Одон

Нараниинь Дэлхэйдэ хамагай ойро оршохо одон болоод Дэлхэйн энергиин гол үүдхүүр болоно. Харин бусад одые һүни хараха боломжотой. Одониинь тэрэнэй сүмэдэ ябагдажа сүмын нэгэдхэ урбалһаа (уһантүрэгшэ гели руу хубирха) ялгаржа энергиһээ шалтагаалан гэрэлтэдэг байна. Уһантүрэгшэ ба гелиһээ хүндэ элементүүд бараг бүгэдэ ододой сүмдэ ябагдаха энэ урбалай үрэ дүндэ үүдхэһэн болоно.

Одоной масса, наһан, химиин найрлага зэргэ олон шэнжэ шанарые, тэрэнэй спектр, гэрэлтэлтэ, хүдэлөөн дээрэ тулгуурилан тогтоожо болоно. Одоной ниитэ массань тэрэнэй хүгжэлэй үе шатые тодорхойлдог үндэһэн үзүүлэлтэ юм. Бусад шэнжэнүүд жэшээлбэл, диаметр, эрьелтэ, хүдэлөөн, температура зэргэынь тэрэнэй хүгжэлэй үе шатаар тодорхойлогдоно. Одоной температура ба гэрэлтэлтыень ашаглан (Херцсбрунг-Расселэй диаграмма, H–R диаграмма) одоной хүгжэл, наһые тодорхойлжо болоно.

Одониинь үндэһэндээ уһантүрэгшэһээ тогтоһон (маша бага хэмжээнэй гели болон бусад хүндэ элемент бүхы) манансарһаа үүдхэхэ ба үүнэй түбныь хангалтатай нягта болоход, уһантүрэгшын заримынь сүмын нэгэдэхэ урбалаар гели руу шэлжэжэ эхилнэ. Энэ урбалай үрэ дүндэ илгаржа энергиие, үлэһэн хэһэгынь радиаци ба конвекциин процессоор тогтоон барина. Энэ процессынь тухайн одые богони хугасаанда мүхэхэһөө хамгаална. Илгарха энергиин нүлөөгөөр одоной гадаргуу оршомдо стеллар һалхин үүдэнэ, мүн задгай сансарада энерги сасагдана. Сүмэ дэхи уһантүрэгшэ шабхагдажа дуусахад тухайн одоной масса наранай массаһаа доро хаяжа 0.4 дахин ехэ болох ба сүмынь, эсэбэл сүмын гадаада хэһэгынь хүндэ элементнүүдһээ тогтоһон иимэ одые абарга улаан одон гэжэ нэрэлнэ. Энэ түрэлэй одониинь мүхэжэ одон болоод уламаар хүндэ элементнүүдые харисангы ехэ хэмжээгээр агуулһан шэнэ одон үүдхэнэ.

Хос болон олон-одоной системэнь хоёр ба түүнһээ дээшэ одонһоо бүридэхэ болоод эдэгээр одонууд хоорондоо таталсалай хүсээр харилсан үйлэшэлэлсэжэ, бэеһээ тодорхой орбитоор тойрон эргэнэ. Хэрэб хоёр одон хоорондоо ойрохон бол таталсалай хүсэнэй харилсан үйлэшэлэл тэдэгээр одоной хүгжэлдэ ехэ хэмжээгээр нүлөөлнэ.

Ехэнхи тохёолдолдо СИ системын нэгэжүүдые ашаглана. Масса, гэрэлтэлтэ, радиус зэргые Наратай харисуулан хэмжэнэ:

Наранай масса:	${\displaystyle M_{\odot }=1.9891\times 10^{30}}$  кг
Наранай гэрэлтэлтэ:	${\displaystyle L_{\odot }=3.827\times 10^{26}}$  Ватт
Наранай радиус:	${\displaystyle R_{\odot }=6.960\times 10^{8}}$  м

Ехэхэн хэмжээнэй ута, радиус зэргэые хэмжэхэдээ астрономиин нэгэжэ ашаглана.

Гол үгүүлэл: Одоной хүгжэл

Загбар:Sectionstub

Одоной бараг бүхы шэнжые тэрэнэй масса дээрэ тулгуурилан тодорхойжо болоно. Өөрөөр хэлэбэл гэрэлтэлтэ, хэмжээ, хүгжэлэй үе, наһа зэргэые тэрэнэй масса дээрэ тулгуурилан тогтоожо болоно.

Наһан

Ехэнхи одоной наһан 1 тэрбүмһаа 10 тэрбүмэй хоорондо байдаг ба одоо мэдэгдэжэ хамагай хүгшэн одон бол 13.2 тэрбүм жэлэй наһатай HE 1523-0901 одон юм.

Ехэ нягтатай, сула одон богони хугасаанда мүхэнэ. Ушарынь эдэгээр одоной сүмынь үндэр даралта доро оршохо тула уһантүрэгшэнь богони хугасаанда шабхагдажа дуусадаг байна. Иммэрхүү сул одон дундажаар 1 тэрбүм жэлэй дараа мүхэдэг бол, жаахан одон (улаан оодой одон) 10 тэрбүмһээ хэдэн зуун тэрбүм жэл оршохо боломжотой.

