، بەهۆی مەترسی زۆر و کەمی ئۆکسجین و نزمی فشارەوە. لە خوارەوەی لووتکە شاخەکە سەرشانێکی سێ لایی دروست بووە کە هەر لایەکی وەها دابەش بووە: ڕووی باکوور، ڕووی باشوور-ڕۆژاوا، و ڕووی ڕۆژهەڵات/کانگشونگ.

ناوچەی مەرگ

لە ناوچە بەرزەکانی چیای ئیڤرست، ئەو شاخەوانانەی کە دەیانەوێت بەرەو لووتکە بڕۆن بە شێوەیەکی ئاسایی کاتێکی زۆر لە ناوچەی مەرگدا بەسەر دەبەن بەرزاییەکانی بەرزتر لە ٨٠٠٠ مەتر و ڕووبەڕووی بەرەنگارییەکی بەرچاو دەبنەوە بۆ پاڕێزگاریکردن لە پلەی گەرمی جەستەیان. بەهۆی نزمی پلەکانی گەرما، بەفر لە چەندین ناوچە بە باشی بەستایتی و بەهۆی باوە شێوەی نوک تیژ و ڕەق و چەقۆیی دروست کردوە و لەکاتی خلیسکان و بانگرۆزبوونەوەدا دەبنە هۆی مردن یان برینداری سەختی شاخەوانان. بای بەرز لەم بەرزاییانە لەسەر ئیڤرست هەڕەشەیەکی شاراوەن بۆ سەر شاخەوانان. یەکێکی تر لە هەڕەشە گرنگەکان بۆ سەر شاخەوانەکان فشاری ئەتمۆسفێری نزمە. پاڵەپەستۆی ئەتمۆسفێر لە سەرەوەی ئیڤرست نزیکەی سێیەکی فشاری ئاستی دەریایە یان ٠.٣٣٣ کەش و هەوای ستانداردە و لە ئەنجامدا تەنها سێهەم هێندەی ئۆکسجین بۆ هەناسەدان هەیە. کاریگەرییە لاوازکەرەکانی ناوچەی مەرگ زۆر زۆرن کە زۆربەی شاخەوانەکان تا ١٢ کاتژمێر دەتوانن تێیدا بمێننەوە کە ماوەکەی ١.٧٢ کیلۆمەترە لە کۆلی باشوورەوە تا لووتکە. ئەم ماوەیەش بۆ گەشتێکی ئاسایی ٤٠ هەتا ٦٠ ڕۆژی پێدەچێت بۆیە ناچارن ئەم ماوەیە هەناسەدانی دەستکرد بەکاربێنن. چونکە هەرکەسێک لە بەرزایی ٨٥٠٠ مەتردا بێت و بۆ ماوەی ٢تا ٣ خولەک بەبێ ئۆکسجین بێت ڕاستەوخۆ هۆشیاری لە دەست دەدات. لە مانگی ئایاری ٢٠٠٧ کاودویل ئێکتریمی لێکۆڵینەوەیەکی پزیشکی لەسەر ئاستی ئۆکسجین کرد لە خوێنی مرۆڤ لە بەرزایییەکی زۆردا. زیاتر لە ٢٠٠ خۆبەخش چوونە سەر خێوەتگەی بنچینەی ئیڤرست تاوەکو تاقیکردنەوەی پزیشکی جۆراوجۆریان لەسەر ئەنجام بدەن بۆ پشکنینی ئاستی ئۆکسجینی خوێن. هەروەها دەستەیەکی بچووک تاقیکردنەوەیان ئەنجام دا لەسەر ڕێچکەکەی لووتکە تەنانەت لە خێوەتگای سەرەکیش، فشاری کەمی ئۆکسجین کاریگەری ڕاستەوخۆی هەبوو لەسەر ئاستی پاڵەپەستۆی ئۆکسجینی خوێن. ئۆکسجینی خوێن بە گشتی ٩٨-٩٩٪ یە. لە خێوەتگای سەرەکیدا، پەڕینەوەی خوێن کەوتە نێوان ٨٥ بۆ ٨٧٪. نموونە خوێنەکان کە لە لووتکە وەرگیراون ئاماژەیان بە ئاستی ئۆکسجینی زۆر نزم لە خوێندا کرد. کاریگەریەکی لاوەکی ئۆکسجینی خوێنی نزم ئەوەیە ڕێژەی هەناسەدانێکی زۆر زیادی پێویستە، زۆرجار ٨٠–٩٠ هەناسە لە هەر خولەکێکدا دەکرێت لەچاو هەناسەدانی ئاسایی کە ٢٠-٣٠جارە. ماندوو بوونی شاخەوانان بەزۆری بەهۆی زۆری هەناسەدانیانەوەیە. نەبوونی ئۆکسجین و ماندوو بوون و ساردی زۆر و سەرکەوتن و مەترسیەکان هەموویان بەشداریان لە ژمارەی کوژراوەکان کردووە. بریندارێک کە ناتوانێت ڕێ بکات لە کێشەیەکی گەورە دایە، چونکە ڕزگارکردن بە هەلیکۆپتەر بەشێوەیەکی گشتی نابەجێیە و هەڵگرتنی ئەو کەسەی لە شاخەکە زۆر مەترسیدارە ئەو کەسانەی کە لە کاتی سەرکەوتندا دەمرن بە شێوەیەکی ئاسایی ئەو کەسانەن کە لە دواوە ماونەتەوە، لە ساڵی ٢٠٠٦دا نزیکەی ١٥٠ تەرم نەگەڕێندرایەوە ئەوە شتێکی ئاسایی نیە بۆ دۆزینەوەی تەرمەکان لە نزیک ڕێگا ستانداردەکانی سەرکەوتن. توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٨ ئاماژەی بەوەدا کە "ناوچەی مەرگ" لە ڕاستیدا ئەو شوێنەیە کە زۆربەی مردنەکانی ئیڤرست تیایاندا ڕوودەدەن، بەڵام ئاماژەی بەوەشدا کە زۆربەی مردنەکان لە کاتی دابەزین لە لووتکەکە ڕوودەدەن. وتارێکی ساڵی ٢٠١٤ لە ئەتلانتیک سەبارەت بە مەرگەکان لەسەر ئیڤرست ئاماژە بەوە دەکات کە لەکاتێکدا کەوتن یەکێکە لە گەورەترین مەترسییەکان کە ناوچەی مەرگ بۆ هەموو ٨٠٠٠ کەس پێشکەش دەکات، و ڕەنووەبەفرەکان هۆکارێکی باوترن بۆ مردن لە بەرزاییەکانی خوار لووتکە، لەگەڵ ئەوەشدا بەرزبوونەوەکەی ئیڤرست کوشندەترە لە بازدان لە بنکەی بازدان لەئاستی ڕووی دەریا یان لە هەر شوێنێکی تری ئاسایی، هەرچەندە هەندێک لە وەرزشە توندڕەوەکان تێکەڵیان کردووە و ئەم کارەیان ئەنجام داوە.

