ကၠဵု
ကၠဵု သ္ၚိဌာန်(အၚ်္ဂလိက်: domestic dog) ဂှ် ဂကူမၟဴ မလုပ်လၟိဟ်ဗဳဇ ကာနိသ်တုဲ ကၠဵု ကဵု ကၠဵုကၠိင်အသာ်ပတေင် (extant gray wolf)တအ်ဂှ် တၞောဝ်ဇာတ် ကြပ်တုပ်ဒၟံင်ရ၊၊ ပၞောဝ်ကဵု သတ်တိရစ္ဆာန်ဂမၠိုင်ဂှ် ကၠဵုဂှ် ဒှ်သတ်မလွဳ ပ္ဍဲသ္ၚိဌာန်ကၠာအိုတ် မၞိဟ်တအ် စလွဳကၠုင် ကၠဵုပ္ဍဲသ္ၚိဌာန်ဂှ် လက်သၞာံပြင်င်မြဴသာ်ဝွံ စၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊
| ကၠဵု သ္ၚိဌာန် Domestic dogs Temporal range: Late Pleistocene – Present (at least 14,700–0 years BP) | |
|---|---|
 | |
| Selection of the different breeds of dog | |
အကာဲအရာ မမင်မဲ သဘာဝ | |
Domesticated | |
| မပါ်ဂကူ အတိုင်နဲသိပ္ပံ | |
| လောက: | animalia |
| လပါ်ဂကူ: | Chordata |
| ဂကောံဂကူ: | Mammalia |
| လၟေင်ဂကူ: | Carnivora |
| ဇာတ်ဂကူ: | Canidae |
| ဗဳဇဂကူ: | Canis |
| လစှ်ေဂကူ: | ''C. lupus '' |
| Subspecies: | C. I. familiaris |
| ယၟုတၞဟ် | |
| Canis familiaris Linnaeus, 1758 | |
ဟိုတ်နူမမံင်ကၠုင်ဒၟံင် အကြာမၞိဟ် သၞာံလအ်လ ဗွဲမလောန်ဂှ်ရ ဍေဟ်တအ် တီအခိုက်အလိုက်မၞိဟ် ဗက်အခိုက်အလိုက် မၞိဟ်တအ်ဒးဂၠိုင်အိုတ်တုဲ ပ္ဍဲကဵုစၞစပၠန်လေဝ် လတူနူကဵု ဂကူဗဳဇကာနိသ် တၞဟ်ဂှ် ဍေဟ်တအ်စဗက် စၞမၞိဟ်တအ် ဂွံရ၊၊ ကၠဵုဂှ် နွံဂၠိုင်ကဵုဂကူ နွံဂၠိုင်ကဵုအသာ်ရ၊၊ ကၠဵုပၠုပ် ပ္ဍဲအကြာမၞိဟ် ဒၞာဲနာနာသာ် မပ္တံကဵု ပ္ဍဲဒၞာဲမဗက်လၟ၊ မင်မဲ ဗီုကဵုမင်သဵု မင်ချေဟ် မင်ဂၠဴ၊ မဓဇက်ကွဳ (ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဂရိန်လာန်)၊ ဗိုင်ကၠောန်ကဵု ဗၠာဲသၟိင်၊ ပ္ဍဲပၞာန်၊ သကအ်ဒၚောဝ်၊ မင်မဲစဵုဒၞာ၊ သီုကဵု မလွဳယဲတအ်ရ၊၊ ဟိုတ်နူဍေဟ်တအ် ဂွံပါလုပ် ပ္ဍဲအရာဘဝမၞိဟ် ဗီုဏအ်ဂှ်ရ ကၠဵုဂှ် ညးကော်စ ＂သကအ်ရဲ မၞိဟ်ခိုဟ်အိုတ်＂ ရ၊၊
လပါ်ဗဳဇ
