Qolodomor

Tarixşünaslıqda bu hadisə Qıtlıq-soyqrımı, Böyük qıtlıq və ya Ukrayna soyqırımı adları ilə də tanınan 1932–1933-cü il hadisələri ölkənin başlıca taxıl ehtiyatlarına da təsir edən qıtlığın bir hissəsi idi. Bu zaman əksəriyyəti etnik cəhətdən ukraynalı olan ölkənin böyük bir nüfusu aclıqdan ölmüşdür. 2006-cı ildən Qolodomor Ukrayna və başqa 15 dövlət tərəfindən Sovet hökumətinin ukrayn xalqına qarşı törətdiyi soyqrım hadisəsi olaraq tanınmaqdadır. Soyqrım zamanı nə qədər insanın öldüyü haqqında fikirlər müxtəlifdir. Bəzi qaynaqlara görə 12 milyon etnik ukraynalının həyatını itirdiyi haqqında məlumatlar mövcuddur. Lakin 2003-cü ildə BMT tərəfindən qəbul edilmiş və 25 ölkənin imzaladığı qətnamədə ölü sayısı 7–10 milyon aralığında göstərilmişdir. 2010-cu ildə Kiyev Apelyasiya Məhkəməsinin qərarına əsasən isə aclıqdan qaynaqlanan demoqrafik itki 10 milyona yaxın idi.

Bəzi tarixçilərin fikirlərinə görə qıtlıq Stalin tərəfindən Ukraynada müstəqillik hərakatına son qoymaq məqsədilə həyata keçirilmişdi, lakin hərəkatın ən qaynar nöqtəsi sayılan Ukraynanın qərbi Polşanın tərkibində olduğu üçün soyqrıma məruz qalmamışdı. Soyqrımın əsas səbəbləri günümüzdə də tarixçilər arasında müzakirə mövzusu olaraq qalmaqdadır.

Qolodomor ukrayn dilindən tərcümədə "aclıqdan ölmək" və ya "acından öldürmək" mənasına gəlməkdədir. Bəzən bu ifadə ingilis dilindən "aclıqla öldürmək" kimi tərcümə edilir. Qolodomor ukrayn dilində "qolod" – aclıq və "mor" – xəstəlik sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. "Moriti" felinin tərcüməsi " kimisə zəhərləmək və ya kiməsə əziyyət vermək" deməkdir.

İlk dəfə Qolodomor ifadəsi 1930-cu ildə Ukrayn diasporasının Çexoslovakiyadakı nəşrlərində, daha sonra 1978-ci ildə ABŞ və Kanadadakı ukraynalı mühacir təşkilatlar tərəfindən istifadə edilmişdir. Buna baxmayaraq Ukrayna SSR-də Stalinin ölümündən sonra belə aclıqla bağlı məlumatlar nəzarət altında idi. Belə ki, 1956-cı ildən sonrada tarixçilər qıtlıqdan bəhs edərkən sadəcə "qida çətinliyi" ifadəsini işlədirdi. "Qolod" sözü isə ümumiyyətlə qadağan edilmişdi.

Qolodomorun müzakirəsi 1980-ci illərdə Qlasnostun tərkib hissəsi olaraq daha açıq şəkildə aparıldı. Ukraynada bu ifadəni ilk dəfə rəsmi olaraq 1987-ci ildə Vladimir Şerbitski Sovet Respublikalarının 7-ci qurultayındakı çıxışında işlətmişdir. Daha sonra Ukrayna Yazıçılar Birliyinin sədri, Ukrayna KP-nın ideoloji məsələlər üzrə sədr müavini Aleksey Muşiyenko 1988-ci ildəki bir nitqində Qolodomor ifadəsinə diqqət çəkmişdir. Qolodomor termin olaraq ilk dəfə 18 iyul 1988-ci ildə Sovet ittifaqında nəşr edilən bir məqalədə istifadə edildi. Termin 2004-cü ildə Ukrayn dilinin 2 cildlik lüğətinə daxil edilmişdir.

Əhatə dairəsi və illəri

Qıtlıq 1932-ci ilin fevral ayından 1933-cü ilin iyul ayına qədər öz təsirini bütün Ukrayna SSR ərazisində o cümlədən, Moldova Muxtar SSR-də göstərdi. 1933-cü ilin yazında qıtlıq özünün ən yüksək nöqtəsinə çatdı. 1926–1939-cu illər ərzində Ukrayna əhalisi 6,6 % qədər artmışdı. Baxmayaraq ki, bu artım Rusiya və Belarusiya ərazisində 16,9 % və 11,7 % dərəcəsində idi.

Sovet hökumət səlahiyyətliləri 1932-ci ildə 1931-ci ildə əldə edilən 7.2 mln ton məhsulla müqayisədə cəmi 4.3 mliyon ton məhsul tədarük edə bilmişdilər. Tezliklə şəhərdəki qida rasyonu böyük miqdarda tükənmişdi və 1932–33-cü illərin qışında və 1933-cü ilin yazında bir çox yaşayış məntəqəsi aclıqla mübarizə apardı. Şəhərdəki işçilər rasyon sistemi hesabına qida ilə təmin edilsə də artıq 1933-cü ilin yazında şəhər sakinləri də aclıqla qarşı-qarşıya qaldı. Bu ərəfədə işçilərə bütün SSRİ-də aclığın olduğu bir vaxtda məhsul gizlədən əks-inqilabçılarla bağlı propaqanda məqsədli filmlər nümayiş etidirilirdi.

Kütləvi aclıqla bağlı ilk hesabatlar 1933-cü ilin yanvar ayına, Uman ərazisində iki yaşayış məntəqəsinə aiddir. Bunlardan biri Vinnitsa digəri isə Kiyev əyalətləri idi. 1933-cü ilin yanvar ayının ortalarında artıq qida ehtiyatı tükənmiş və aclıqdan ölüm hadisələri sənədlərdə öz əksini tapmışdı. Geri çəkilmə Ukrayna Kommunist Partiyasının 1932-ci il dekabr tarixli qərarnaməsi üzrə aparılmışdı. 1933-cü il fevral ayının əvvəllərində yerli hökumət nümayəndələri və Ukrayna Dövlət Siyasət İdarəsinin bəyanatlarında qıtlıqdan ən çox əziyyət çəkən ərazinin Dnepropetrovsk əyaləti olduğu qeyd olunmuşdu. Burada əhali arasında tif və malyariya kimi xəstəliklərdə yayılmışdı. Artıq mart ayının ortalarında Kiyev əyalətində də qıtlıq özünün ən yüksək həddinə çatmışdı. 1933-cü ilin aprel ayında Xarkov bu siyahıya başçılıq edirdi. Siyahıda Xarkovun ardınca Kiyev, Dnepropetrovsk, Odessa, Vinnitsa və Donetsk vilayətləri, o cümlədən Moldova SSR gəlirdi. 1933-cü ilin may ayının ortalarından iyun ayına qədər aclıqdan qaynaqlanan kütləvi ölüm hadisələri ilə bağlı hesabatlarda Kiyev və Xarkov ətrafı ərazilər qeyd olunmuşdu. Aclığın ən az təsir etdiyi ərazi isə Çerniqov oblastı və Kiyevin və Vinnitsanın şimal bölgələri idi. Ukrayna MK-nin 8 fevral 1933-cü il bəyanatında heç bir aclıq hadisəsinin müalicə edilmədiyi bildirilmişdi. Yerli hakimiyyət orqanları aclıqdan əziyyət çəkənlərin sayı, aclığın səbəbləri, ölənlərin sayı, yerli mənbələrdən verilən qida yardımı və mərkəzləşdirilmiş şəkildə tələb olunan ərzaq yardımı barədə hesabat verməli idi. 1933-cü ildə Həftəlik Ukrayna qəzetində rabitədə çətinliklər və qıtlıq barədə geniş məlumatlar verilmişdi.