 

سەرەڕای ئەمە، ئیڤرست بۆ شاخەوانەکان پارێزراوترە لەچاو ژمارەیەک لە لووتکەکان بە چەند پێوانەیەک، بەڵام پشت بە ماوەکە دەبەستێت هەندێک نموونە بریتین لە کانگچنجونگا و کەی تو و ئاناپورنا و نانگا پاربات و ئیگەر (بەتایبەتی نۆردۆند). چیای بلان ساڵانە مردنێکی زۆرتری هەیە لە چاو ئیڤرست، کە زیاتر لە سەدی مردن لە ساڵێکی ئاساییدا و زیاتر لە هەشت هەزار کوژراوە لەوەتەی تۆمارەکان هێشتراونەتەوە. هەندێک هۆکار کە کاریگەری لەسەر تەواوی کوشندەیی چیاکان هەیە بریتین لە ئاستی ناوبانگی شاخەکە و لێهاتوویی ئەو سەرکەوتنانە و سەختی سەرکەوتن. یەکێکی تر لە مەترسییەکانی تەندروستی، هۆمۆرەژەکانی تینەیە، کە دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە بینایی و دەبێتە هۆی کوێربوون. چارەکێک لە شاخەوانەکانی ئیڤرست ئەگەری تووش بوونیان بە هەوکردنی خوێنبەرەکان هەیە و هەرچەندە بە شێوەیەکی ئاسایی لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا چاک دەبنەوە بۆ بەرزاییەکانی خوارەوە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٠ شاخەوانێک کوێر بووە و لە ناوچەی مەرگ کۆتایی پێ هاتووە دەستەکە بۆ ماوەی ١٢ کاتژمێر هەوڵێکی زۆریان دا بۆ ئەوەی بەرەو خوارەوەی چیاکەی ببەن، بەڵام هیچ سوودێکی نەبوو، چونکە ئەوان سەرکەوتوو نەبوون لە گەیشتنی بە بەشە سەختەکان تەنانەت بۆ بە تواناکان، ڕێچکەی باکووری ڕۆژهەڵاتی ئیڤرست وەک تەحەدا دەناسرێتەوە. ئەوە سەختە کەسێک ڕزگار بکرێت کە بێ توانایی بووە و دەتوانێت بەدەر بێت لە توانای ڕزگارکەران بۆ ڕزگارکردنی هەر کەسێک لە شوێنێکی وەها سەختدا. ڕێگەیەک لە دەوری ئەم دۆخەدا لەلایەن دوو پیاوی نیپالی لە ساڵی ٢٠١١دا پێشەنگایەتی کرا، کە بەنیازبوون لە لووتکەکە پەرەی پێ بدەن ئەوان هیچ بژاردەیەکیان نەبوو و ناچار بوون بە هەر حاڵێک بە پلانەکەیاندا تێپەڕبن، چونکە ئەوان ئۆکسجین و پێداویستیی بوتڵکراویان تەواو کردبوو بە سەرکەوتوویی دەستیان کرد بە ڕۆیشتن بەرەو لووتکە و تەنها لە ماوەی ٤٢ خولەکدا بەرەو بازاری نامچی دابەزین، بەبێ ئەوەی پێویست بکات لە چیاکە سەربکەون.

 

هەناسەدانی دەستکرد

 

شاخەوانان لە زۆربەی گەشتەکاندا دەمامکی ئۆکسجین و تانکی سەرووی ٨,٠٠٠ مەتری بەکاردەهێنن. دەشتوانرێت بە بێ ئۆکسجینی تەواو سەربکەون، بەڵام تەنها بە سەرکەوتووترین شاخەوان و لە مەترسی زیادکراودا دەکرێت. توانای مرۆڤ بۆ بیرکردنەوە بە ڕوونی هۆکارە لە ئۆکسجینی نزم لە کەش و هەوای زۆرناجێگیر و پلەی نزم و لێوارە تیژ وتوندەکان،نزیکەی لەسەدا ٩٥ی شاخەوانەکان بۆ گەیشتن بە لووتکە ئۆکسجینی بتڵکراو بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی بگەنە لووتکە، نزیکەی لەسەدا پێنجی شاخەوانەکان بێ ئۆکسجینی تەواو توانیویانە بگەنە لووتکە. ڕێژەی مردن بۆ ئەو کەسانەی هەوڵ دەدەن بگەنە لووتکە بەبێ ئۆکسجینی تەواو زۆرترە. گەشتکردن لە سەرووی ٢٤٠٠ م بەرزایی هۆکارێکە بۆ ڕوودانی هەیپۆکسیای مێشک. ئەم کەمبوونەوەی ئۆکسجینە بۆ مێشک دەتوانێت تووشی نەخۆشیی دەروونی و زیانەکانی مێشک. توێژینەوەیەک بۆی دەرکەوت کە چیای ئیڤرست بەرزترین شوێنە کە مرۆڤێک بیەوێت بۆی بچێت بەڵام لەوانەیە تووشی زیانی دەماری هەمیشەیی ببن سەرەڕای گەڕانەوە بۆ بەرزاییە نزمەکانی تری خوارەوە. بەکارهێنانی ئۆکسجینی بتڵکراو بۆ بەرزبوونەوە لە چیای ئیڤرست مشتومڕی لەسەرە. یەکەم جار لە گەشتی ١٩٢٢ی بەریتانی لەلایەن جۆرج فینچ و جیۆفری بروس بەکارهات کە بەرزبوونەوە بۆ ٧٨٠٠ مەتر لە خێراییەکی سەیر و سەرنج ڕاکێش لە ٣٠٠ مەتر ستوونی لە کاتژمێرێکدا. بە ڕەشەبایەکی سەخت دایان بەزاند، ئەوان لە کاتی شەودا بە هەناسەدانی ئۆکسجین لە مردن دەرباز بوون ڕۆژی دواتر بەرەو ٨١٠٠ مەتر دابەزین. لەگەڵ ئەوەشدا بەکارهێنانی ئۆکسجین بە زۆر ناوەرزشکارانە دادەنرێت. جۆرج مالۆری بەکارهێنانی ئەو جۆرە ئۆکسجینەی بە شێوەیەکی ناوەرزشکاری وەسف کرد، بەڵام دواتر بەم ئەنجامە گەیشت کە ئەستەمە بەبێ ئۆکسجین بگەی بە لووتکەکە و لە ئەنجامدا لە هەوڵی کۆتایی ساڵی ١٩٢٤ بەکاری هێنا کاتێک تێنزینگ و هیلاری یەکەم لووتکەی سەرکەوتوویان لە ساڵی ١٩٥٣دا کرد، هەروەها کۆتەکانی ئۆکسجینی بوتڵی کراوەیان بەکارهێنا، لەگەڵ فیزیۆلۆجیستەکەی گەشتەکە گریفیس پوغ ئاماژەی بە مشتومڕی ئۆکسجین دا وەک "مشتومڕێکی بێهودە" ناوی برد و ئاماژەی بەوە کرد کە ئۆکسجین بۆ بیست و پێنج ساڵی داهاتوو بە ستاندارد دادەنرێت بۆ هەر لووتکەیەکی سەرکەوتوو.