သၞာံ ၁၉၉၉ ဂှ် ပရေင်စမ်ၜတ် ဒဳအေန်အေ (mitochondrial DNA) ဗၟံက်ထ္ၜး ဒဒှ်ရ ကၠဵုသ္ၚိဌာန်တအ်ဂှ် မဗဳဇစောန်ဆက်ကၠုင် နူကဵုဂကူကၠဵုကၠိင် အသာ်ပတေင်တုဲ ဂကူကၠဵု ဒေန်ဂဝ် (dingo) ကဵုဂကူကၠဵု (New Guinea singing) မဒှ်ကၠဵု မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဍုင်မန်ဗၟာတအ်ဂှ် ဒှ်ဂကူကၠဵု မဇၞော်မောဝ်ကၠုင် ပ္ဍဲအခိင်ကာလဂကောံမၞိဟ် မွဲဂကောံကဵု ဂကောံ ဟွံမဲကဵု ပရေင်ဆက်စၠောအ် ရေင်သကအ်တေအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲစရင် ဂကူသတ်မၟဴ ဂၠးကဝ် (Mammal Species of the World) မပ္တိတ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၅ ဂှ် တၠပညာမဆေင်ကဵု သတ်မၟဴ W. Christopher Wozencraft ပၠုပ်စုတ်စရင် သၟဝ်ဂကောံဂကူ ကၠဵုကၠိင်ကာလိသ် ဂကူလစှ်ေ ၜါဂကူ familiaris Linneaus ကဵု dingo Meyer မဒှ်ဂကူ ကၠဵုသ္ၚိဌာန်ရ၊၊ ဂကူကၠဵု New Guinea singing ဂှ် ညးတေအ် ပၠုပ်စုတ် ပ္ဍဲစရင် ဒေန်ဂဝ် ရ၊၊ ညးဒုင်သဇိုင် ကုသွဟ်ဒဳအေန်အေတုဲ ညးပါ်လဝ်ဂကူသတ်တအ်ရ၊၊
တမ်မူလ
တမ်မူလ ကၠဵုသ္ၚိဌာန်ဂှ် ဟွံတီကၠးကၠးရ၊၊ ဆဂး တီကၠးမွဲဂှ် ကၠဵုဂှ် ဒှ်သတ်တိရစ္ဆာန်သ္ၚိဌာန်ကၠာအိုတ်မွဲရ၊၊ကၠဵုသ္ၚိဌာန်ဂှ် ဒှ်ဂကူဗဳဇ ကာနိသ် မဒှ်ဂကူ မကြပ်ညောန် ကုဂကူကၠဵုကၠိင် (wolf-like canids)တုဲ မဒှ်ဂကူမပတဴ ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသ ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင်ရ၊၊ ကၠဵုကၠိင် အသာ်ဗတေင်ဂှ် ဒှ်ဂကူကၠဵုကၠိင် မကြပ်ညောန်ကဵု ကၠဵုသ္ၚိဌာန်ဂၠိုင်အိုတ် နကဵုတၞောဝ်တၞဟ်တအ်လေဝ် စုက်ကီုဂှ် ဂၠာဲဟွံဆဵုဏီရ၊၊အတိုင်စၟတ်သမ္တီ ပုရာဝိဇ္ဇာယာန် (archaeological record)မ္ဂး ဂွံဆဵုကေတ် ဇွကၠဵု မတိုပ်လဝ် မွဲစွံ ကုမၞိဟ်ဂှ် နူကဵုသၞာံ ၁၄၇၀၀ သၞာံတေအ်ရ၊၊ မၞိဟ်တအ် စလွဳကၠဵုဂှ် နူကဵုအခိင်ခေတ် မၞိဟ်တအ်မတိတ်လန်လၟ (human hunter-gatherers)တေအ်ရ၊၊
ပ္ဍဲဒၞာဲလဵု ဗဳဇကၠဵု ကဵု ကၠဵုကၠိင် ပါ်ကရေက်အာညးသကအ်ဂှ် စဵုကဵုလၟုဟ် ဟွံချိုတ်ပၠိုတ်ဏီဖိုဟ်ရ၊၊ ဗွဲမဂၠိုင်စှ်ေစိုတ် ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲကဵုဒေသယူရောပ်လပါ်ပလိုတ်၊ လဒေါအာရှ ကေုာံ ဗၟံက်အာရှရ၊၊