Qıtlıq illərində 2500-dən çox kannibalizm hadisəsi qeydə alınmışdı.

Qıtlığın səbəbləri

 

Qıtlığın səbəbləri həm elmi həm siyasi debatlaırn müzakirə mövzusudur. Bəzi alimlər süni qıtlığın səbəbini sovet sənayeləşməsi dövründə aparılan dəyişikliklərlə əlaqəli iqtisadi problemlərin nəticəsi kimi görürdülər. Bir qism alimlər isə iddia edirdilər ki, bu Stalin rəhbərliyinin ukraynalılara qarşı yeritdiyi siyasət idi. Kollektivləşdirmə ifrat böhrana və aclığa səbəb olmuşdu. 1929–30-cu illərdə kəndlilər torpaqlarını və mal-qaralarını dövlət təsərrüfatına verməyə məcbur edildilər və nəticədə onlar müəyyən məbləğ qarşılığında gündəlik işçi kimi bu təsərrüfatlarda işləyirdilər. Ukrayna SSR ərazisində kollektivləşdirmə siyasəti çoxsaylı kəndli üsyanlarına səbəb oldu. Kənd əhalisinin 1932-ci ilə kimi pasportu olmadığı üçün kolxoz idarə heyətinin razılığı olmadan onlar kəndi tərk edə bilməzdilər. Kəndli ailələrinin yaşamasının əsas mənbəyi onların həyətyanı təsərrüfatlarından götürdüyü gəlir idi. Kollektivləşdirmənin nəticəsində taxılçılığın məhsuldarlığı aşağı düşdü. Əhalinin sayına düşən taxıl istehsalı 1928-ci ildəki 47-dən 1940-cı ildəki 40–44 s/ha düşdü. Heyvandarlıq məhsulları 40% azaldı. Beləliklə, kollektivləşdirmə kəndliləri aclıq və repressiyaya məruz qoyaraq kənd təsərrüfatına ağır zərbə vurdu.

İlk beş illik plan Ukrayna fermalarından gözlənilən məhsulu- taxılı, şəkər çuğunduru və pambıqla dəyişdi. Bundan başqa planın düzgün idarə edilməməsi və ümumi idarəetmənin olmaması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Əhəmiyyətli miqdarda taxıl sahələri biçilməmiş qaldı. Taxılın bir hissəsi isə daşınma və saxlama zamanı itirildi. 1930-cu ilin yazında hökumət taxıl ixracını artırmaq məqsədilə qida tələbi proqramı başlatdı. 1932-ci ildə qida oğurluğunun cəzası ölüm və ya 10 illik həbs olaraq təyin edildi.

Sovet hökumətinin yaratdığı bu süni qıtlıq ukrayn millətçiliyinə tuşlanan bir zərbə olaraq düşünülürdü. Ukrayna kəndliləri kolxozlara cəlb edilmək üçün qidadan məhrum edilməmişdilər, çünki, bolşevik kollektivləşdirməsi artıq 1932-ci ilin yayınadək sona çatmışdı. Qolodomor ilk növbədə müstəqil dövlət qurmağa can atan Ukrayna xalqının özəyi olan kəndlilərə qarşı yönəlmişdi.. Ukrayna kəndliləri kommunist ideologiyası ilə ziddiyyət təşkil edən və bolşevik liderlərinin açıq düşmənçiliyinə səbəb olan qədim ənənələrin və milli dəyərlərin daşıyıcıları idilər. Əbəs yerə deyil ki, İosif Vissarionoviç Stalin qeyd edirdi: "…kəndlilər milli hərəkatın əsas ordusunu təşkil edir… Kəndli ordusu olmadan güclü milli hərəkat olmayıb və ola da bilməz."

Stalin rejiminin milli aspekti 1932-ci il dekabrın 14-də KP(b) MK və XKS tərəfindən qəbul edilmiş qətnamədə aydın şəkildə əks olunmuşdu. O, sovet Ukraynası və Kubanda taxıl tədarükünün aşağı göstəricilərini ukraynalaşdırma siyasətinin "yanlış şəkildə həyata keçirilməsi" ilə bilavasitə əlaqələndirirdi. Bu qətnamə əslində, sovet Ukraynasının və Kubanın ukraynalılar yerləşdirilmiş (bu proses 1920-ci illərdə başlanmışdı) rayonlarında milli inkişafa son qoyurdu.

Macar-ingilis jurnalist Artur Kostler Qolodomor illərini bu sözlərlə ifadə etmişdir:

"Hər qatar stansiyasında böyük bir kütlə varidi. Onlar ikonalar və kətanları uzadaraq qarşılığında çörək istəyirdilər. Qadınlar öz uşaqlarını vaqonların pəncərələrinə doğru uzadırdılar. Uşaqlar nazik ayaqları, şişkin qarınları və böyük başları ilə qorxuducu görünürdülər"

Sonrakı illərdə hadisəyə münasibət

 

Sovet hökumətinin fəlakəti gizlətmək üçün etdiyi cəhdlərə baxmayaraq, jurnalistlər Qarez Cons, Malkolm Macridc, İvald Ammend, Ria Klaymen və mühəndis Aleksandr Vinerberqerin fotoşəkilləri və nəşrləri sayəsində bütün dünya bu fəlakətdən xəbər tutdu. Buna cavab olaraq, Sovet İttifaqı Bernard Şou, Eduard Heriyot və bir neçə məşhuru əks-təbliğat kompaniyasına cəlb etdi. Onlar SSRİ ərazisinə səfər edərək burada aclıq görmədikləri barədə ictimaiyyətə məlumat verdilər. Almanların Ukraynanı zəbt etdiyi vaxtda işğalçı hakimiyyət orqanları Qolodomor fəlakəti və digər kommunist cinayətləri haqqında qəzetlərdə məqalələr çap etdilər. 1942-ci ildə aqronom Stefan Sosnovi Xarkov arxivlərindən əldə etdiyi sənədləri və Qolodomor qurbanları haqqında ətraflı statistikanı nəşr etdirdi. Müharibədən sonrakı dövrdə Avropa və Şimali Amerikadakı Ukrayna diasporu Qolodomor haqqında məlumatlar yaydı. İlk əvvəllərdə ictimaiyyətin məsələyə münasibəti bir qədər "ehtiyatlı" idi. Məlumatlar əsasən işğal edilmiş ərazilərdə yaşayan vətəndaşlardan gəlirdi, lakin 1950-ci illərdən sonra bu vəziyyət dəyişdi. 1950-ci ildən başlayaraq sağ qalanların xatirələrinə əsaslanaraq Qolodomor hadisəsi elmi cəhətdən araşdırılmağa başlandı.