 

ڕینهۆڵد میسنەر یەکەم شاخەوان بوو کە نەریتی ئۆکسجینی بوتڵکراوی شکاند و لە ساڵی ١٩٧٨ لەگەڵ پیتەر هابیلەر یەکەم سەرکەوتنی بەبێ ئۆکسجینیان ئەنجامدا،هەروەها لە ساڵی ١٩٨٠ میسنەر بە تەنهایی بەبێ ئۆکسجینی تەواوکەر یان هیچ کۆڵبەرێک یان هاوبەشێک سەر کەوت لە ڕێگای باکووری ڕۆژاوا کە ڕێچکەیەکی سەختترە بەرەو لووتکەکە. کاتێک کە کۆمەڵگەی سەرهەڵدان ڕازی بوو بەوەی کە بەسەر کێوەکە بکەوێت بە بێ ئۆکسجینی تەواو، زۆر لە شاخەوانان لە هەنگاوی لۆژیکی داهاتوویدا پێداگرییان کرد کە دەبێت بەو شێوەیە سەربکەوێت. دوای کارەساتی ١٩٩٦ مشتومڕەکەی زیاتر چڕتر بۆوە. جۆن کراکاوەر بۆ ناو هەوای تەنک (١٩٩٧) ڕەخنەی تایبەتی نووسەرەکەی لە بەکارهێنانی ئۆکسجینی بتڵکراو دەربڕی. کراکاوەر نوسیویەتی کە بەکارهێنانی ئۆکسجینی بوتڵکراو ڕێگەی بە شاخەوانانی بێ یەکسانی داوە بۆ هەوڵدان بۆ لووتکە، ئەمەش دەبێتە هۆی بارودۆخێکی مەترسیدار و مردنی زیاتر، کارەساتەکە تاڕاددەیەک بەهۆی زۆری ژمارەی شاخەوانەکانەوە بووە نەک کەمی ئۆکسجین (٣٤ کەس لەو ڕۆژەدا) هەوڵی بەرزبوونەوە دەدەن و بەهۆیەوە لە هەنگاوی هیلاری و دواکەوتنی زۆر لە شاخەوانەکان، ئەو پێشنیاری قەدەغەکردنی ئۆکسجینی بوتڵکراوی کرد جگە لە حاڵەتەکانی فریاکەوتن، مشتومڕی ئەوەی کرد کە ئەمە هەردووک دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی پیسبوون لە ئیڤرست- زۆر بوتڵ لەسەر لێوارەکانی کۆ کراوەتەوە، و بە پەراوێزی شاخەوانانی لێهاتوو لە کێوەکە دەهێڵنەوە. کارەساتەکەی ساڵی ١٩٩٦ هەروەها بابەتی ڕۆڵی ڕێبەری لە بەکارهێنانی ئۆکسجینی بتڵکراو ناساند. ڕێنوێنی بڕیارەکەی ئەناتۆلی بۆکریڤ بۆ بەکارنەهێنانی ئۆکسجینی بتڵکراو بە توندی ڕەخنەی لێ گیرا لەلایەن جۆن کراکاوەرەوە. لایەنگرانی بۆکریڤ (کە جی وێستۆن دیوالت لەخۆدەگرێت، کە هاوئاهنگەکەی نوسیوە) بەکارهێنانی ئۆکسجینی بوتڵکراو هەستێکی هەڵەی ئاسایش دەبەخشێت. کراکاوەر و لایەنگرانی ئاماژە بەوە دەکەن، کە بەبێ ئۆکسجینی بتڵکراو، بۆکریڤ نەیتوانی ڕاستەوخۆ یارمەتی کڕیارەکانی بدات بۆ دابەزین.ئەوان دەڵێن کە بۆکریڤ وتی کە ئەو لەگەڵ کڕیار مارتین ئادامز دابەزێت، بەڵام لە خوار لووتکەی باشوورەوە، بۆکریڤ دەستنیشانی کرد کە ئادەمز چاکە دەکات لەسەر دابەزینەکە و بە خێراییەکی خێراتر دابەزیوە، ئادەمس بەجێی هێشتووە ئادامز لە شاخاوی دەڵێت، "بۆ من وەک هەمیشە بازرگانی بوو، ئاناتۆلی بەڕێوە دەچێت، من هیچ کێشەیەکم لەگەڵ ئەوەدا نەبوو. ئۆکسیجینی نزم دەتوانێت ببێتە هۆی پەککەوتنی تەمی دەروونی لە توانا زانستیەکان کە بە "پرۆسەی بیرکردنەوە دواکەوتو و بێهۆشکەرەکان وەسف دەکرێت، بە شێوەیەکی نۆرینگەیی بە برادیپسیچیا پێناسە دەکرێت" تەنانەت دوای گەڕانەوە بۆ بەرزایی نزمتر. لە حاڵەتێکی سەختدا، شاخەوانەکان دەتوانن تووشی هەڵەبوون بن هەندێک لە توێژینەوەکان ئەوەیان دۆزیوەتەوە کە شاخەوانانی بەرز، لەوانە شاخەوانەکانی ئیڤرست، ئەزموونی پێکهاتەی مێشکیان گۆڕدراوە. کاریگەری بەرزایی لەسەر مێشک، بە تایبەتی ئەگەری زیانی هەمیشەیی مێشکی لێبکەوێتەوە، بەردەوام لێکۆڵینەوە دەکرێت لەم بوارەدا.