ဇဳဝဗေဒ
ခန္ဓာဗေဒ (Anatomy)
ကၠဵုသ္ၚိဌာန်တအ်ဂှ် နူကဵုသၞာံ မဂၠိုင်ကဵုလ္ၚီတေအ်ဂှ်ရ မၞိဟ်တအ် ရုဲစှ်ကေတ် ဂကူနာနာ မပ္တံကဵု ဟိုတ်နူဗီုစိုတ်စရိုတ် ဥပမာ ကဵုမင်သ္ၚိ မင်ကၠအ်၊ ဟိုတ်နူမုဟ်ခိုဟ် မဂွံစကာ ပ္ဍဲအရာမဗက်လၟ ကေုာံ ဟိုတ်နူဇကုဗီုပြင် ကျေဝ်ခိုဟ် လွဳသွက်ဂွံပကျေဝ်တအ်ဒှ်တမ်ရ၊၊ ကၠဵုခေတ်တၟိလၟုဟ်ဂှ် နွံကဵုခန္ဓကာယ ဇၞော်နာနာသာ်၊ ဗီုပြင်နာနာ ဂၠိုင်နူကဵု တိရစ္ဆာန်သ္ၚိဌာန်တၞဟ်တအ်ဏီရ၊၊ ကၠဵုဂှ် တမ်ဗဳဇဍေဟ်တအ် ရပ်စသတ်ဂြိုပ် ကေုာံ ဗက်စစၞအုဲအေင် ညံင်ရဴသတ်မၟဴတၞဟ်တအ်ကီုတုဲ မၞုံကဵုကာယဗလ ကေုာံ ဇုတ်မကြံင်မ္ၚုဟ်၊ ဒြေပ် ပြဟ်၊ ဒံင်သၠုင်တုဲ မၞုံကဵု ၚေက်သွက်ဂွံ ကိတ် ကေုာံ ဓဇက်ရ၊၊
ဇမၞော် ကေုာံ လျိုင်
ကၠဵုဂှ် နွံကဵု ဇမၞော် ကေုာံ လျိုင်နာနာသာ်ရ၊၊ ကၠဵုဇကုသောဲအိုတ်ဂှ် ဒှ်ဂကူကၠဵု ယံက်ရှာင် ထာရ်ရိရ် (Yorkshire Terrier) ကၠဵုဇၞော်မွဲ နွံသမၠုင် ပ္ဍဲဒၞာဲတး ၆.၃ ဇြေန်ဒဳမဳတာ (၂.၅ ၝောအ်တဲ) တုဲ ဇမၠိင် နူက္ဍိုပ် စဵုကဵုဇကုဂှ် နွံ ၉.၅ ဇြေန်ဒဳမဳတာ (၃.၇ ၝောအ်တဲ)၊ လျိုင် နွံ ၁၁၃ ဂရာမ်ဓဝ်ရ၊၊ ကၠဵုဒုတ်အိုတ် ၜိုတ်မတီမ္ဂး ဒှ်ဂကူကၠဵု မာသတိဖ် အင်္ဂလိက် (English Mastiff) လျိုင် နွံ ၁၅၅.၆ ကဳလဝ် တုဲ နူက္ဍိုပ် စဵုကဵုဗတဂှ် နွံဇမၠိင် ၂၅၀ ဇြေန်ဒဳမဳတာ (၉၈ ၝောအ်တဲ)၊၊ ကၠဵုသၠုင်အိုတ်ဂှ် ဒှ်ဂကူကၠဵု ဂရိတ်ဒေန်နာ (Great Dane) သၠုင်ဍေဟ် တဝ်ကဵုပၞးဂှ် နွံ၁၀၆.၇ ဇြေန်ဒဳမဳတာ (၄၂ ၝောအ်တဲ) ရ၊၊
အာရီု
ကၠဵုတအ်ဂှ် နွံကဵုအာရီုဂမၠိုင် မပ္တံကဵု စက္ခု (အာရီုမတ်)၊ သောတ (အာရီုကတောဝ်)၊ ဃာန (အာရီုမုဟ်)၊ ဇိဝှာ (အာရီုမစ)၊ ကာယ (အာရီုမစုက်လုက်) ကေုာံ အာရီု မတီကေတ် ဓါတ်ဓရေတ်တိ (earth's magnetic field)ရ၊၊ အတိုင်မလ္ၚတ်မ္ဂး ကၠဵုတအ်ဂှ် ဍေဟ်တအ် ညာတ်ကေတ် ဓါတ်ဓရေတ်တိ မာန်ဒၟံင်ရ၊၊
ကသော်