Faciədə ölənlərin sayı

 

1933-cü ildə artıq milyonlarla insan aclıqdan tələf olmuşdu. Ümumi həmkarlar ittifaqı hesabatına əsasən nüfuz itkisinin 6–7 milyon olduğu bildirilmişdi. SSRİ uzun müddət qıtlığı təkzib etdi. Əvvəlcə NKVD daha sonra isə KGB arxivləri araşdırdı və bəzi sənədləri ictimaiyyət üçün açıq hala gətirdi. Bəzi peşəkar tarixçilərə görə sadəcə Ukrayna ərazisində ölənlərin sayı 7 milyona çatırdı. Keçmiş Ukrayna prezidenti Yuşşenko ABŞ konqresindəki çıxışında Qolodomor faciəsində 20 milyon ukraynalının həyatının itirdiyini söylədi. Keçmiş Kanada prezidenti Stiven Harper isə ölənlərin 10 milyondan çox olduğu barədə ictimaiyyətə açıqlama vermişdi. 4 oktyabr 2016-cı il tarixində, Taras Şevçenko adına Kiyev Milli Universitetində keçirilən "Qolodomor 1932–1933-cü illərdə Ukrayna millətinin itkisi" adlı beynəlxalq konfrans zamanı, qıtlıq illərində 7 milyon ukraynalının öldürüldüyü və ümumilikdə SSRİ ərazisində 10 milyon insanın aclıqdan öldüyü bildirildi. Tarixçilər Timoti Snayder və Stiven Vitkroft yazırdı "Prezident Yuşşenko şişirdilmiş rəqəmlərlə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır, amma bu həqiqətdir ki, 1932–1933-cü illərdə ukraynada aparılan süni aclıq siyasi qərarların nəticəsi idi və milyonlarla insanın ölümünə səbəb olmuşdur". Sonralar Vitkrofun Postmediya qəzetində bir məqaləsi yayımlanmışdı. Burada göstərilirdi "Stiven Harper və bir çox siyasətçinin istifadə etdiyi ölüm sayı ilə bağlı rəqəmlər təəssüf doğurucudur və burada 10 milyon ukraynalının aclıqdan öldüyü barədə söylənilən fikirlər hər biri əsassızdır."

Faciədə ölənlərlə bağlı bəzi fikirlər ərazi çərçivəsində irəli sürülsə də, digərləri arxivlərə əsaslanmaqdadır. Bəzi tarixçilər Sovet propaqandasını əks etdirdiyinə görə SSRİ tərəfindən həyata keçirilən siyahıyaalmaların düzgünlüyünə şüphə ilə yanaşırlar. Digər iddialar isə dünya liderləri tərəfindən aparılan müzakirələrə əsasən irəli sürülmüşdür. 1942-ci ilin avqust ayında söhbət zamanı Stalin Çörçilə nəinki tək Ukrayna, bütün SSRİ ərazisində kollektivləşdirməyə qarşı çıxan 10 milyon repressiya qurbanı olduğunu bildirmişdir. Stalin bu siyahıya sadəcə həyatını itirənləri deyil, sürgünə göndərilənləri də daxil etmişdi.

Bundan başqa Qulaq adlandırılan əmək düşərgələrində həyatını itirənlərin yoxsa öz evində aclıqdan ölənlərin sayılması haqqında da fikir ayrılıqları mövcuddur. Arxivlər açılanadək bu barədə təxminlər belə idi:

2,5 milyon (Vladimr Kubiyoviç), 4,8 milyon (Vasili Hrişko) və 5 milyon (Robert Konkest)

Qısa müddət əvvəl açıqlanan demoqrafik göstəricilər də daxil olmaqla aparılan 2002-ci il hesablamalarına əsasən itgilərin sayı 3,2 milyon və ya 3–3,5 milyon arasında dəyişir. Sovet arxivləri 1932–1933-cü ildəki ölümlərin sayını minimum 1.8 milyon olaraq açıqlayır. (doğuş zamanı ölənlərlə birgə 2,7 milyon) Həmin illərdə 1.2 milyon tif xəstəliyinə yoluxma və 500 mindən çox xəstəlikdən ölmə aktı qeydə alınmışdır. Tif xəstəliyi bu illərdə əsasən bitlər tərəfindən yayılırdı. Məshul yığımının azalması və yoxsulluğun artması bitlərin də artmasına gətirib çıxaran amillərdən idi. Dəmiryol stansiyalarında və qatarlarda o cümlədən başqa yerlərdə toplanan çoxsaylı qaçqınların bitlərin əsas daşıyıcıları idilər. 1933-cü ilin göstəriciləri 1929-cu ildəkindən təxminən 20 dəfə çox idi. Artıq xəstəliyə yoluxanların sayı 1933-cü ilin iyun ayında yanvar ayına niosbətdə 10 dəfə artımışdı.

Sovet arxivlərindəki sənədlərdə qeydə alınmış ölümlərin sayı bir biri ilə ziddiyət təşkil edir. Kalçitski tərəfindən açıqlanan hesabatlarda 1937-ci il siyahıyaalmasında əhali sayının 1926-cı il siyahıyaalmasına nisbətdə 538 min nəfər az olduğu göstərilmişdir.

 

 

Alimlər Qolodomorun süni yolla, qəsdən edilmiş soyqırım yoxsa təbii və qeyri-ixtiyari olması barədə günümüzdə də müzakirələr aparmaqdadırlar. Qolodomorun soyqırım olub olmaması müasir dövr siyasəsətində də əhəmiyyətli müzakirədir və sovet siyasətinin soyqırımın qanuni tərifinə daxil edilməsi mövzusunda ümumi bir fikir birliyi yoxdur. Bundan əlavə, Qolodomorun coğrafi sərhədləri ilə bağlı narazılıqlar var. Bəziləri Ukraynadaki aclığı SSRİ-nin başqa hissələrində baş verən aclıqdan ayrı olaraq sayır. Ukraynalı tarixçi Viktor Kondraşin isə onların birgə olduğunu yazır, halbuki o həmçinin qeyd edir ki, Ukraynada 32-ci ilin sonunda törədilən müsadirələr ordaki vəziyyətini daha ağır eləyib.