هەرچەندە بە گشتی کەمتر لە بەهار بەناوبانگ ترە، بەڵام چیای ئیڤرست لە پاییزانیشدا گەشتی بۆ ئەنجام دەدرێت (هەروەها پێی دەوترێت وەرزی دوای مۆنسۆن) بۆ نموونە، لە ساڵی ٢٠١٠ ئێریک لارسن و پێنج ڕێبەری نیپالی لە پاییز بۆ یەکەم جار لە ماوەی دە ساڵدا توانیان بگەن بە لووتکەی ئیڤرست. وەرزی پاییز، کاتێک مۆنسون کۆتایی دێت، بە مەترسیدارتر دادەنرێت چونکە بەشێوەیەکی ئاسایی بەفرێکی زۆر تازە هەیە کە دەکرێت ناجێگیر بێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم بەفرە زیادکراوە دەتوانێت زیاتر بەناوبانگ بێت لەگەڵ وەرزشێکی زستانەی دیاریکراو وەک خلیسکێنە و بەفرەخشۆکە. دوو شاخەوانى ژاپۆنى هەروەها لە تشرینی یەکەمی ١٩٧٣ گەیشتنە لووتکە. کریس چاندلەر و بۆب کۆرماک لە مانگی تشرینی یەکەمی ١٩٧٦ وەک بەشێک لە گەشتی ئەمریکی لەو ساڵەدا، یەکەم بەسەرکەوتنیان لە پاییزدا ئەنجامدا. لە ماوەی ١٩٨٠کاندا، سەرکەوتن لە پاییزدا زۆر بەناوبانگتر بوو لە لەچاو بەهاردا. ئەستێرەی ئاسمانی ئەمریکی کارل گۆردن هێنیز لە مانگی تشرینی یەکەمی ١٩٩٣ لە گەشتێکی پاییز کۆچی دوایی کرد، لە ئەنجامی تاقیکردنەوەیەک لەسەر تیشک. ڕێژەی تیشکی پاشبنەما بەرز دەبێتەوە لەگەڵ بەرزایی زیاتر. هەروەها لە زستاندا شاخەکە بەرز بۆتەوە، بەڵام بەهۆی تێکەڵبوونی بای بەرز و ڕۆژەکانی کورتترەوە ناوبانگی نییە تا مانگی کانوونی دووەم لووتکە بە شێوەیەکی ئاسایی ١٧٠کم لەکاتژمێرێکدا بای لێدراوە و تێکڕای پلەی گەرمای لووتکە لە دەوروبەری −٣٣پلەی سیلیلیزی دەبێت.

 

تا کۆتایی وەرزی سەرکەوتن لە ساڵی ٢٠١٠دا، نزیکەی ٣١٤٢ کەس لەکۆی ٥١٠٤ بەشداربوو توانیان بەرزبوونەوە بۆ لووتکە ئەنجام بدەن هەندێک لە شاخەوانە یەکەمە بەرچاوەکان بریتین لە:

• ١٩٢٢ – یەکەم سەرکەوتن بۆ ٨,٠٠٠ مەتر , لەلایەن جۆرج فینچ و کاپتن جیفری بروس
• ١٩٥٢ – یەکەم گەیشتن بە کۆلی باشوور لە ساڵی ١٩٥٢ گەشتی سوێس ماونت ئیڤرست.
• ١٩٥٣ – یەکەم گەیشتن بە لووتکە، لەلایەن تێنزینگ نۆرگای و ئێدمۆند هیلاری لە ١٩٥٣ گەشتی چیای ئیڤرست بەریتانی.
• ١٩٦٠ – یەکەم جار لە ڕێچکەی باکوورەوە گەیشتنە لووتکە لەلایەن وانگ فجوو، گۆنپۆ و قو یێنهوا لە چین.
• ١٩٥٧ - یەکەم ڕەگەزی مێینە، لەلایەن جونکۆ تابی (١٦ی ئایار)ئەنجام درا.
• ١٩٧٥- یەکەم سەرکەوتنی ڕەگەزی مێینە لە ڕێچکەی باکوور، لەلایەن فانتۆگ، جێگری سەرۆکی دووەم گەشتی ئیڤرست چینی کە نۆ شاخەوانیان نارد بۆ لووتکە (٢٧ی ئایار).
• ١٩٧٨– یەکەم سەرکەوتن بە بێ ئۆکسجینی تەواوکەر لەلایەن ڕینهۆلد میسنەر و پیتەر هابیلەر.
• ١٩٧٨– یەکەم گەشتی تاک، لەلایەن فرانتس ئۆپۆرگ.
• ١٩٨٠– یەکەم بەسەرکەوتنی زستان، لەلایەن گەشتی نەتەوەیی پۆڵەندی زستانی ١٩٧٩/١٩٨٠ (لێزێک سیچی و کرزیستۆف ویلیکی
• ١٩٨٠– یەکەم بە تەنیا بە بێ ئۆکسجینی تەواو، لەلایەن ڕینهۆلد میسێنر.
• ١٩٨٨ - یەکەم "کراس ئۆڤەر" بەرزدەبێتەوە لەلایەن تیمەکانی چینی، ژاپۆنی و نیپالی کە لە هەردوو لایەنی باکوور و باشووری چیاکەوە لووتکەیان بەرز کردەوە و لە لایەکی ترەوە دابەزین. هەروەها ئەو سەرکەوتنەی کە لە تەلەڤیزیۆنی پەخشی ڕاستەوخۆ تۆمار کرا یەکەم جار بوو.
• ١٩٨٨– یەکەم دابەزین لەلایەن پاراگلیدەر، لەلایەن ژان مارک بۆڤین.
• ١٩٨٨– یەکەم ڕەگەزی مێینە بەبێ ئۆکسجینی تەواوکەر لەلایەن لیدیا برادی.
• ١٩٩٨- خێراترین بۆ گەیشتن بە لووتکە لە ڕێچکەی باشووری ڕۆژهەڵات (کۆلی باشوور)، بەبێ ئۆکسجینی تەواو، لەلایەن کازی شێرپا، لە ماوەی ٢٠ کاتژمێر و ٢٤ خولەکدا ٢٠٠٦ – لووتکەی لێخپا شێرپا بۆ جاری ٦, شکاندنی تۆماری خۆی بۆ سەرکەوتووترین شاخەوانەکانی مێی ئیڤرست.
• ٢٠٠٧ - خێراترین بۆ گەیشتن بە لووتکە لە ڕێگەی ڕێچکەی خۆرهەڵاتەوە، بەبێ ئۆکسجینی تەواو، لەلایەن کریستیان ستانگل، لە ماوەی ١٦ کاتژمێر و ٤٢ خولەکدا.
• ٢٠١٠– گەنجترین نێر بۆ گەیشتن بە لووتکە، لەلایەن جۆردەن ڕۆمرۆ (تەمەن ١٣ ساڵ و ١٠ مانگ).
• ٢٠١١- زۆرترین جار بەسەرکەوتن بۆ گەیشتن بە لووتکە، ئاپا شێرپا (٢١ جار؛ ١٠ی ئایاری ١٩٩٠–١١ی ئایاری ٢٠١١).
• ٢٠١٣- ئاپا شێرپا بۆ زۆربەی کات گرێدا بۆ گەیشتن بە لووتکە لەلایەن Phurba Tashi (٢١ جار؛ ١٩٩٩-٢٠١٣)
• ٢٠١٣ - ملیسا ئارنۆتی ئەمریکی بۆ پێنجەمین جار گەیشتە لووتکە ، زۆرترین جار بۆ گەیشتن بە لووتکە لەلایەن هەر ژنێکی نا شێرپایی.
• ٢٠١٤- گەنجترین ژن بۆ گەیشتن بە لووتکە، لەلایەن Malavath Purna (تەمەن ١٣ ساڵ و ١١ مانگ)
• ٢٠١٧ - کامی ڕیتا شێرپا لە ئەلپاین ئەسنت دەگاتە ٢١ بەرزبوونەوە بۆ لووتکە.
• ٢٠١٩ - کامی ڕیتا شێرپا دەگاتە ٢٤ جار بۆ لووتکە.
• ٢٠٢١ - کامی ڕیتا شێرپا دەگاتە ٢٥ بەرزبوونەوە بۆ لووتکە.