Химиин найрлага

Одон үүдэжэ эхилхэ үедэ тухайн одоной массын 70%-иинь уһантүрэгшэ, 28%-иинь гели, үлэхэ хэһэгынь бусад хүндэ элементнүүд байна. Түмэриинь үргэн тархалтатай, хэмжэхэд харисангы хилбари тула одоной найрлага дахи хүндэ элементые тухайн одоной агаар мандал дахи түмэрэй агуулгатай харисуулан тоосодог байна. Одон үүдхэдэг манансарынь супернова тэһэрэлгын уламһаа хүндэ элементээр таһаралгагүй баяжажа байгаа тула одоной химиин элементын найрлагаар тухайн одоной наһые тодорхойлхо боломжотой.

Хамагай бага түмэрэй агуулгатай одониинь HE1327-2326 оодой одон болоод Наран дахи түмэрэй агуулгын 1/200,000-тэй тэнсэнэ. Харин хамгийн их төмрийн агуулгатай од нь 14 Геркулус бөгөөд Нарнаас 3 дахин их төмрийн агуулгатай.

Диаметр

Одонуудынь Дэлхэйһээ асар холо зайда оршохо тула һүни сэг шэнги бишыхан, мүн Дэлхэйн агаар мандалһаа боложо анабшажа мэтэ харагдадаг байна.

Одоной хэмжээнь 20-40 км-һээ (нейтрон одон) эхилээд Наранай диаметрһээ 650 дахин ехэ гү, али ойролсоогоор 0.9 тэрбүм км (жэшээлбэл,Бетелгейз) хүрэтэр хэлбэлзэнэ.

Кинематика

Загбар:Sectionstub Нарые тойрон эрьехэ наранай аймагай гарагуудай хүдэлөөнэй шудалгаань одон ороной бусад ододой бии бололго, наһан, бүтэсэ, хүгжэл зэргэые тайлбарилхада ехэхэн хуби нэмэри оруулна.

Суранзан орон

 

Суранзан орониинь одоной дотоододо конвекциин хүдэлөөн үүдэжэ хэһэгтэ бии болоно. Суранзан ороной хэмжээнь одоной масса, найрлагаһаа, харин гадаргуугай суранзан эдэбхижэлтэнь одоной эрьелтын зэргэһээ хамаарна. Энэ гадаргуугай эдэбхижэлтэнь одоной толбые үүдхэнэ. Одоной толбо гэдэгынь бусад гадаргуугай хэһэгтэй харисуулхад харисангы бага температуратай, хүсэтэй суранзан орон бүхы талбайнууд юм.

Залуу, хурдан эрьелдэхэ ододынь ехэхэн суранзан оронтой байха тула гадаргуугай үндэр эдэбхижэлтэтэй байна. Харин удаан эрлгэлтэтэй, хүгшэн одонуудынь гадаргуугай суранзан эдэбхижэлтэ бага байна.

Масса

Одоогоор мэдэгдэжэ хамагай хүндэ, сула одон бол Эта Карини болоод Наранһаа 100-150 дахин хүндэ юм. Иимэ одоной наһаниинь хэдэн сая жэл байна. Номын ордоной ододто хэһэн һүүлшын үеын һудалгаанай үрэ дүнгээр, одоной массын хамагай дээдэ хэмжээгые 150 наранай масса гэжэ тоосоһон байна.

Ехэ тэһэрэлгын дараагаар үүдэһэн анханай одонуудай масса >300 наранай масса байһан байжа болохо юм.

Эрьелтэ

Одоной тэнхэлэгэй эрьелтые спектроскопой туһаламжатайгаар ойролсоогоор, эсэбэл одоной толбын шэлжэлтээр харисангы нарибшалалтайгаар тодорхойлжо болоно. Залуу одоной эрьелтэ хурдан, ойролсоогоор >100 км/сек байна. Жэшээлбэл, B-ангиин одон болохо Ачернарын эрьелтэ 225 км/сек байдаг. Энэ одоной экваторын болон туйлын диаметрын зэрүү >50% байна. Хэрэб одоной эрьелтын хурдан 300 км/секундэһээ ехэ болобол тухайн одон һүнэхэ (задарха) болоно. 300 км/секундэнь одон задралгүйгээр эргэхэ хурданай дээдэ хизгаар юм. Нараниинь тэнхэлгээ 25-35 хоногто нэгэ бүтэн эргэдэг ба хурданиинь 1.994 км/сек байдаг.

Температура

Одоной гадаргуугай температурань одоной радиус, сүмһөө илгаржа энергиин хэмжээнһээ хамаарна. Одоной гадаргуугай температурые одоной үнгын индексээр тодорхойлно.

Сула ододой хубида гадаргуугай температурань 50,000 K байна. Наратай ойролсоо жэжэгэбтэр одоной гадаргуугай температура хэдэн мянган К, харин Абарга улаан одоной температура харисангы бага ойролсоогоор 3,600 K байна.