 

Bu barədə elmi mövqelər arasında müxtəlifliklər mövcuddur. Rafail Nemkin, Ceyms Meys və Timoti Snayderə görə Qolodomor soyqırım hadisəsidir və Stalin siyasətinin nəticəsidir. Maykl Elman isə Qolodomoru bəşəriyyətə qarşı edilmiş cinayət hesab etsə də, soyqırım kimi tərifi üçün yetərli dəlilin olmadığı fikrini irəli sürmüşdür. Digər bir tərəfdən Robert Konkest və Stiven Rozfaylda görə ölümlər məhsul azlığı ilə deyil birbaşa dövlət siyasəti ilə bağlıdır. Onlar insan itgisini təsadüfü zənn etmirdilər, lakin soyqırım adlandırmaq üçün yetərli ölüm sayısı olmadığını bildirirdilər. Professor Mark Tauger Qolodomorun dövlət tərəfindən qəsdən törədildiyi barədə fikirlərə qoşulmasa da, bunu aparılan uğursuz iqtisadi islahatların nəticəsi hesab etmişdir. Rus yazıçı, publisist və tarixçi Aleksandr İsayeviç Soljinetsın Qolodomor faciəsini 1920–1921-ci ildə Rusiyada baş verən qıtlığa bənzətmişdir. O bildirmişdir ki, hər ikisi bolşeviklərin taxıl tədarükü zamanı kəndlilərin amansız qarət edilməsinin nəticəsidir və Qolodomor soyqırım sayılmamalıdır.

Qolodomorun inkarı 1932–1933-cü ildə Ukraynada baş verən soyqrımın gerçəkləşməməsi və ya əvvəlcədən planlanmış bir hadisə olmaması iddiasıdır. SSRİ-nin bu məsələdəki mövqeyi qıtlığın baş verməsini inkar etmək idi və bu Bernard Şou, Valter Duranti, Luis Fişer kimi bəzi qərb mətbuat nümayəndələri və məşhurları tərəfindən həyata keçirildi. Sovet rəsmiləri məsələnin müzakirəsini qadağan etmişdi.

 

Dünya ictimaiyyətinə Qolodomor faktının çatdırılmasının məqsədi – milyonlarla günahsız qurbanın ruhunu şad etmək, sovet kommunist rejiminin cinayətini pisləmək, tarixi ədaləti bərpa etmək və Ukrayna xalqının soyqırımının beynəlxalq miqyasda tanınmasına nail olmaqdır.

Qolodomoru soyqırım kimi tanıyan Ukrayna dünya ictimaiyyətinə süni şəkildə yaradılmış aclıqdan indi də silah kimi istifadə olunması faktını çatdırmaq istəyir. Bunun dərki dünyanın hər hansı bir yerində bu cür dəhşətli aktın qarşısının alınmasına yardımçı ola bilər. Ukrayna Ali Radası 2002–2003-cü illərdə qəbul etdiyi üç qətnamədə dünya ictimaiyyətini Qolodomorun soyqırım kimi beynəlxalq miqyasda tanınmasına çağırmışdır. 28 noyabr 2006-cı il. Ukrayna Ali Radası Qolodomoru soyqırım kimi tanıyan qanun qəbul etdi. 2010-cu ilin yanvarın 13-də Kiyev Appelasiya Məhkəməsi tərəfindən Ukraynalılar milli qrupuna qarşı 1932–33 illərdə əhalinin qismini fiziki yox etmək üçün yaşayış şəraitlərinin yaradılma yolu ilə soyqırım törətməkdə Bolşevik rejiminin liderləri günahkar bilinib.

Bu gün artıq Avstraliya, Kanada, Estoniya, Gürcüstan, Macarıstan, Litva, Polşa və ABŞ və s. ölkələr 1932–1933-cü illərdə Ukraynada baş verən Qolodomoru soyqırım aktı kimi tanıyıb.

Qolodomoru rəsmən soyqırım kimi tanıyan ölkələr

Ölkə	Tarix
ABŞ	2003, 2006, 2008
Andorra	2009
Argentina	2007
Avstraliya	2003–2008
Belçika	2007
Braziliya	2007
Çexiya	2007
Çili	2007
Ekvador	2007
Estoniya	1993
Gürcüstan	2005
İspaniya	2007
İtaliya	2004,2007
Kanada	2003/2008
Kolumbiya	2007
Latviya	2008
Litva	2005
Macarıstan	2003
Meksika	2008
Paraqvay	2007
Peru	2007
Polşa	2006
Slovakiya	2007
Vatikan	2001, 2003

23 sentyabrda Argentina Senatının palatası Ukraynada "sovet totalitar rejimi tərəfindən təşkil edilən" Qolodomor qurbanlarının xatirəsini yad etdi. 28 oktyabr 2003-cü ildə Avstraliya Senatı Ukraynadakı aclığı "tarixdə baş vermiş ən dəhşətli soyqırım aktlarından biri kimi" tanıdı. 19 iyun 2003-cü ildə Kanada Senatı Kanada hökumətini "Ukraynadakı aclığı 1932–1933-cü illər soyqırımı kimi tanımağa və bu tarixi həqiqəti təkzib və ya təhrif etmək cəhdlərini pisləməyə" çağırdı.Estoniya parlamenti 1993-cü il oktyabrın 20-də "kommunistlərin Ukraynada soyqırım siyasətini" pislədi. Gürcüstan parlamentinin 20 dekabr 2005-ci il tarixli sənədində "totalitar bolşevik rejiminin Ukrayna xalqına qarşı məqsədyönlü soyqırım həyata keçirdiyi" təsdiq edilirdi.

2003-cü ildə ABŞ Konqresi Qolodomoru soyqırım kimi tanıdı. ABŞ Konqresinin Ukraynada Aclıq məsələləri üzrə Komissiyasının yekun hesabatında deyilir – "İosif Stalin və onun adamları 1932–1933-cü illərdə ukraynalılara qarşı soyqırım həyata keçirmişlər."

Macarıstan Dövlət Məclisinin 26 noyabr 2003-cü il tarixli qətnaməsində "Stalin sovet rejiminin həyata keçirdiyi məqsədyönlü süni aclıq nəticəsində bəşəriyyətin dəhşətli faciəsi və Ukraynadakı soyqırım qurbanlarının" xatirəsi yad edilir.

Litva Seymi 24 noyabr 2005-ci ildə bəyan etdi ki, "Stalin kommunist rejimi Ukrayna xalqına qarşı düşünülmüş, dəqiq şəkildə planlaşdırılmış soyqırım həyata keçirmişdir."

Polşa Senatı 2006-cı il martın 16-da qərar qəbul etdi ki, "Qolodomor müstəbid bolşevik rejimi tərəfindən məqsədyönlü şəkildə təşkil edilmişdir". Senat "Ukraynada 1932–1933-cü illərdəki Böyük Aclığın soyqırım kimi tanınmasının vacibliyi fikri ilə" həmrəydir. 2006-cı il dekabrın 6-da Polşa Seymi "bu soyqırıma görə məsuliyyət daşıyan totalitar rejimi" pislədi.