 

لووتکەی ئیڤرست بە لووتکەی هۆکاری کەمئەندامی وەک بڕانەوە و نەخۆشیەکان لە سەدەی ٢١دا بەناوبانگ بووە، لەگەڵ چیرۆکەکانی وەک سودارشان گەوتام، پیاوێکی بێ چەک کە لە ساڵی ٢٠١٣دا بۆ لووتکە دروستی کردووە مێردمنداڵێک لەگەڵ نەخۆشی داون دروستی کرد بۆ خێوەتگەی بنکە، کە بۆتە جێگرەوەی بۆ تۆماری زۆر زۆر تێکچوو چونکە زۆر لە هەمان جۆش و خرۆش هەڵدەگرێت لەوانە گەشتەکە بۆ هیمالایە و دیمەنی ڕووست. مەترسی لە خێوەتگەی بنەرەتدا، کە ئەو شوێنە بوو کە لە ساڵی ٢٠١٥دا دەیان کەسی تێدا کوژران. ئەوانی تر کە بە بڕینەوەیان لە ئیڤرست بەرزبوونەوە بریتین لە مارک ئینگلیس (هیچ قاچێک)، پۆل هاکی (تەنها یەک بازوو)، و ئاروونیما سینها (تەنها یەک قاچ). لە ساڵی ٢٠٠١،. ئێریک ویهێنمایەر بوو بە یەکەم کەس کە لە کاتی کوێریدا گەیشتە لووتکەی چیای ئیڤرست.

لە ساڵی ٢٠٢١دا نیپال سێ هیندی قەدەغە کرد بۆ ئەوەی لە ساڵی ٢٠١٦دا بەسەر شاخی ئیڤرست بکەون. لە ساڵی ٢٠١٧دا دوو ئەفسەری پۆلیسی هیندی کە گوایە دووانێکی یەکەمن کە توانیویانە بەسەر چیای ئیڤرست بکەون، پاش ئەوەی دەرکەوت کە ئەوان ساختەیان کردووە.