ကသော်ကၠဵုသ္ၚိဌာန်ဂှ် နွံဂၠိုင်ကဵုဗီုပြင်ရ၊၊ သော်ဍိုန်ဍိုန် သော်ကြံင်င်၊ သော်ဂၠိင်င်၊ သော်ဂၠေအ်ဂၠေအ်၊ သော်စူစူ၊ သော်တကဲတကဲ မြဴသာ်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊
ဗတ
ဗတကၠဵု နွံဗီုပြင် နာနာသာ်ကီုရ၊၊၊ ဗတတပ်၊ ဗတတ္ၚံက်တိုန်၊ ဗတစူ၊ ဗတကဝိုင် မြဴသာ်ဝွံ နွံနာနာသာ်ရ၊၊ နကဵုတိရစ္ဆာန်မ္ဂး ဗတကၠဵုတအ်ဂှ် လဴထ္ၜးကဵု ဗီုစိုတ်ဍေဟ်တအ် မကတဵုဒှ်ဒၟံင်ဂှ်ရ၊၊ ဥပမာ ဍေဟ်ဒးစိုတ်မ္ဂး လဝိုက်ကဵု ဗတ၊ ဍေဟ်ဖေက်မ္ဂး ဖျဝ်ဖျေဟ်ဗတတအ် ဒှ်တမ်ရ၊၊
ပရေင်ထတ်ယုက်
တၞံမတဵု ပ္ဍဲသ္ၚိ လ္ၚဵုတအ်ဂှ် ယဝ်ရ ကၠဵုစဒးမ္ဂး ဒှ်ဂျိမာန်ရ၊၊ ဥပမာ ဗီုကဵု တၞံမၞိဟ်တအ် မလွဳ နဒဒှ် တၞံပကဴ ဗီုကဵု တၞံ begonia၊ တၞံPoinsettia ကေုာံ တၞံ aloe vera တအ် ဒှ်တမ်ရ၊၊
တုဲပၠန် စၞစကောန်မၞိဟ်လ္ၚဵုတအ်လေဝ် ကၠဵုစဟွံဂွံ ဒှ်ဂျိ သွက်ဍေဟ်တအ် နွံကီုရ၊၊ ဗီုကဵု ဆံက်ကလေတ်၊ လသိုင် ကေုာံ လသိုန်ဗတာင်၊ သတ်သဗျေတ် / သတ်ထကတ်က္ၜင်၊ သတ်သဗျေတ်ဇမ္ကဟ်၊ သတ်macadamia nut ကေုာံ xylitolတအ်ဂှ် ကၠဵုစဟွံဂွံရ၊၊စၞတၞဟ်တအ်လေဝ် နွံတၟာဂလိုင်ဏီရ၊၊ဓါတ်နိဂေါတိန် နူကဵုကဵု ၜံက်တအ်လေဝ် ဒှ်အန္တရာဲ သွက်ကၠဵု ဗွဲမဇၞော်ကဵု ဒြဟတ်ကီုရ၊၊ ဟိုတ်နူ စဒးၜံက် နူအကြာ နခမှိုက်တုဲ ကၠဵုဂၞဴလီု ဗၜူ စဵုကဵု ချိုတ် ဒှ်မာန်ဒၟံင်ကီုရ၊၊
ကၠဵုလေဝ် ညံင်ရဴမၞိဟ်ကီု ကတဵုဒှ်ယဲ မပ္တံကဵု ယဲဏမ်ဍာတ်၊ ယဲကောန်ကၟအ်၊ ယဲခတုက်ကၠိက်၊ ယဲကေန်သာ ကေုာံ ယဲတၞဟ်တအ် မာန်ကီုရ၊၊
ဇမၠိင်အာယုက်
နူသၞာံ ၂၀၁၃ ဂှ် သုတေသနလ္ၚတ် မဂွံဆဵုကေတ် ဒဒှ်ရ ကၠဵုမစာတ်တအ်ဂှ် မံင်အာယုက် ဂၠိင်နူ ကၠဵုမဇေတ်တ် ၁.၅သၞာံတုဲ လျိုင်ဇကုလေဝ် သာကီုရ၊၊ (ကၠဵု လျိုင်ဇကု ဇြိုင်က္ဍင် အာယုက်ဂၠေအ်က္ဍင်)
ဗွဲဓမ္မတာ ဇမၠိင်အာယုက် ဂကူကၠဵုမွဲကဵုမွဲ ဟွံတုပ်ရေင်သကအ်ရ၊၊ ဆဂး ကၠဵုဗွဲမဂၠိုင် နွံအာယုက် အကြာ ၁၀ သၞာံ ကဵု ၁၃ သၞာံရ၊၊ ကၠဵုဗွဲမဂၠိုင်တအ်ဂှ် ပ္ဍဲအခိင်အာယုက်ၜိုတ်လဒေါဝ်ဂှ် ဒှ်အခိင်မမံင်မိပ် ထတ်ယုက်ဂၠိုင်အိုတ်ရ၊၊