 

2008-ci ildə Rusiya Dövlət Duması qəbul etdiyi bəyanətində 1932–1933 illərdə Ukraynada baş verdiyi aclığın soyqırım olduğunun iddialarını rədd etmiş və Ukraynanı bunu siyasi hədəflər üçün istifadə etməməyə çağırıb. Bəyanətdə deyilir ki, aclığın etnik əsaslarında təşkil olduğunun tarixi sübutları yoxdur.

• İosif Stalin – SSRİ Kommunist Partiyasının baş katibi, 1920-ci illərdən ömrünün sonunadək (1953-cü il) kommunist iyerarxiyasında ən yüksək vəzifə tutan şəxs və SSRİ-nin faktiki diktatoru.
• Vyaçeslav Molotov – SSRİ Xalq Komissarları Şurasının (hökumətin) rəhbəri. Stalinin ən yaxın silahdaşı və Ukraynada fövqəladə taxıl tədarükü komissiyasına şəxsən nəzarət həyata keçirən şəxs.
• Lazar Kaqanoviç – Stalinin siyasi məsləkdaşı; 1928–1939-cu illərdə SSRİ Kommunist Partiyasının katibi; Ukrayna K(b)P MK-nın katibi (1925–1928-ci illər); Cənubi Qafqazda fövqəladə tədarük komissiyasının və Ukraynada, xüsusilə, Odessa vilayətində taxıl tədarükü üzrə təftiş komissiyasının rəhbəri.
• Stanislav Kosior – 1928–1938-ci illərdə SSRİ Kommunist Partiyasının birinci katibi. Ukraynanın faktiki rəhbəri.
• Mendel Xatayeviç – 1932–1933-cü illərdə SSRİ Kommunist Partiyasının ikinci katibi. Ərzaq məhsullarının müsadirə olunması üçün "xüsusi vasitələrdən" istifadə etmişdir.
• Pavlo Postişev – UK(b)P MK-nın ikinci katibi. 1933-cü ilin yanvarında o, Stalinin qeyd etdiyi kimi, "taxıl tədarükü planının təcili yerinə yetirilməsi" üçün xüsusi canfəşanlıq göstərmişdir. "Plan" yerinə yetirildikdən sonra isə Postişev Ukrayna mədəniyyətinə, sosial və mədəni elitasına qarşı törədilmiş terror aktlarının və repressiyaların əsas təşəbbüskarı və rəhbəri olmuşdur.
• Stanislav Redens – SSRİ-in DSİ-nin (Dövlət Siyasət İdarəsi) rəhbəri. O, aclıq çəkən Ukrayna kəndlilərinə qarşı açılan ilk qurama cinayət işlərinin əsas təşəbbüskarı olmuşdur.
• Vsevolod Balitski – Stanislav Redensi SSRİ DSİ-nin rəhbəri vəzifəsində əvəzləyən şəxs. Aclıq çəkən Ukrayna kəndlilərinə qarşı açılan qurama cinayət işlərinin təşəbbüskarı olmuş, onları güllələnməyə məhkum etmişdir. Stalin terroru zamanı – 1930-cu illərin ortalarından sonunadək həyata keçirilən Ukrayna ziyalılarının məhv edilməsi kampaniyasında mühüm rol oynamışdır.

"Kolxoz mülkiyyətinin və korporativ mülkiyyətin talan edilməsinə görə bütün əmlakın müsadirə edilməsi ilə güllələnmə, yüngülləşdirici səbəblər olduqda bütün əmlakın müsadirə edilməsi ilə 10 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası… Bu cür məhkumlara amnistiya tətbiq olunmur".

SSRİ MİK və XKS-nin "Dövlət müəssisələrinin, kolxozların və kooperasiyaların əmlakının qorunması və ümumi (sosialist) əmlakın artırılması haqqında" 1932-ci il avqustun 7-də qəbul etdiyi qətnamə ("Beş sünbül haqqında qanun" adı ilə tanınır).

"… "qida axtarışında" kəndlilərin kütləvi köçü başladı… şübhəsiz bütün bunlar sovet hakimiyyətinin düşmənləri tərəfindən təşkil edilmişdir (buna görə də, sovet Ukraynası və Kubanın partiya icraiyyə komitələrinə xüsusi əmr verilmişdir)… kəndlilərin kütləvi köçünə yol verməmək… (şimal sərhəddini keçən sovet Ukraynası və Kubanın kəndlilərini) həbs etmək… əvvəlki yaşayış yerlərinə qaytarmaq"

P(b)İK MK-nın və SSRİ XKS-nin "Ac kəndlilərin kütləvi köçünə yol verməmək haqqında" 22 yanvar 1933-cü il tarixli direktivi

"Tam məxfi: Nemirovda üsyan baş verdi. Ac kəndlilər "Sentrospirt"-ə (dövlət spirt zavodu) hücum etdilər və onlara araq deyil, taxıl lazım olduğunu qışqıraraq hər şeyi dağıtdılar"

Tulçinsk raykom partiya katibinin Vinitsk vilkomuna raportu, 9 may, 1932-ci il.

"…ölüm hallarının sayı o qədər artmışdı ki, bir çox kənd sovetləri artıq hesablama aparmırdılar".

SSRİ DSİ Xarkov Vilayət Şöbəsinin rəhbəri Katsnelsnonun USSR DSİ-nin rəhbərinə məktubundan, 5 iyun, 1933-cü il

"Ukraynadakı vəziyyəti düzəltməyə başlamasaq, biz Ukraynanı itirə bilərik".

Stalinin L. Kaqanoviçə ünvanladığı və Ukrayna kəndlilərinin, eləcə də Ukrayna Kommunist partiyasının onun siyasətinə qarşı artan müqavimətini soyqırım yolu ilə qırmaq istəyini göstərən 1932-ci il 11 avqust tarixli məktubundan

"Qara lövhələr"ə daxil edilmiş kolxozlara qarşı aşağıdakı tədbirləri həyata keçirin:

a) Malların daşınmasının təcili dayandırılması, yerlərdə kooperativ və dövlət ticarətinin qadağan edilməsi və müvafiq kooperativ və dövlət dükanlarında olan bütün malların çıxarılması.

b) Kolxoz ticarətinin kolxoz və kolxozçular, həmçinin fərdi təsərrüfatçılar üçün də tam qadağan edilməsi.

"Taxıl tədarükünün artırılması üçün tədbirlər haqqında" SSRİ Xalq Komissarları Şurasının qətnaməsi".

BMT konvensiyası

Soyqırımın qarşısının alınması və günahkarların cəzalandırılması haqqında konvensiya

Qəbul olunmuş və imzalanması, ratifikasiya edilməsi və ya Ali Məclisin 1948-ci il dekabrın 9-da qəbul olunan 260 A (III) qətnaməsinə əlavə edilməsi tövsiyə edilmişdir.