‎بە وتەی جۆن کراکاوەر، سەردەمی بازرگانیکردنی ئیڤرست لە ساڵی ١٩٨٥ دەستی پێکرد، کاتێک لووتکەکە بە گەشتێکی ڕێنیشاندەری بە سەرۆکایەتی دەیڤد براشێرس گەیشت کە ڕیچارد باس، بازرگانێکی دەوڵەمەندی تەمەن ٥٥ ساڵان بوو و شاخەوانێکی تازەپێگەیشتوو بوو.لەماوەی تەنیا چوار ساڵ (٣٣٦) لە سەرەتای ساڵی ١٩٩٠، چەندین هاوبەشگا گەشتی ڕێنیشاندەریان پێشکەش کرد بۆ چیا. ڕۆب هال، یەکێک لەو شاخەوانانەی کە لە کارەساتی ساڵی ١٩٩٦دا کۆچی دوایی کرد، پێش ئەو ڕووداوە ٣٩ کڕیاری بە سەرکەوتوویی ڕێنموویی کردبوو بۆ لووتکە. تا ساڵی ٢٠١٦، زۆربەی خزمەتگوزارییە ڕێنماییەکان لە نێوان ٣٥،٠٠٠–٢٠٠٠٠ دۆلاری تێدەچێت. ڕۆیشتن لەگەڵ "ڕێبەرێکی بەناوبانگ"، زۆربەی کات شاخەوانێکی ناسراو بە شێوەی ئاسایی لەگەڵ دەیان ساڵ ئەزموون ڕەنگە تێچووی زیاتر بێت لە ١٠٠٠٠ پاوەند، وەک ساڵی ٢٠١٥. لەگەڵ ئەوەشدا، خزمەتگوزاریەکان بە شێوەیەکی فراوان پێشکەشیان کرد و ئەوە "وشیاری کڕیار" ە لە کاتی ئەنجامدانی مامەڵەکان لە نیپال، یەکێک لە هەژارترین و کەمترین وڵاتە پێشکەوتووەکانی جیهان. گەشت و گوزار نزیکەی لە سەدا چواری ئابووری نیپالە، بەڵام داهاتی چیای ئیڤرست تایبەتە لەودا کە داهاتی ئیڤرست دەتوانێت نزیکەی دوو ئەوەندەی تێکرای داهاتی یەک هەرێمی نیپال بێت. تێچوونەکان لە دەرەوەی خزمەتگوزاری ڕێنماییەکان دەتوانن بە شێوەیەکی فراوان جیاواز بن. لە بواری تەکنیکییەوە دەکرێت بگەینە لووتکە بە کەمترین خەرجی زیادە، و دەزگای گەشتی "بودجە" هەیە کە پشتگیری لۆجستی بۆ ئەو گەشتانە پێشکەش دەکەن. خزمەتگوزاریەکی سنوورداری پشتگیری، تەنها چەند ژەمێک لە کامپی بنەرەت و سەرەرای بیرۆکراتی وەک مۆڵەتێک پێشکەش دەکات، دەتوانرێت تەنها ٧٠٠٠ دۆلار بێت وەک ساڵی ٢٠٠٧. هەرچۆنێک بێت ئەمە بە قورسی و مەترسیدار دادەنرێت (وەک ئەوەی کە لەلایەن کەیسی دەیڤید شارپەوە نیشاندراوە). گێڕی سەرکەوتن پێویستە بۆ گەیشتن بە لووتکە لەوانەیە زیاتر لە ٨٠٠٠ دۆلار تێچووی بێت، هەروەها زۆربەی شاخەوانەکان ئۆکسجینی بتڵکراو بەکاردەهێنن، کە لە دەوروبەری ٣٠٠٠ دۆلارە. ڕێگەپێدان بۆ چوونە ناو ناوچەی ئیڤرست لە باشوورەوە لە ڕێگەی نیپالەوە ١٠،٠٠٠ دۆلار بۆ ٣٠٠٠٠ دۆلارە بۆ هەر کەسێک، بەپێی قەبارەی تیمەکە. بە شێوەیەکی ئاسایی لە یەکێک لە دوو خێوەتگای بنکە لە نزیک شاخەکە دەست پێدەکات، کە هەردووکیان نزیکەی ١٠٠ کیلۆمەتر لە کاتماندۆوە دوورە و ٣٠٠ کیلۆمەتر لە له لهاسا (دوو نزیکترین شار کە فڕۆکەخانەی سەرەکیان هەیە) گواستنەوەی ئامێرەکانیش لە یەکێک لە فڕۆکەخانەکان بۆ خێوەتگای بنکە لەوانەیە ٢٠٠٠ دۆلار زیاد بکات. زۆرێک لە شاخەوانان هاوبەشگا ڕێبەریەکانی "خزمەتگوزاری تەواو" بەکرێ دەگرن، کە بوارێکی فراوانی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن، لەوانە وەرگرتنی مۆڵەتەکان، گواستنەوەی شتومەک لە فڕۆکەخانەوە بۆ خێوەتگای بنکە و لەوێشەوە بۆ خێوەتگاکانی تر هەروەها خواردن و چادر و پەتی جێگیر و یارمەتی پزیشکی لەکاتێکدا لەسەر چیا تێچووی خزمەتگوزاریەکی ڕێنیشاندەر لەوانەیە لە ٤٠،٠٠٠دۆلار بۆ ٨٠،٠٠٠ دۆلار بۆ هەر کەسێک بێت. لەو کاتەوەی زۆربەی کەلوپەلەکان لەلایەن شێرپاییەکانەوە دەگوازرێنەوە، کڕیارانی هاوبەشگاکانی ڕانیشاندەری تەواوی خزمەتگوزاری دەتوانن کێشی باکەکانیان لەژێر ١٠ کیلۆگرام بهێڵنەوە، یان شێرپایەک دابمەزرێنن بۆ هەڵگرتنی جانتا و پێداویستیەکانیان بە پێچەوانەوە، ئەو شاخەوانانەی کە هەوڵی بازرگانی کەمتر دەدەن، وەک دنالی، زۆر جار پێشبینی دەکرێت کە پشتەوەی ٣٠ کیلۆگرام هەڵبگرن. نموونەیەک لەمانە شەهریە شا کلۆرفینە، کە دەبوایە فێری ئەوە بکرێت کە چۆن لە هەوڵی لووتکەیدا لە ساڵی ٢٠١٢دا کرامپۆن دابنێین بەلایەنی کەمەوە ٤٠،٠٠٠ دۆلاری دا بە هاوبەشگایەکی تازەی ڕێنمایی بۆ گەشتەکە و ژیانی لەدەستدا کاتێک کە لە کاتی دابەزیندا لە ئۆکسجین دەرچوو دوای ئەوەی بۆ ماوەی ٢٧ کاتژمێر ڕاستەوخۆ سەرکەوت. لە ساڵی ٢٠٠٤دا ڕینهۆلد میسنەر ڕازی بوو، "دەتوانیت لە هەر سەرکەوتنێکدا بمریت و ئەوە مانای ئەوە بوو کە تۆ بەرپرسیاری خۆت بوویت. ئێمە شاخەوانێکی ڕاستەقینە بووین: وریا، ئاگادار و تەنانەت دەترسین. بە بەرزبوونەوە لە چیاکان ئێمە فێر نەبووین کە ئێمە چەندە گەورە بووین ئێمە بۆمان دەرکەوت کە چەندە تێکچوو، چەندە لاواز و چەند پڕ لە ترسین. تۆ تەنها دەتوانیت ئەمە بەدەست بهێنیت ئەگەر خۆت لە مەترسییەکی گەورەدا ئاشکرا بکەیت. من هەمیشە وتوومە چیایەکی بێ مەترسی چیا نییە.... ئەم گەشتە بازرگانیانە بۆ ئیڤرست، ئەوان هێشتا مەترسیدارن بەڵام ڕێنیشاندەرەکان و ڕێکخەرەکان بە کڕیارەکان دەڵێن' نیگەران مەبە، هەمووی ڕێکخراوە' ڕێگاکە لەلایەن سەدان شێرپاییەوە ئامادەکراوە ئۆکسیجینی زیادە لە هەموو خێوەتگاکان بەردەستن، لە سەرەوەی لوتکە. خەڵک بۆ تۆ چێشت دەکەن و جێگاکانت دادەنرێن. کڕیارەکان هەست بە سەلامەتی دەکەن و گرنگی بە مەترسیەکان نادەن. تا ساڵی ٢٠١٥ نیپال بیر لەوە دەکردەوە کە ئەو شاخەوانانە هەندێک ئەزموونیان هەبێت و ویستیان چیاکە ئارامتر بکەن و بەتایبەتی داهات زیاتر بکەن ] یەکێک لە بەربەستەکانی بەردەم ئەمە ئەوەیە کە کۆمپانیا کەم بودجەکان پارەیان بۆ نەبردنی شاخەوانانی بێ ئەزموون بۆ لوتکە. 337_ ئەوانەی کە لەلایەن کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان پشتیان هەڵکرد، زۆربەی کات دەتوانن کۆمپانیایەکی تر بدۆزنەوە کە بە نرخێک بیانباتەوە، کە پاش گەیشتنیان بە کامپی بنکە، یان بەشێک لە سەر چیا دەگەڕێنەوە ماڵەوە http://www.mounteverest.net/expguide/ropes.htm. لەکاتێکدا کە کۆمپانیایەکی خۆرئاوایی قەناعەت بەوانە دەهێنێت کەناتوانن بگەڕێنەوە، بەڵام دەزگاکانی تر بە سادەیی ئازادیان دەدات بەخەڵکی بۆ هەڵبژاردن. لەگەڵ ئەوەشدا، هەموو بۆچوونەکان لەسەر بابەتەکە لە نێوان شاخەوانە دیارەکان بە توندی نەرێنی نەبوون بۆ نموونە ئێدمۆند هیلاری لە ساڵی ٢٠٠٣ ڕایگەیاند کە لە کاتێکدا کە "هەبوونی خەڵک 65,000 دۆلار دەدات و دواتر لەلایەن چەند ڕێبەرێکی بە ئەزموونەوە سەرکردایەتی شاخەکە دەکرێت... بە ڕاستی شاخەوانی نییە"،[351] ئەو دڵخۆش بوو بەو گۆڕانکاریانەی کە لەلایەن ڕۆژئاواییەکانەوە بۆ ناوچەی ئێڤەرست هێنراوە، "من هیچ پەشیمانیم نییە چونکە بەڕاستی زۆر کارم کرد بۆ باشترکردنی مەرج بۆ خەڵکی ناوچەکە کاتێک ئێمە سەرەتا چووینە ئەوێ هیچ قوتابخانەیەکیان نەبوو، هیچ ئاسانکارییەکی پزیشکییان نەبوو، لە هەموو ئەو ساڵانەدا ٢٧ خوێندنگامان دامەزراندووە، دوو نەخۆشخانە و دەیان نۆرینگەی پزیشکیمان هەیە و دواتر پردێکمان لەسەر ڕووباری کێوی دروست کردووە. یەکێک لە لووتکە پێشەکیەکان ڕیچارد باس (لە ناوبانگی حەوت لووتکە) لە ساڵی ٢٠٠٣ ڕای گەیاند کە "شاخەوانەکان دەبێت ئەزموونی بەرزی بەرزیان هەبێت پێش ئەوەی هەوڵی شاخە گەورەکان بدەن. خەڵک لە جیاوازی نێوان شاخێکی (٦١٠٠ م) و (٨٨٠٠ م) تێناگەن. ئەوە تەنها بیرکاری نیە. کەمبوونەوەی ئۆکسجین لە هەوادا گونجاوە لەگەڵ بەرزایی باش، بەڵام کاریگەری لەسەر جەستەی مرۆڤ ناتەواوە-چەماوەیەکی بەرچاو. خەڵک بە 6,190 م یان 20,320 فەتی بەرز دەبێتەوە یان ئەکۆنکاگوا [6,960 م و بیردەکەنەوە، 'هێک، من هەستێکی زۆر باشم لێرە، من هەوڵ دەدەم ئیڤرست' بەڵام ئەوە وانییە".