ကၠဵုအာယုက်ဂၠေအ်အိုတ်ဂှ် ဒှ်ဂကုကၠဵု Dogue de Bordeaux အာယုက် ဍေဟ်တအ် နွံအကြာ ၅.၂ သၞာံရ၊၊ ဂကူကၠဵုတၞဟ် ဗီုကဵု ဂကူကၠဵုBull Terrier, bloodhound ကေုာံ Irish wolfhound တအ်လေဝ် အာယုက်ဍေဟ်တအ် နွံအကြာ ၆ ကဵု ၇ သၞာံရ၊၊ ဂကူကၠဵု အာယုက်ဂၠိင်အိုတ်ဂှ် ဒှ်ဂကူကၠဵု မပ္တံကဵု toy poodle, Japanese spitz, Border terrier, ကေုာံ Tibetan spanielတုဲ ဍေဟ်တအ် မံင်အကြာ အာယုက် ၁၄ ကဵု ၁၅ သၞာံရ၊၊ ဂကူမစာတ်တအ်ဂှ် အာယုက်ဂၠိင် နူဂကူဗဳဇဍေဟ်တအ် ၜိုတ် မွဲသၞာံ ကဵု မွဲသၞာံကဝက်ရ၊၊
ဂလိုင်မ
ကၠဵုသ္ၚိဌာန်တအ် ကာလမပေင်အာယုက် အကြာ တြဴဂိတု ကဵု မွဲသၞာံမ္ဂး ၝောအ်ကီု သီုကဵုကၟက်ဂှ် အဝဲမသိပ်ဂၠိပ်မေထုန် စိုပ်ရ။ ဆဂး ဂကူကၠဵုဇၞော်လ္ၚဵုဂှ် လဇုဲစဵုကဵု ၜါသၞာံ ဒှ်မာန်ရ။ အာယုက်တအ်ဏအ်ဂှ် ဒှ်အာယုက် ကၠဵုၝောအ် စကၠေင်စှ်ေရ။ ကၠေင်စှ်ေ အဆက်ဆက် ၜိုတ်မွဲသၞာံဍောတ်ဍောတ် မဒှ်အခိင် သွက်ပလေဝ်စ ဒၞာဲသ္ၚိကောန်တုဲ သွက်ဂွံတန်ဂဝ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ကၠေင် ၝောအ်ကၠေင်စှ်ေမ္ဂး နကဵုစိတ္တကီု သီုကဵုကာယဂှ် တံင်ဂြဲ ညံင်ဂွံသိပ်ဂၠိပ်မေထုန်ရ။ ခၟာဲစှ်ေလဝ်ဂှ် မံင်ပွိုင်မွဲသတ္တဟရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲအခိင်မွဲသတ္တဟဂှ် ဗက်မ္ဂး ကလိဂွံပဋိသန္ဓိမာန်ရ။ ကၠဵုကၟက် ဂၠိုင်နူမွဲ ဗက်ဂွံရ။
ကြဴနူ မဗက်တုဲ အကြာ ၂-၅ တ္ၚဲဂှ် ခၟာဲဒှ်သတ်ကၟဝ် (ခၟာဲ ကဵု ကောန်သုက် စုက်တုဲ ဒှ်သတ်ကၟဝ်)
စတမ်နူ ခၟာဲမဒှ်သတ်ကၟဝ်တုဲ အကြာ ၅၈ ကဵု ၆၈ တ္ၚဲမ္ဂး သၠးဂၠံဂဝ်တုဲဗွဲမဂၠိုင် ဆင်မွဲအလန် ကောန်နွံစ ၜိုတ်တြဴရ။
နိဿဲ
[[Category:]]
This article uses material from the Wikipedia မန် article ကၠဵု, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ပရောပရာတၚ်လညာတ်တၞဟ်ယဝ်ရဟွံမွဲတှ်ေပ္ဍဲ CC BY-SA 4.0 မဒုၚ်ကေတ်မာန်ရ။ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki မန် (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.