• Maddə l Sənədi imzalayan tərəflər sülh və ya müharibə zamanı törədilməsindən asılı olmayaraq, beynəlxalq hüquq normalarına görə soyqırımın cinayət hesab edildiyini təsdiqləyir və onun qarşısını almaq, günahkarları cəzalandırmaq öhdəliyini öz üzərlərinə götürürlər.
• Maddə 2. Hazırkı konvensiyaya müvafiq olaraq, soyqırım hər hansı milli, etnik, irqi və ya dini qrupun qismən və ya bütünlüklə məhv edilməsi məqsədilə törədilən aşağıdakı hərəkətlərdən biridir:

a) Qrup üzvlərini öldürmək.
b) Qrup üzvlərinə fiziki və ya mənəvi zərər vurmaq.
c) Qrupun həyat şəraitinə onun tam və ya qismən fiziki məhv edilməsi niyyəti ilə qəsdən zərər vurmaq.
d) Qrup daxilində təbii artımın qarşısını almaq məqsədilə tədbirlər görmək.
e) Qrup üzvlərinin uşaqlarını məcburi şəkildə digər qrupa vermək.

• Qüvvəyə minmişdir: XIII maddəyə müvafiq olaraq 12 yanvar, 1951-ci ildə.

Bu konvensiyaya uyğun olaraq Qolodomor soyqırım hesab edilir. Kommunist rejimi ukraynalıları sovet Ukraynasındakı sivil millət, həmçinin, sovet Rusiyasındakı etnik qrup (yəni Cənubi Qafqazda olan Kuban ukraynalılarını) kimi hədəfə almışdı.

"Elə bir ev tapmaq çətin idi ki, orada aclıqdan ölən olmasın. Ölənlərin sayı adamı heyrətə gətirirdi".

Yakov Vilçenko, Qolodomor şahidi, Kiyev

"Mənim anam övladlarını özü dəfn etmişdi. Bir qardaşım yalvarıb yemək istəyə-istəyə 1933-cü ilin fevralında dünyasını dəyişdi; o biri qardaşım martda, bacım isə 1933-cü ilin mayında öldü".

Mariya Kaçur, Qolodomor şahidi, Zaporojye

"Minlərlə uşaq acından ölən bir vaxtda Ukraynanı talan etmək, bütün buğdanı insanların əlindən almaq əmrini məhz Stalin vermişdi".

Mixaylo Prokopenko, Qolodomor şahidi, Çerkassk

"Onlar hər şeyi götürürdülər. Hətta yemək tapdıqda onu da əlimizdən alırdılar. Bu Stalinin və hakimiyyətin qərarı idi. Əgər sən yeməyi gizlətsəydin, səni Sibirə sürgün edə bilərdilər".

Katerina Pançenko, Qolodomor şahidi, Xarkov

"Hətta insanlar bir neçə çuğundur və ya bir ovuc noxud gizlədikdə belə bunlar da əllərindən alınırdı. Məncə, 1933-cü il Qolodomoru dəqiq şəkildə düşünülmüş və planlaşdırılmışdı; Allah bizi bu cür bəladan qorusun".

Kseniya Datsenko, Qolodomor şahidi, Çerkassk vilayəti

"Siz hansı quraqlıqdan danışırsınız? Bütün bunlar (aclıq) Stalinin əmrlərinə əsasən həyata keçirilirdi. Onun əlaltıları gəlirdilər və apara bildikləri hər bir şeyi özləri ilə aparırdılar. Amansız əclaflar insanların bütün azuqələrini talayırdılar".

Nikolay Melnik, Qolodomor şahidi, Dnepropetrovsk vilayəti

"Mən sizə Qolodomor soyqırımı nəticəsində 10 milyona yaxın insan itirmiş bir xalqın adından müraciət edirəm…

Biz istəyirik ki, dünya bəşəriyyət əleyhinə törədilmiş bütün cinayətlər haqqında həqiqətləri öyrənsin. Yalnız bu yolla cinayətkarların bizim biganəliyimizdən istifadə etmələrinin qarşısını almaq olar".

Viktor Yuşşenko, Ukrayna Prezidenti

"Qolodomor – 1932–1933-cü illərdə 7–10 milyon günahsız insanın ölümünə səbəb olmuş və Ukrayna xalqı üçün milli faciəyə çevrilmiş Böyük Aclıq hadisəsidir".

7 noyabr 2003-cü ildə BMT Ali Məclisin 58-ci sessiyasında quruma üzv ölkələrin nümayəndələrinin birgə bəyanatı

"Məhz belə canfəşanlıqla tutulan divan Ukraynada törədilmiş aclıq terroruna soyqırım xarakteri verir".

Alan Bezanson, tarix professoru (Sorbonna, Fransa)

"Aclıq vasitəsilə Ukrayna xalqına qarşı həyata keçirilən zorakılıq Ukrayna mədəniyyətinin və dininin, həmçinin Ukrayna ziyalılarının məhvi ilə müşahidə olunurdu". Stalin… kəndlilərə millətçiliyin daşıyıcıları kimi yanaşırdı. Sağlam düşüncə Ukrayna xalqına vurulan bu ikiqat zərbəni bizə təsadüf hesab etmək imkanı vermir.

Robert Konkest, Qolodomor tədqiqatçısı (ABŞ)

"Mən əminəm ki, Stalinin hakimiyyəti öz əlində cəmləməsinin məqsədi böyüklüyünə görə ikinci sovet respublikasının fiziki məhvinə nail olmaq, ən əsası isə Ukrayna kəndlilərini, Ukrayna ziyalılarını, Ukrayna dilini, bir sözlə, Ukraynanı və bütün ukraynalıları yox etmək idi. Məqsəd çox sadə və primitiv idi: əhali yoxdursa, ölkə də yoxdur. Deməli, problem də həll olunmuş sayılır. Bu, sözün klassik mənasında, soyqırım siyasətidir".

Ceyms Meyson, Qolodomor tədqiqatçısı (ABŞ)

"Ukraynada yaşanan bugünkü faciənin nəticəsi bu ölkənin Rusiya tərəfindən məskunlaşdırılması olacaq. Bu isə əhalinin etnik tərkibinə zərər vuracaq. Gələcəkdə və hətta yaxın gələcəkdə heç kəs Ukrayna və ukraynalılar – deməli, həm də Ukrayna məsələsi barədə heç nə bilməyəcək – çünki Ukrayna faktiki olaraq əhalisinin çoxunun ruslar təşkil edən bir ölkəyə çevriləcək".

İtaliyanın Xarkovdakı konsulu Serjio Qradeniqonun Moskvadakı İtaliya səfirinə məktubundan (1933-cü il)

"Hər iki millət (yəhudilər və ukraynalılar) siyasi səbəblər üzündən və yalnız onlar məhz onlar olduqları üçün məhv edilmişdilər".

ABŞ Konqresmeni Devid Rut

"Mənə hər şey aydındır. Mənim BMT-nin heç bir sübutuna ehtiyacım yoxdur, çünki, öz doğma kəndimdə əhalinin yarısından çoxu qırılmışdı".

Aleksandr Moroz, Ukrayna Ali Radasının spikeri

"Qolodomor – xalqımızın tarixinin faciəli səhifəsi – hər bir ukraynalının ürəyindəki yaradır. Bizim itkilərimiz çox böyük idi – 7 milyondan çox insan. Bu, sadəcə millətin genofonduna vurulan ikiqat zərbə deyildi. Əslində, Ukrayna xalqının bir millət kimi mövcudluğu sual altına alınmışdı".