بەشی تبتی- چینی بە "دەرەوەی کۆنتڕۆڵ" مەزەندە کراوە بەهۆی زۆڕی دزی و هەڕەشەوە. هەندێک لە شاخەوانەکان ڕاپۆرتی دزیەکانیان داوە کە هەرچی پارە هەیە لێیان دزراوە. ڤیتۆر نیگرتی، یەکەم بەرازیلی بوو کە بە بێ ئۆکسجین وەک بەشێک لە هەوڵەکانی دەیڤد شارپ سەرچیاکە کەوت، لە ماوەی دابەزینیدا گیانی لەدەستدا، هەروەها دزینی گێڕ و خواردن لە کامپی بەرزاییەوە لەوانەیە بەشداریان کردبێت. یەکێک لە شاخەوانەکان وتی:"چەند ئەندامێک بە زەبری زۆرەوە، گەڕی دزرا و هەڕەشە لە من و هاوەڵی سەرکەوتنم، میشێل کۆداس کرا، کە لە ئێستادا بارودۆخێکی سەختی زیاتر دروست کرد". میشێل کۆداس جگە لە دزی، لە کتێبەکەیدا باسی دەکات، تاوانە باڵاکان: چارەنووسی ئیڤرست لە تەمەنێکی چاوچنۆکدا ڕێنوێنی ناشێرپاییەکان، لەشفرۆشی و قومارکردن لە خێوەتگای بنچینەیی تبت، ساختەکاری لایەنی چینی ئیڤرست لە تبت بە "دەرەوەی کۆنتڕۆڵ" دانراوە دوای ئەوەی کە کەنەدییەکە هەموو گێڕەکەی دزرا و لەلایەن شێرپاکەیەوە چۆڵ کرا. شێرپایەکی تر یارمەتی قوربانیەکەی دا کە بە سەلامەتی لە چیاکە بڕوات و هەندێک گێڕی بێسەروشوێنی پێ ببەخشێت. هەروەها شاخەوانەکانی تر باس لە بێسەروشوێنکردنی بوتڵی ئۆکسجینیان کردووە، کە لەوانەیە بەهای سەدان دۆلار بێت سەدان کەس لە شاخەوانەکان بە چادری خەڵکدا تێپەڕن و پاراستنیان لە دژی دزی قورس کردووە لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠١٠دا، ڕاپۆرتەکانی دزینی بوتڵی ئۆکسجین لە کامپەکان باوتر بوون.

لە ١٨ی نیسانی ٢٠١٤، لە یەکێک لە خراپترین کارەساتەکاندا ١٦ شێرپایی لە نیپال بەهۆی ئەو ڕەنووی بەفرە گیانیان لە دەستدا کە لە چیای ئیڤرست هاتەخوارەوە. لە وەڵامی ئەو تراژیدیایەدا، چەندین ڕێبەری شێرپایی لە کارەکەدا ڕۆشتن و زۆربەی هاوبەشگاکانی سەرکەوتن لە ڕێزی خەڵکی شێرپا هاوبەشی ماتەمینیەکە بوون و هاوکاریان بوون لە دەرهێنانی جەستەکانیان. دواتر ویستیان کار سەرکەوتن درێژە پێ بدەن بەڵام مشتومڕێکی زۆر هەبوو بۆ بەردەوامبوون لەو ساڵەدا. یەکێک لەو مەسەلانەی کە کاری کردە سەر شێرپاییەکان داواکاری زۆری شاخەوانانی بیانی بوو کە بەسەر شێرپاییەکان دەیانسەپاند.

یۆیچیرۆ میورا بوو بە یەکەم پیاو کە لە ساڵی ١٩٧٠دا توانی لەچیای ئیڤرست خلیسکانێ بکات. ئەو نزیکەی ١٣٠٠ مەتر ستوونی دابەزی لە کۆلی باشوورەوە پێش ئەوەی بگات بەناوچە بەردەڵان و سەختەکان. ستیفان گات و مارکۆ سیفردی لە ساڵی ٢٠٠١دا سوارچاکیان لە چیاکەدا کرد.هەروەها لە ساڵی ٢٠٠٦ تۆماس ئۆلسنی سوێدی و تۆرمۆد گرانهایمی نۆرویژی پێکەوە لە بەری باکوورەوە خلیسکانێیان کرد.بەڵام تەختەخلیسکەکەی ئۆلسن شکا کاتێک کە لە بەرزی ٨٥٠٠ مەتردا ویستی لەسەر گردێکی ناو کۆلۆری نۆرتۆندا پازبدات بۆ خوارەوە دوای ئەوەی توانی دوو کیلۆمەتر و نیو ببڕێت ، هەرچی گرانهایم بوو ئەو توانی بەرەو خێوەتگەی سێی دابەزێت. هەروەها مارکۆ سیفردی لە ساڵی ٢٠٠٢ لە دووەمین گەشتە بەفرینەکەیدا کۆچی دوایی کرد. ئەو خلێسکەرانە سەرەتا لە بەرزاییەکان بە هێواشی دادەبەزن تا دەگەنە خێوەتگا نزمەکان ئینجا کەم کەمە خێراییان زیاد دەکەن ئەم شێوازە بۆتس شێوازێکی تایبەتی ئیڤرست. لە ساڵی ١٩٨٦ ستیڤ مەککینی سەرکردایەتی گەشتێکی کرد بۆ چیای ئیڤرست، کە لە ماوەی ئەودا بوو بە یەکەم کەس کە لە شاخەکەدا خلیسکانێ بەم شێوازە باوە ئەنجام بدرێت. پیاوی فەڕەنسی ژان مارک بۆیڤین لە ساڵی ١٩٨٨ یەکەم کەس بوو کە توانی بە پاراگلاید لەچیای ئیڤرست دابەزێت کە لە چەند خولەکێک دابەزی لە بەری خوارووی ڕۆژهەڵاتەوە بۆ خێوەتگەی خوارەوە. لە ساڵی ٢٠١١ دوو نیپالی لە لووتکەی ئیڤرستەوە بە ٥٠٠٠ مەتر لە ماوەی ٤٥ خولەکدا دابەزینێکیان ئەنجامدا .لە ٥ی ئایاری ٢٠١٣ هاوبەشگای خواردنەوەی ڕێد بول پاڵپشیتی ڤالێری ڕۆزۆڤی کرد تابتوانێت بە سەرکەوتوویی لە بنکەی شاخەکە بازبدات لە کاتی لەبەرکردنی جلی باڵ، ڕیکۆردێکی دانا بۆ بەرزترین بازدانی بنکەی جیهان لە مێژوودا.

