Буряадууд

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	буряад
монгол кирилл.	буриад
хальмаг кирилл.	буряд

Мүнөө сагай буряад Ара, Үбэр Байгалаар нютагтай изагуурай буряад хэлэтэй зонууд. Оросой холбоото уласай Буряад Уласта, Эрхүү можодо (Усть-Ордагай Буряадай тойрог) болон Забайкалиин хизаарта (Агын Буряадай тойрог) оршон һуужа байдаг. Мүн дээрэхи можонуудай зарим дүүргүүдэдэ амидардаг . ОХУ-һаа гадна Хасаг, Тусгаар уласуудай Хамтын Нүхэрлэлэй оронуудай зэргэсээ Монгол уласай хойто хэһэг болон БНХАУ-ай зүүн хойто нютагта үсөөн тоогоор оршон һуужа байдаг.

 

Буряад гэһэн нэрэнь анхалан «Монголой Нюуса Тобшо» һорболжо бэшэгтэ дурдагдаһан гэжэ үзэдэг. Гэбэшье энэхүү нэрэнь оршон сагай буряад монголшуудта хамаатай эсэхэнь этигэшэгүй. Дээрэхи нэрын гарал үүсэлэй талаар янза бүриин хубилбари байгааһаа хамагай боломжотойень абажа үзэбэл:

1. Бүри/бури + д — Шоно гэһэн удхатай эртэнэй монгол, эсэбэл түрэг хэлэнһээ гаралтай нангин амитанай нэрэ + олоной тоогой аафикс. (чонос/чинос/шонос/шинос/шонод обогтой адли, Бүртэ-шоно холбоотой). Бүри гэһэн үгэнь монгол хэлэндэ сээрлэгдэжэ, орондонь шоно (чоно, чино, чон) гэһэн үгые хэрэглэхэ болоһон байха магадлалтай. Хамагай боломжотой хубилбари.

Бури + а(р?, к?) + д — ар/эр/ир (‘эрэ’ гэһэн түрэг үгэ) гү, али -ак/-эк/-ык/-ик/-ук (түрэг хэлэнэй үгэ бүридүүлдэг аафикс) + д (олоной тоогой аафикс).

Бури + ата ‘эсэгэ’ гэһэн түрэг үгэ.

Бури + йа (тайрамал Айа – хуушан буряад, тэрэнэй түрэг угай байгуулагша, сахилгаан эзэлшэ тэнгэри). (Дугаров Д. С. О происхождении этнонима “бурят” // Аборигены Сибири: проблемы изучения исчезающих языков и культур. Новосибирск, 1995. Т. 1 С. 94-96)

1. Монгол хэлэнэй буриха гэдэг үгэһөө үүдэлтэй.
2. Буруу-д — буруу, үнэн бэшэ, зарим тохёолдолдо урбагша гэһэн удхатай монгол үгэһээ гаралтай. Бурнууд гэжэ монголшууд ислам шажанта хиргисүүдые нэрлэдэг байһан. Иимэдэ бусад монголшуудтай адли бөөгэй, шарын шажанай шүтэлгэтэй хойто монголшуудые иимэ нэрлэдэг байха магадлал бага юм.
3. Бургут — бургут-бурут нэрын дуудалгын нэгэ хубилбари. Бургуд — хальмаг хэлэнэй бүргэд, шонхор гэһэн үгэ. Гэбэшье бусад монгол хэлэндээ энэ үгэ байгаа гү, али байгаагүй гү мэдэгдээгүй тула түүрэг хэлэнһээ зээлидэһэн байха магадлалтай. Энэнь үмэнэ дуридаһан Бүри гэһэн хубилбаритай адли нангин амитанай нэрын шэнжэтэй. Гэбэшье бургуд — бурут-...- бурийад болон хубирхань этигэшэгүй.
4. Бураа + д — Ойн эргэд гэһэн үгэһөө гаралтай (ойрод — ‘ойн арад’-тай адли). Эдэгээрһээ гадна дараахи хубилбаринууд баһа тааралдадаг.
5. «Брат» — ‘дүү хүбүүн’ гэһэн ород үгэ. Ехэхэн магадлал багатай хубилбари. Ородой он тоололой һорболжо бэшэгые буруу тайлбарлаһан алдууһаа һүүдэлтэй болобо уу.
6. Баряад (алайр, аха, түнхэн, захайн-аман, бөөхэн нютаг хэлэнэй мэдээн дээрэ үндэһэлһэн хубилбари) — «барга», «а-вар» нэрэ гаралгатай, ‘бар’, ‘баруун’ гэдэг үүдэлтэй.
7. «Курыкан» нэрэһээ удхатай
8. Бури-йа ‘циноовко, маат, хулһан’ гэһэн парсиг үгэ гаралтай.
9. Сельхүп ‘эрэ амитан, буха’ үгэһөө.

Иигэжэ олон янзын хубилбари байгааһаа үзэхэдэ буряад нэрын жэнхэни удха оршон сагай монгол хэлэндээ гээгдэһэн бололтой.

