Гьидроген, водоро́д — химиядин элементрин девирдин системада авай сад лагьай элемент; адан химиядин символ H я.
ТӀвар латин чӀалай къачунвайди я: лат. Hydrogenium (дегь.-грек. ὕδωρ — "яд"ни γεννάω — «хазва») — «яд хадайди». ТӀебиятда гегеьншдиз чкӀанвай веществойрикай я. Гьидрогендин изотопдин виридалайни гзаф чкӀанвай катион (ва хвех) 1H — протон я. Водороддин пуд изотопдихъ гьардахъ чпин тӀавр ава: 1H — протий (Н), 2H — дейтерий (D) ва 3H — тритий (радиоактиввал квайди я) (T). ГьакӀан вещество гьидроген — H2 — кьезил, ранг авачир газ я. Гьавадихъ галаз, ва я оксигендихъ галаз ам кузвайди я, хъиткьин жеда. Этанолда цӀразва, ва гьакӀни и металлра: ракь, никель, палладий, титан, платина.
Гьеле XVI-XVII-й виш йисара цурувилерни металлар арада реакцийрин нетижа яз фад цӀай кьадай газдин арадиз атун малум тир. 1766-й йисуз инглис физикни химик Генри Кавендиш и газ ахтармишна ва адал «кудай гьава» тӀвар эцигнай. Амма Кавендиш флогистон теориядин пад кьазвайди тир ва гьавиляй адавай дуьз нетижаяр ийиз хьанач. Француз химик Антуан Лавуазье инженер Ж. Менье галаз, хсуси газометраяр кардик кутуна 1783-й ийсуз гзаф ифирнавай ракьун куьмекалди цин бугъ ччара авуналди цин синтез кьиле тухванай, ва гуьгъуьнлай адан анализни авунай. Гьа адалди Кавендиша жагъурна хьи, «кудай гьава» цин составдик ква ва цикай ам къачуз жеда.
Водород — Каинатда виридалайни гзаф чкӀанвай элемент я. Адан паюниз вири атомрин 92 % кьван аватзава (8 % кьван гелийдин атомар тешкил ийизва, санал къачурла маса вири элементрин пай 0,1%-лай тӀимил я). И тегьерда, водород — гъетерин ва гъетеринарадин газдин асул кьилди компонент я. Гъетерин температураррин шартӀара (мисал яз, ракъинин ччинин температура ~ 6000 °C я) водород плазмадин гьалда авайди я, гъетерин арада авай генгвиле и элемент существует в виде ччара-ччара молекулрин , атомрин ва ионрин тегьерда авайди я ва кьадардал, къалинвиле ва температурадал гзаф тафават авай молекуляр цифер арадал гъиз жезва.
Ччилин чкалдин къене водороддин массадин пай 1 % тешкил ийизва — ам авайвилиз килигна цӀуд лагьай элемент я. Чан алай организмрин клеткайра атомрин кьадардиз килигна водороддин 50 % аватзава.
Водороддин молекулар бес тир кьадарда кӀеви я, ва водород химиядин реакцийриз гьатун патал гзаф кьадардин энергия серфна кӀанда:
Гьавиляй адетдин температурада володород анжах пара актив тир металлрихъ галаз реакцийра гьатзава, мисал яз, кальций ва образуя кальцийдин гидрид арадал гъизва:
ва тек сад тир металлтуширди — фтордихъ галаз ва фтороводород арадиз гъизва:
Гзаф металлар ва металлартуширбур лагьатӀа, водород чӀехи температурада ва я маса таъсирдалди реакцийра гьатзава, мисал яз, экв гудайла:
Водород са бязи оксидрикай оксиген къакъудиз жезва, мисал яз:
Галогенрихъ галаз галогеноводородар арадиз гъизва:
БипӀинрихъ (сажа) галаз гзаф чими авурла реакциядиз гьатзава:
Актив металлрихъ галаз водород гидридар арадал гъизва:
Гидридар — кьеил хьтин, кӀевуи веществояр я, асантдаказ гидролиз жезва:
Оксидар металлар кьван кӀвачел акьалдар хъжезва:
Д. И. Менделееван химиядин элементрин девирдин система | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | |||||||||||||||||||||||||
1 | H | He | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2 | Li | Be | B | C | N | O | F | Ne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
3 | Na | Mg | Al | Si | P | S | Cl | Ar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
4 | K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | ||||||||||||||||||||||||
5 | Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | ||||||||||||||||||||||||
6 | Cs | Ba | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | ||||||||||
7 | Fr | Ra | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Uut | Uuq | Uup | Uuh | Uus | Uuo | ||||||||||
|
This article uses material from the Wikipedia Лезги чІал (Lezgi č’al) article Водород, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Къене авайбур CC BY-SA 4.0 лицензиядалди гъил агакьдай я (муькуь затl къалурнавачтlа). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Лезги чІал (Lezgi č’al) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.