بەشی باشووری چیای ئیڤرست بە یەکێک لە چەندین "دۆڵی شاراوە" دادەنرێت کە لەسەدەی نۆیەمدا لەلایەن پادماسامباڤا دیاری کراون وەک شوێنی لەدایکبوونی "لوتوس لەدایک بوو". لەنزیک بنکەی باکووری ئیڤرست پەرستگای مۆنێگباک هەیە، کە پێی دەوترێت "بەرگەی پیرۆز بۆ چیای ئیڤرست، بە دیمەنی هەرە دراماتیکی جیهان" شوێنێکی پیرۆزە بۆ شێرپاییەکانی نیشتەجێی ئیڤرست لە ناوچەی خومبووی نیپال، ئەم پەرستگایە( ڕۆنگبوک) شوێنێکی گرنگی حەجیە بۆ شێرپاکان، کە لە چەند ڕۆژێکدا گەشتی بۆ دەکەن و لەکۆندا لەپێناویدا بەسەر هیمالایەدا هەردەگەڕێن لە ڕێگەی نەنگپا لا. باوەر وایە کە میۆلانگسانگما، بوودێکی تبتی "خودای بەخشینە تەواونەکراوەکان"ە،کە پێشتر لە لووتکەی چیای ئیڤرست ژیاوە. بە وتەی پێشەوایانی شێرپا بوودایی، چیای ئیڤرست کۆشک و شوێنی یاری میۆلانگسانگمایە و هەموو شاخەوانەکان تەنها بە بەشێک پێشوازی لە میوانەکان دەکەن و بەبێ بانگهێشت دەتوانن سەردانی بکەن. هەروەها خەڵکی شێرپا لەو باوەڕەدان کە چیای ئیڤرست و باڵەکانی ڕۆحی پیرۆزن و مرۆڤ دەبێت لە کاتی تێپەڕینی ئەم چیایە پیرۆزەدا ڕێزدار بێت.

 

لە ساڵی ٢٠١٥ سەرۆکی کۆمەڵەی شاخەوانی نیپال هۆشداریدا کە پیسبوونی ژینگەی ئیڤرست بەهۆی پاشەڕۆی مرۆڤ گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار،پتر لە ١٢٠٠٠ کیلۆگرام لە پاشەڕۆکانی مرۆڤ بۆ هەر وەرزێک لەسەر چیایەکە دەمێنێتەوە. ئەم پیسیە لەسەر ڕێچکەکان و کەناراوی ڕێگاکان بەدرێژایی لووتکە بەدی دەکرێت،ئەم پیسیانە بۆتە هۆی دروستبوونی چوار زبڵخانەی گەورە لە دامێن و ترۆپکی چیایەکە. شاخەوانانی سەرەوەی خێوەتگەی بنکە بەدرێژایی مێژووی ٦٢ ساڵەی شاخەوانی چیایەکە خاشاکیان لە چیایەکە فڕێداوە کە لە هەموو شوێنێک ئەم خاشاک و پیسیانە بەدی دەکرێت، بنکەی خێوەتگە زۆرترین چالاکی بەخۆوە دەبینێت لەچاو هەموو خێوەتگاکانی تر چونکە شاخەوانەکان بەردەوامن و لەوێ پشوو دەدەن لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٩٠دا شاخەوانان دەستیان کرد بە بەکارهێنانی ئاودەستی گەڕۆک کە لە پلاستیکی شینی ١٩٠ لیتری پێک هاتووە لەگەڵ کورسییەک کە بەیەکەوە دەنووسێندرێن. کێشەی پاشەڕۆی مرۆڤ بە بوونی بەفیڕۆدانی زیاتری ئەنۆدین تێکەڵ دەکرێت: تانکی ئۆکسجینی سەرفکراو، چادری چۆڵکراو، قونات و بوتڵی بەتاڵ. حکوومەتی نیپالی ئێستا شاخەوانانی ناچارکردووە پارەی هەشت کیلۆ پاشەڕۆ بدەن لەکاتی دابەزیندا. لە مانگی شوباتی ٢٠١٩ بەهۆی کێشەی زیادکردنی پاشەڕۆ، چین خێوەتگای سەرەکی لە لای ئیڤرست داخست بۆ سەردانیکەران بەبێ ئەوەی کە ڕێگەپێدانی سەرکەوتن بدەن. گەشتیارەکان ڕێگەپێدراون تا ئەو شوێنە بڕۆن کە مۆنیسک بووک بۆی داناون. لە مانگی نیسانی ساڵی ٢٠١٩دا شارەوانی گوندی خومبو پاسانگلهامو-ی ناوچەی سۆلوخومبو هەڵمەتێکی بۆ کۆکردنەوەی نزیکەی ١٠ هەزار کیلۆ لە خاشاک لە ئیڤرست دەستپێکرد.

چیای ئیڤرست کەش و هەوایەکی جەمسەری هەیە (پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن)تێیدا هەموو مانگەکانی ساڵ دەیبەستێت.

ئەم چیایە بە درێژایی مێژووی هەندێک ناوی تری هەبووە:

• لووتکەی XV (ڕاپرسی ئیمپراتۆری بەریتانی)
• چیای باستەرد"زۆڵ" (هیلاری).
• چیای چۆمۆلۆنگما ناوی تبتی ڕۆمانی.
• چیای قۆمۆلانگما ناوی چینی ڕۆمانی.
• چیای ساگار ماتا،ناوی نیپالی.
• چیای دێودونگها ناوی دارجیلینگی کۆن.
• چیای ئیڤرست، ناوی باوی ئینگلیزی.
• چیای گاوری شانکار یان گاوریسانکار؛ لە سەردەمی ئێستادا ناوەکە بەکاردێت بۆ لووتکەیەکی جیاواز نزیکەی ٣٠ میل دوورتر، بەڵام جاروبار بەکارهێنراوە تا نزیکەی ساڵی ١٩٠٠.

 

•  دەروازەی چین
•  دەروازەی ھیندستان
•  دەروازەی چیاکان