Яд

Химиядин формула: H₂O. КӀеви гьалда авай циз мурк, жив ва я къирав лугьуда, газдин гьалда лагьайтӀа — цин бугъ лугьуда. Ччилин ччинин тахминан 71 % цив кьунва (океанар, гуьлер, вирер, вацӀар, муркар).

Хъсан гзафполяр цӀурурдайди я. ТӀебиатдин шартӀара це гьамиша цӀранавай веществояр ава.(кьелер, газар).

Цин яшамишвал арадиз гъин ва хуьн патал рол чӀехи я, ва гьакӀни, чан алай организмрин химиядин туькӀуьр хьанвай тегьерда, климатдинни гьавадин туькӀуьруна.

Ччиле авай яд пуд асул гьалда жезва — жими, газдин ва кӀеви, ва жуьреба-жуьре кӀалубар къачуз жезва. А кӀалубривай савахтунда сад садахъ галаз къуншивал ийиз жеда : цин бугъни цава авай цифер, гуьлуьн ядни айсбергар, муркӀадин гьамбарарни ччилин ччина авай вацӀар, ччилин яд квай къатар. Ци жуьреба-жуьре тӀямар къачуна гзаф веществояр цӀуруриз жеда. Цин «уьмуьрдин чешме» хьиз важиблувиляй, ам фад-фад жуьреба-жуьре принципралди ччара-ччара типриз пайзава.

Арадиз атун, квайбурни кардиз кутун принципдалди:

• Хъуьтуьл ядни кӀеви яд — кальцийдинни и магнийдин катиорин кьадардиз килигна

• Молекулдин изотоприз килигна:
  • Кьезил яд (квайбуруз (составдиз) килигна гьакӀан цив саки кьазва)
  • Залан яд (дейтерийдин)
  • АкьалтӀай залан яд (тритийдин)

• УьцӀуьтушир яд
• Марфадин яд
• Гуьлуьн яд
• Ччилин кӀаник квай ятар

• Минерал яд
• УьцӀуьвал квай яд (en:Brackish water)

• Хъвадай яд, Водопроводдин яд
• Дистилляция хьанвай ядни деионизация хьанвай яд

• Авахьдай ятар
• Юргъдин яд а я ччинин ятар

• Кьейи ядни Чан алай яд — махара дуьшуьш жезвай цин жуьреяр (махарин кӀетӀенвилер авай)
• Мурк-кӀуьд (гьакъикъатда авачир материал)
• Пак яд — диндин чирвилериз килигна цин хсуси жуьре
• Полид
• Структура хьанвай яд — ччар-ччара академиктушир теорийра кардик кутазвай термин.

Формалдаказ цин са шумуд илимдин жигьетдай дуьз тир химиядиндин тӀварар авайди:

• Гьидрогендин оксид
• Гьидрогендин гьидрооксид
• Дигьидрогендин монооксид
• Гидроксил цурувал
• Оксидан
• Дигьидромонооксид

Физикадин хсусивилер

Нормал атмосфер шартӀара яд жими гьалда жезва.

Агрегат гьалар

Цин пуд агрегат гьал авайди я:

• КӀеви — мурк
• Жими — яд
• Газдин гьалда авай — цин бугъ

Фазадин диаграммадин элемент — пуд къатан точкаяр:

Цин изотопдин модификацияр

Цин молекулада авай гьидрогендин изотопдин типдиз килигна, гуьгъуьнлай авай цин жуьреяр ччар ийизва:

• Кьезил яд (гьакӀан цин (хъвадай цин) асул компонент) ${\displaystyle H_{2}O}$ .
• Залан яд (дейтерийдин) ${\displaystyle D_{2}O}$ .
• АкьалтӀай залан яд (тритийдин) ${\displaystyle T_{2}O}$ .
• тритий-дейтерийдин яд ${\displaystyle TDO}$ 
• тритий-протийдин яд ${\displaystyle THO}$ 
• дейтерий-протийдин яд ${\displaystyle DHO}$ 

ТӀебиатдин цин къене изотопологрин гьисабнавай молекуляр массаяр, халкьаринарадин SMOW (юкьван молекуляр масса = 18,01528873) ва SLAP (юкьван молекуляр масса = 18,01491202) стандартрив кьадайвал.

Химиядин кьетӀенвилер

КӀвалин температурада яд агъадихъ къалурнавайбурухъ галаз химиядин реакция арадал гъизва::

• актив металлрихъ галаз (натрий, калий, кальций, барий ва мсб.)

${\displaystyle {\mathsf {2H_{2}O+2Na{\xrightarrow {\ }}2NaOH+H_{2}\uparrow }}}$ 

• гьалогенрихъ галаз (фторо, хлор галаз) ва гьалоидарадин галкӀурунар галаз

${\displaystyle {\mathsf {H_{2}O+Cl_{2}\rightleftarrows \ HCl+HClO}}}$ 

• кьелерихъ галаз, зайиф цурувал ва зайиф основание арадиз гъана абурун тамам гидролиз арадиз гъизва
• карбон ва органикатушир цурувилерин ангидридрихъ ва гьалогенангидридрихъ галаз
• актив металлорганикадин галкӀурунрихъ галаз (диэтилцинк, Гринйардин реактивар, метилнатрий и икӀ мад)
• актив металлрин (кальцийдин, натрийдин, литийдин ва мсб.) карбидрихъ, нитридрихъ, фосфидрихъ, силицидрихъ, гидридрихъ галаз
• гзаф кьелерихъ галаз, гидратар арадиз гъана
• боранар, силанрихъ галаз
• кетенар, карбондин бегьемтушир окисьдихъ галаз
• инерт газрин фторидрихъ галаз

Чими авурла ци химиядин реакция арадал гъизва:

• ракь, магнийдихъ галаз

${\displaystyle {\mathsf {3H_{2}O+3Fe=\ Fe_{3}O_{4}+H_{2}}}}$ 

• карбон, метандихъ галаз

${\displaystyle {\mathsf {H_{2}O+C\rightleftarrows \ CO+H_{2}}}}$ 

• са бязи алкилгалогенидрихъ галаз

Катализатор алай чкадал ци химиядин реакция арадал гъизва:

• амидар, карбон цурувилерин эфиррихъ галаз
• ацетилен ва маса алкинрихъ галаз
• алкенрихъ галаз
• нитрилрих галаз

• Лосев К.С. Вода. — Л.: Гидрометеоиздат, 1989. — 272 с.
• Жорес Медведев. Какая вода лучше Архивация 30 январь 2008 йисан.
• Гидробионты в самоочищении вод и биогенной миграции элементов. М.: МАКС-Пресс. 2008. 200 с. Предисловие члена-корр. РАН В. В. Малахова. (Серия: Наука. Образование. Инновации. Выпуск 9). ISBN 978-5-317-02625-7.
• О некоторых вопросах поддержания качества воды и ее самоочищения // Водные ресурсы. 2005. т. 32. № 3. С. 337—347.
• Андреев В. Г. Влияние протонного обменнного взаимодействия на строение молекулы воды и прочность водородной связи. Материалы V Международной конференции «Актуальные проблемы науки в России», Кузнецк 2008, т.3 с.58-62.