Viktor Yanukoviç, Ukraynanın baş naziri

"Qolodomor Stalin rejimi tərəfindən düşünülmüş şəkildə təşkil edilmişdi. O, Ukrayna və dünya ictimaiyyəti tərəfindən dünyada qurbanlarının sayına görə ən böyük soyqırımlardan biri kimi pislənilməlidir".

Leonid Kuçma, Ukrayna Prezidenti, (1994–2004-cü illər)

"Mən o dövrkü hakimiyyətin soyuqqanlılıqla həyata keçirdiyi dəhşətli cinayətdən danışıram. Bu faciənin ağrılı xatirəsi ukraynalıların hissləri və fəaliyyəti ilə qan yaddaşına çevrilməlidir".

Qolodomorun 70 illik ildönümü ilə əlaqədar Roma Papası ll İohann Pavelin Ukrayna xalqına müraciət məktubundan, 23 noyabr, 2003

Qolodomorda həlak olanların xatirəsinə abidələr həsr olunmuş və hər il Ukraynada və dünyada kütləvi tədbirlər keçirilir.

Ukrayna

 

2006-cı ildən etibarən Ukrayna rəsmi olaraq noyabr ayının 4-cü şənbə gününü Qolodomor Anım Günü kimi qeyd edir. 2006-cı ildə Qolodomor 25 noyabr tarixində qeyd olundu. Ukrayna prezidenti Viktor Yuşşenkonun 868/2006 saylı qərarı ilə şənbə günündə günorta saat 16:00-da bir dəqiqəlik anım sükutu elan edildi. Prezidentin qərarı ilə ölkə ərazisində bayraqlar yarıya endirildi eləcə də televizya və radioda əyləncə proqramları məhdudlaşdırıldı. 2007-ci ildə Kiyevdəki Azadlıq meydanında faciənin 74 illiyi yad edildi. 3 gün davam edən tədbir çərçivəsində 23 – 25 noyabr tarixlərində kommunist rejimin Ukraynada törətdiyi cinayətlər haqqında video çarxlar, o cümlədən yerli və xarici rejissorların sənədli filmləri nümayiş etdirildi. Bundan əlavə tarixçilərin və hadisə şahidlərinin mühazirələri dinlənildi. 23 noyabr 2007-ci ildə Ukrayna Milli Bankı iki xatirə sikkəsi dəsti buraxdı.

2009-cu ildən Qolodomor faciəsi Ukrayna məktəblərində tarix dərslərinə daxil edildi. 22 noyabr 2008-ci ildə Dnepr çayının ətəyində "Qolodomor qurbanları xatirəsi" Milli Muzeyi istifadəyə verildi. Açılış mərasimi Qolodomor faciəsinin 75 illiyinə həsr edilmişdi. 2013-cü ilin oktyabr ayında aparılan rəy sorğusunda ukraynalıların 33,7 %-i, o cümlədən əhalinin 30,4 %-i "Qolodomor faciəsinin sovet diktatoru Stalin və sovet hökumətinin birgə siyasətinin nəticəsi", 22,9%-i isə "Qolodomorun təbii şəraitdən baş verməsi" fikrinə səs verdi. Bundan başqa əhalinin 45,4%-i Qolodomorun "Ukrayna millətini qəsdən məhv etmə cəhdi" olduğu ilə razılaşdı.

Kanada

Qolodomora həsr edilən ilk ictimai abidə 1983-cü ildə ucaldılmışdır. Abidə Kanadanın Alberta bölgəsinin Edmonton şəhərinin bələdiyyə binasının qarşısında aclıq-soyqırımının 50-ci ildönümü münasibətiylə ucaldılmışdır. O dövrdən etibarən bir çox əyalətlərdə noyabr ayının dördüncü şənbə günü 1932–1933-cü illər Qolodomor və siyasi repressiyasında həyatını itirənlərin xatirə günü kimi keçirilməyə başlanmışdır.

22 noyabr 2008-ci ildən etibarən Kanada ukraynalılarını Milli Qolodomor Fərqindəlik Həftəsini qeyd etməyə başladı. Vətəndaşlıq, Miqrasiya və Multikulturalizm Nazirliyinin rəhbəri Jason Kenniy Kiyevdəki anım tədbirlərinə qatılmışdır. 2010-cu ilin noyabr ayında baş nazir Stefan Harper Kiyevdəki Qolodomor abidəsini ziyarət etmişdir. Bu ziyarət zamanı Ukraynanın prezidenti Viktor Yanukoviç ona qoşulmamışdır.

Saskatçevan Şimali Amerikada ilk yurisdiksiya və Kanadada ilk əyalətdir ki, Qolodomoru soyqırım kimi tanımışdır. Ukrayna Aclıq və Soyqırım Anım Günü aktı 2008-ci ilin 6 may tarixində Saskatçevan qanunları ilə qəbul edilmiş və 2008-ci ilin 14 mayında krallıq qanunu ilə qəbul edilmişdir.

2009-cu ilin 9 aprel tarixində Ontario əyaləti 147 saylı qanunu qəbul etdi. Qanuna görə hər il noyabr ayının dördüncü şənbə günü Qolodomor Anım Günü kimi qeyd olunmalı idi. Bu əyalətin tarixində hər üç tərəfin də dəstəyini alan yeganə qanundur. Qanunun qəbul edilməsi üçün əsas əziyyəti Liberal partiyasından Deyv Levak, Çeri DiNovo, Frank Klis və s. çəkmişdir. Levak sonradan Ukraynanın Ləyaqət ordeni ilə təltif edilmişdir.

2010-cu ilin 2 iyununda Kvebek əyaləti 390 saylı qərar qəbul etdi. Qərara əsasən ukraynalıların aclığa və soyqırıma məruz qalmasının anım günü ilə qeyd olunması nəzərdə tutulurdu.

"2010-cu ilin 25 sentyabrında Qolodomora yeni abidə ucaldıldı. Abidə Müqəddəs Mariya Katolik Kilsəsi tərəfindən Kanadanın Ontario əyalətinin Mississauqa bölgəsində ucaldılmışdı. Abidənin üzərinə "Qolodomor: 1932–1933-cü illərdə Ukrayna aclığın törətdiyi soyqırım" sözləri və soyqırımda 10 milyon insanın həyatını itirməsi qeyd olunmuşdur.

2014-cü ilin 21 sentyabrında Vinnipeqdəki Manitoba Qanunvericilik Evinin qarşısında "Uşaqlığın acı xatirələri" adlandırılan və Qolodomora həsr edilən heykəl ucaldılmışdır.