 

Ород гурэнэй 2010 оной тоогоор Буряад яhатан 461389 хун зон болоно. Теэд 2010 оной тоогоор Монголой буряадууд 100000 тоо болотор байхын багсаагдана. Хитадта 10000 болотор буряадууд ажа hууна. Тиихэдээ Бухы дэлхэйдээрэ буряяадууд 600000 хун аман зон болохынь харагдана. 1989 оной мэдээгээр Ородто 417400 хүн байгааһаа Буряадта 249500, Эрхүү можодо 77300, үүнэһээ Ордын-Адаг Буряад өөртөө засаха тойрогто 49300, Шэтэ можодо 66600, үүнэһээ Ага Буряад өөртөө засаха тойрогто 42300, ОХУ-ай бусад нютагуудта 24000, үүнэдэ Москва хотоноо 1 500, Питэр хотоноо 1000 хүн оршон һуужа байна. 2002 оной тооллогоор 445 000 гэжэ ОХУ-ай Шэнжэлхэ ухаанай Акадеэмиин Улас арадай ажахын багсаалга һудалгаанай Хүреэлэнэй Хүнэй демограафи, эколоогиин түбэй "Население и общество" гэжэ мэдээсэлдэ дүриджээ.

Хаһагта 1989 оной байдалаар 1 200 хүн.

Бусад уласуудта 1989 оной мэдээгээр 2 500 хүн.

1989 оной байдалаар Монгол уласта 34 700 хүн.

БНХАУ-та 25 000.

Буряадууд Алтайн хэлэнэй изагуурай монгол хэлэнэй бүлэгэй Буряад хэлээр ярилсадаг. Эртэ үеһөө бусад монголшуудтай адляар уйгар бэшэгтэ үндэһэлэһэн монгол бэшэг ашагладаг байһан болобошье 1931 онһоо лата, 1939 онһоо кириил бэшэг хэрэглэхэ болоһон.

Уламжалалта шажан шүтэлэг хара шажан (самаан шажан)гү, али бөө мүргэл, тэнгэри болоод ⅩⅥ зуун жэлэй һүүлшэһээ түбэдэй Буддын шажан гү, али шара шажан (Ехэ хүлгэнэй урасхал)-да ороһон (Гэлүгбаа, һүүлдэ Нинмаба, Хажи). Буряадта Христоосой шажан анханай ородуудтай хамта нэбтэржэ, ⅩⅩ зуун жэлэй һүүлэй хагаста үргэн тархаһан.

1741 ондо Буддын шажан Ородой тоогдоһон шажануудай нэгэ болоһон болоод Буряадай анханай Буддын һүмэ Тамчын (Хүлүүн-Нуурай, Галуута-Нуурай) дасан тэрэ үедэ байгуулагдаһан байна. Буддын шажан Буряад орондо дэлгэрхэдээ Зүүн зүгэй оронуудай (Энэдхэг, Түбэд, Монгол, Хитад) заншалнуудай, соёлой, эрдэмэй, удха зохёолой, эмнэлгын, хэлэ бэшэгэй дэлгэрхэ ябадалда горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм. 1914 оной байдалаар Буряадта 48 дасанда 16000 лама шабилан һуужа байһан гэдэг баримта бии. 1930-аад ондо Буряадай Буддын һүмэ хиидүүд бараг бүгэдэ хаагдажа, сүйдхэгдэһэн байгаа. 1946 ондо Эбилгын Агын хоёр дасан шэнээр баригдаһан байгаа. 1980 гаран онуудһаа Буряадай Буддын шажан, бөө мүргэл һэргээжэ эхилбэ.

 

Буряадууд Чингисэй байлдан дахуулалтада үритэн эзэлэгдээд монголой феодалнарай дарлал доромжололые амтажа байһанаа ород арад түмэнэй ашаар эрхэ сүлөөгөө олон 1727 ондо Оросой хаанта уласай һайн дураараа дахан ороһоноор мүхэлэй аюулһаа зайлаһан мэтээр түүхын үнэниие хуурмаглажа түүхэлнэ.

Мүнөөнэй буряадууд Алтан хаанай уласай ара захада монгол хэлэтэй обогтонһоо бии болоо (ⅩⅥ-дугаар зуун жэлэй һүүл — ⅩⅦ-дугаар зуун жэлэй эхин). ⅩⅦ-дугаар зуун жэлэй дундада Буряад орон Ород уласта оробо. ⅩⅨ-дүгээр зуун жэлэй һүүл болотор буряад-монгол (монгол-буряад) зон тогтоо. Тэрэнэй зайда кэрэмүчин (икирэс), булгад, хори-түмэд, халха, ойрод-монгол, түрэг, түнгүүс, саамояд, хути (хид), арьяа уг гарбалтай арад зон оробо.

Хаанай үедэ Буряад газар нютаг Эрхүү гүбеэр, Забайкалиин можодо зайда ородог. 1917-дохи оной Ниигэм журамта хубисхал хойно хоёр Буряад-Монгол автономито можо (1921), Буряад-Монголой Автономито Зүблэлтэ Социалис Улас байгуулагдаба (1923). 1937 ондо Зүүн Сибириин хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа Шэтэ можын мэдэлэй Ага тойрог, Эрхүү можын мэдэлэй Ордын-Адаг тойрог болоно. Хоёр аймаг (Ойхон, Онон) эдэ тойрогой зайда ороогүй.

Тэрэ үедэ панмонголиизм хүсэтэй дэлгэршэ байһанһаа боложо Иосиф Сталинай дэглэм 10 гаран мянган буряадууд хэлмэгдэжэ, уласай нэрэ Буряад-Монголые Буряад болгон өөршэлһэн гэдэг.

• Хори