Planetarium

Dit is meestal vir opvoedkundige doeleindes of vir opleiding in navigasie.

Dit is 'n vertrek met 'n koepeldak, waarteen 'n voorstelling van menige deel van die nagtelike hemelruim met behulp van 'n spesiale projekstoel geprojekteer kan word. Deur die druk van 'n paar knoppies kan die opearteur 'n meteoor aan die "hemelkoepel" laat verskyn en verdwyn.

Binne minute kan die baan van 'n bepaalde hemelligaam deur die hele jaar getoon word, soos dit van enige plek op die aarde waargeneem kan word. Of hoe die sterrehemel van dag tot dag verander kan vertoon word. In die behoefte aan 'n duidelike beeld van die hemelruim voldoen die planetarium dus.

Omdat dit te moeilik is om die aaneenloopende beweging van die hemeliggame sonder die gebruik van sterrekundige instrumente te volg, kan selfs jong gehore deel word van die geheime van die wonders van die sterrenag.

Die moderne optiese planetarium projekteer beelde van die hemelliggame oor die binnekant van 'n groot koepel. Die gebou waarin so 'n vertoning plaasvind, word deesdae ʼn planetarium genoem. In die ou meganiese planetariums word die planete voorgestel deur klein balletjies wat deur ratstelsels rondbeweeg word.

Die eerste planetariums was eenvoudige modelle van die planete. Hulle was van hout of metaal gemaak en klein balletjies wat op stafies gemonteer was, het in sirkelvormige gleuwe om die son beweeg. Charles Boyle, die vierde Graaf van Orrery, het in omstreeks 1700 ʼn ingewikkelde planetarium laat bou, en in Engelstalige lande word ʼn planetarium soms nag 'n "orrery" (klein planetarium) genoem. ʼn Instrument wat net die bewegings van die aarde en die maan- am die son voorstel, word 'n tellurium genoem. In meganiese planetariums word die planete deur tandratstelsels beweeg.

Die aantal tande op 'n rat bepaal die tyd wat elke planeet neem om rondom die son te beweeg. Christiaan Huygens was die eerste Nederlander wat so ʼn planetarium (17e eeu) gebou het. Die apparaat is tans in die Museum vir die Geskiedenis van Natuurwetenskappe in Leiden. Huygens se planetarium bestaan uit 'n koperplaat met sirkelvormige gleuwe vir die bane van die planete. Deur die son effens van die middelpunt af te plaas, het hy die veranderlike snelhede van die planete (wat deur hul elliptiese bane veroorsaak word) voorgestel.

Die apparaat het met ratte gewerk, maar met 'n handslinger kon al die bewegings versnel word. Gedurende die 18e eeu het die planetariums meer ingewikkeld geword. Bewegings van die maan, die mane van planete, die kegelvormige bewegings van die aarde se as ten opsigte van die sterre, die wenteling van die aarde, ensovoorts, is almal voorgestel. In 1774 het die konjunksie van ʼn paar helder planete onder bygelowige mense paniek veroorsaak en Else Eisinga, 'n Nederlandse wolkaarder (wolkammer) van Franeker, het besluit om sy woonkamer in 'n planetarium te omskep om die gebeurtenis op ʼn eenvoudige manier te verduidelik.

Die planete het in die dak in gleuwe om 'n son beweeg. Op die mure was daar wysers wat die tye van die son en maan se opkoms en ondergang aangedui het, asook die datum en die tyd. Die aandrywingsmeganisme was bokant die plafon versteek en dit het bestaan uit houtasse, ratte en 'n slingerklok.

Deur die jare is verbeterde vorme van Eisinga se meganiese planetariums gebou, maar eers in 1913 het Oskar von Miller (1855-1934), direkteur van die Deutsches Museum in München, ʼn optiese uitbeelding van die hemelruim voorgestel. Walther Bauersfeld (1879- 1959), 'n ingenieur van die Carl Zeissfirma, het met 'n ontwerp vir 'n roterende projektor vorendag gekom. Die apparaat sou beelde van die hemelliggame op 'n koepel gooi en sodoende die hemelruim suggereer.

Zeiss het die instrument gebou en in 1923 is die eerste optiese planetarium in München geopen. Die moontlikhede om sterrekundige verskynsels op die manier akkuraat voor te stel, is dadelik besef en sedertdien is planetariums in talle stede oral ter wêreld gebou. Daar is 2 planetariums in Suid-Afrika - een in Kaapstad en 'n grater een, wat in 1960 geopen is, in Johannesburg. Die groot projektor weeg ongeveer 2%, ton en dit is ook deur Zeiss vervaardig.

Dit bestaan hoofsaaklik uit 2 metaalsfere wat deur 'n stewige raamwerk aan mekaar verbind is. Die een sfeer projekteer die sterre van die Noordelike Halfrond en die ander die van die Suidelike Halfrond. Kleiner sfere stel sterrebeelde en die bewegings van die aarde, die maan en planete voor. Die toestel, wat meer as 200 lensstelsels het, kan 'n hele aantal bewegings uitvoer ten einde die groot verskeidenheid van bewegings van die hemelliggame na te boots.

Dit draai om 3 asse. Die beweging am een as verskaf die oënskynlike daaglikse beweging van die sterre en 'n tweede as is verantwoordelik vir die bewegings van die planete. Ongeveer 6 000 sterre kan tegelykertyd geprojekteer word – twee keer soveel as wat 'n mens met die blote oog in die sterrehemel kan sien.

Maan- en sonsverduisterings kan ook voorgestel word, asook denkbeeldige ruimtereise. Die projektor, wat 4 m hoog is, bestaan uit 29 000 verskillende onderdele en dit word van 'n kontrolepaneel beheer. Die Johannesburgse planetarium gebou is 4 verdiepings hoog en 420 mense kan op 'n keer lesings bywoon. Uitstekende programme word gereeld vir die publiek (asook vir groepe skoolkinders) aangebied.

•  
  Planetarium van Eise Eisinga in Franeker
•  
  Planete in wentelbane tydens 'n planetarium vertoning
•  
  Rooi reuse ster tydens 'n planetarium vertoning
•  
  Planetarium en mense wat hul beurt afwag tydens die Bristol Harbour Fees in 2008.
•  
  Hemelruim-projektor by die Carl Zeiss Planetarium in Stuttgart
•  
  Adler Planetarium in Chicago
•  
  Hemelruim-projektor by die Planetarium in Mannheim

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 200
• KENNIS,  vol 14, 1980, bl. 2744,  ISBN 0 7981 0836 3

• WPD Wêreldwye Planetariums-databasis