Qolodomora həsr edilən bir digər abidə Kalqaridə ucaldılmışdır. Bu abidələr toplusu ilk öncə Birinci Dünya müharibəsində həyatını itirən şəxslərə həsr edilmişdi. Abidə Renfrudakı Ukraynalı Pioner Parkında ucaldılmışdır. Park ukraynalı miqrantların Kanadakı işlərinə həsr olunmuşdu. 21 oktyabr 2018-ci ildə Toronto Sərgi Sarayındakı Kanada Bulvarında bir xatirə heykəli ucaldıldı. Heykəl noyabr ayının dördüncü şənbə günü illik xatirə üçün yer təmin edir.

ABŞ

Həftəlik Ukrayna qəzetinin bildirdiyinə görə, 1982-ci ilin 27 fevral tarixində Ukrayna Katolik Kilsəsi Sovet hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilən aclıq nəticəsində meydana gələn soyqırımın 50 illiyi münasibətilə tədbir keçirmişdir. Həmçinin həmin qəzet 1982-ci ilin 20 martında yazırdı ki, çox millətli icma 15 fevral tarixində Çikaqonun ukraynalılar yaşayan kəndində tədbir keçirilmiş və aclıq zamanı 7 milyon ukraynalının həyatını itirdiyi bildirilmişdir. ABŞ-nin digər bölgələrində də müxtəlif tədbirlər keçirilmişdir.

29 may 2008-ci ildə Baltimor şəhərində Qolodomor üçün şəhər bələdiyyəsinin önündəki Müharibə Memorial Plazasında bir anma mərasimi keçirildi. Bu mərasim Kiyev şəhərində başladılan və 33 ökəni dolaşan Beynəlxalq Qolodomor Anım Məşəli yürüşü çərçivəsinin bir hissəsi kimi həyata keçirilmişdi. Bu proqram çərçivəsində anım məşəli daha 22 ABŞ şəhərində gəzdirildi. Mərasimə bələdiyyə sədri Şeyla Dikson rəhbərlik edirdi. O, 29 may gününü Ukrayna soyqırımının Baltimorda xatırlama günü kimi elan etdi. O, Qolodomoru tarix boyunca insana qarşı edilmiş ən pis qeyri-insani hərəkətlərdən biri olaraq qiymətləndirmişdi.

2 dekabr 2008-ci ildə Qolodomoru anmaq üçün tədbir Vaşinqton şəhərində keçirildi. 13 noyabr 2009-cu ildə ABŞ prezidenti Barak Obama Ukrayna Qolodomor Anım Günü münasibətilə çıxış etdi. Çıxışında o, "Qolodomorun insan tərəfindən yaradılan fəlakət qurbanlarını xatırlamaq bizə dünyada ekstremizmin və zülmün nəticələrini görən bütün insanların vəziyyətini düşünmək üçün bir fürsət verir" dedi. Milli Təhlükəsizlik Şurasının sözçüsü Mayk Hammer də 20 noyabr 2010-cu ildə oxşar bəyanatla çıxış etdi.

2011-ci ildə ABŞ Qolodomoru anım gününü 19 noyabr tarixində qeyd etdi. Ağ Evin mətbuat katibi günün əhəmiyyətini vurğulayan çıxış etdi və dedi ki, "…Ukrayna xalqının iradəsini sındırmaq üçün qəddar və qəsdən edilmiş cəhddən sonra ukraynalılar böyük cəsarət və müqavimət göstərdilər. İyirmi il əvvəl qürurlu və müstəqil Ukraynanın qurulması Ukrayna xalqının azadlıq və müstəqillik sevgisinin əlamətdar dərinliyini göstərir."

7 noyabr 2015-ci ildə Vaşinqton şəhərində Holodomor Soyqırımı Memorialı açıldı.

115-ci konqresdə həm ABŞ Senatında, həm də Nümayəndələr Palatasında Qolodomorun 85-ci ildönümünə həsr edilmiş qətnamə qəbul edildi. Qətnamədə Qolodomorun 1932–1933-cü illərdə Sovetİttifaqı tərəfindən bilərəkdən Ukrayna xalqına qarşı bilərəkdən təşkil edildiyi vurğulanırdı. Senatın 435 saylı qətnaməs 3 oktyabr 2018-ci ildə qəbul edildi. Qətnamə bildirilirdi ki, ABŞ Senatı "1932–1933-cü illər Holodomorun 85-ci ildönümünü təntənəli şəkildə xatırlayır və bu faciənin qurbanlarına, sağ qalanlara və ailələrinə dərin hüznlə başsağlığı verir." 11 dekabr 2018-ci ildə Birləşmiş Ştatların Nümayəndələr Palatası 931 saylı qətnaməni qəbul etdi. Qətnamədə "1932–1933-cü illər Qolodomor qurbanlarına və sağ qalanlara və onların ailələrinə dərin hüznlə başsağlığı verilir" və Ukraynadakı insan hüquqlarının sistematik pozulmalarını, o cümlədən öz müqəddəratını təyin etmə və söz azadlığının Sovet İttifaqı hakimiyyəti tərəfindən məhdudlaşdırılması qınanılırdı.

Polşa

2015-ci ilin 22 yanvarında Polşanın Lublin şəhərində Qolodomor qurbanlarına həsr edilmiş abidə ucaldılmışdır.

Qolodomor abidələri

•  
  Qolodomor haqqında məlumat verən turist avtobusu, Hamilton, Ontario, Kanada, in 2017
•  
  Kiyev şəhərində Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş mərasim
•  
  Xatirə xaçı, Vinnitsa, Ukrayna
•  
  Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
•  
  Andruşkiva kəndi Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
•  
  Poltava şəhərində Qolodomor abidəsi, Ukrayna
•  
  "Kədər zəngi" abidəsi, Poltava, Ukrayna
•  
  Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Lublin, Polşa
•  
  Qolodomor abidəsi, Los-Anceles, Kaliforniya, ABŞ
•  
  Qolodomor abidəsi, Ontario, Kanada
•  
  Qolodomor abidəsi, Kanada
•  
  Leonid Denysenko tərəfindən hazırlanan Qolodomor posteri
•  
  Ukrayna poçt markası, 1993
•  
  Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Vişorod, Ukrayna. müəlliflər- Boris Krılov və Oles Sidoruk

• Ümidsizlik məhsulu (ukr. Жнива розпачу) — 1984-cü ildə Sviatoslav Novitski tərəfindən çəkilmişdir. Sənədli filmdir.
• Aclıq-33 (ukr. Голод-33 ) — Oles Yançuk tərəfindən 1991-ci ildə çəkilmişdir.
• Bələdçi (ukr. Поводир) — Oles Sanin tərəfindən 2014-cü ildə çəkilmişdir.
• Uşaq 44 (ukr. Child 44) — Tom Rob Smitin Qolodomoru qısa formada təsvir edən kitabı əsasında 2014-cü ildə Daniel Espinoza tərəfindən çəkilmişdir.
• Acı məhsul (ukr. Гіркі Жнива) — 2017-ci ildə Corc Mendeluk tərəfindən çəkilmişdir.
• Mister Cons (ing. Mr. Jones) — 2019-cu ildə Aqnieszka Holland tərəfindən çəkilmişdir.

İstinadlar