Ադրենալին: քիմիական միացություն

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ադրենալին (այլ կիրառումներ)

Ադրենալին
Նույնացուցիչներ
CAS համար	51-43-4
PubChem CID	5816
DrugBank	00668
CompTox Dashboard (EPA)	DTXSID5022986
ECHA InfoCard	100.000.090
դ ք խ

Մակերիկամների միջուկային մասում արտադրվող հիմնական կատեխոլամինը ադրենալինն է (շուրջ 80 %-ը), իսկ արտամիջուկային բջիջներում՝ նորադրենալինը։ Արտասահմանյան գրականությունում ադրենալինն ու նորադրենալինն ավելի հաճախ անվանվում են համապատասխանաբար՝ էպինեֆրին և նորէպինեֆրին։ Ադրենալինը միաժամանակ հորմոն է և միջնորդանյութ։ Սակայն այն հիմնականում հանդես է գալիս որպես հորմոն։

Ադրենալինը սիմպաթոադրենալային մյուս հորմոնների հետ մասնակցում է օրգանիզմի ուժերի մոբիլիզացմանը կրիտիկական իրավիճակներում, սթրեսի կամ «խփիր կամ փախիր» բնույթի ռեակցիաների ժամանակ։

 

Սինթեզվում է թիրոզին ամինաթթվից։ Կոչվում է կատեխոլամին, քանի որ կառուցվածքում պարունակում է կատեխոլի (պիրոկատեխինի) միջուկ։ Կատեխոլամինների սինթեզն ընթանում է հետևյալ փուլերով՝ թիրոզին - դիօքսիֆենիլալանին (ԴՕՖԱ) - դոֆամին - նորադրենալին - ադրենալին։ Մակերիկամների միջուկում և սիմպաթիկ նյարդային վերջույթներում արտադրվող ադրենալինն ու նորադրենալինը վատ են թափանցում արյուն-ուղեղային պատնեշով։ Սակայն հսկայական քանակով կատեխոլամիններ արտադրվում են նաև ուղեղում, որոնք համակարգային արյան հուն չեն անցնում վերը նշված պատճառով։

Արյան մեջ անցած ադրենալինի կիսատրոհման պարբերությունը 2 րոպե է։ Այն քայքայվում է մոնոամինոօքսիդազով և կատեխոլ-Օ-մեթիլտրանսֆերազով, իսկ քայքայման արգասիքները հեռացվում են մեզով։

Մակերիկամների արտամզվածքը առաջին անգամ ստացել է լեհ ֆիզիոլոգ Նապոլեոն Ցիբուլսկին 1985 թվականին։ Այդ արտամզվածքը, բացի ադրենալինից, պարունակում էր նաև այլ կատեխոլամիններ։ Ճապոնացի քիմիկոս Ջոկիցի Թակամինեն և իր ասիստենտ Կեյզո Ուենկան իրարից անկախ հայտնաբերեցին ադրենալինը 1900 թվականին։ 1901 թվականին Թակամինեն ոչխարների և ցլերի մակերիկամներից հաջողությամբ անջատեց հորմոնը։ Ադրենալինը առաջին անգամ 1904 թվականին սինթեզվել է Ֆրեդրիխ Շտոլցի և Հենրի Դրիսդալե Դակինի լաբորատորիաներում՝ անկախ իրարից։

Ադրենալինի ազդեցությունն իրագործվում է α- և β-ադրենընկալիչների միջոցով ու շատ դեպքերում համընկնում է սիմպաթիկ նյարդաթելերի դրդման ազդեցությունների հետ։

Ադրենալինը նեղացնում է ներքին օրգանների և մաշկի արյունատար անոթները, իսկ սրտի և գլխուղեղի անոթներն՝ ընդհակառակը, լայնացնում է։ Ադրենալինը մեծացնում է սրտի կծկման հաճախությունը և բարձրացնում է սրտամկանում հաղորդականության արագությունը։ Ադրենալինը կարող է նաև անմիջականորեն ազդել թափառող նյարդի կենտրոնի վրա և դրդել այն։

Հարթ մկանների վրա ադրենալինը թողնում է տարբեր ազդեցություն։ β2-ադրենընկալիչների խթանման միջոցով ադրենալինը թուլացնում է բրոնխների և միզապարկի մկանները, ընկճում ստամոքսա-աղիքային ուղու հարթ մկանների կծկումները, իսկ α1-ադրենընկալիչների դրդման միջոցով բերում է բբի ճառագայթաձև մկանների կծկման և հետևաբար բերում է բբի լայնացման։

Ադրենալինն ազդում է նյութափոխանակային գրեթե բոլոր գործընթացների վրա։ Այն ուժեղացնում է գլյուկոնեոգենեզը և գլիկոգենի քայքայումը, արգելակում գլիկոգենի սինթեզը, բարձրացնում գլյուկոզի քանակն արյան մեջ։ Ադրենալինն ուժեղացնում է ճարպերի տրոհումը և արգելակում դրանց սինթեզը։ Այս ազդեցությունը պայմանավորված է ճարպային հյուսվածքի β3-ադրենընալիչներով։

Ադրենալինը բարձրացնում է մկանների աշխատունակությունը, քանի որ չափավոր քանակներով սրտային և կմախքային մկանների վրա թողնում է սնուցող ազդեցություն։ Չափավոր քանակներով ադրենալինի տևական ազդեցության դեպքում կմախքային մկաններն ու սրտամկանը չափերով մեծանում են։ Սա համարվում է տևական սթրեսի և ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության նկատմամբ օրգանիզմի հարմարվողական մեխանիզմներից մեկը։ Ադրենալինի բարձր չափաքանակների տևական ազդեցությունն առաջացնում է սպիտակուցների տրոհում և մկանային զանգվածի նվազում, որով էլ բացատրվում է դիսթրեսի դեպքում նկատվող օրգանիզմի հյուծումը։

Ադրենալինը բարձրացնում է կենտրոնական նյարդային համակարգի տարբեր ընկալիչների դրդունակությունը, առաջացնում է անհանգստություն և լարվածություն, հոգեկան ընդունակությունների ակտիվացում և կենտրոնացում, խթանում է կորտիկոլիբերինի սինթեզը և ակտիվացնում ենթատեսաթումբ-մակուղեղ-մակերիկամներ համակարգը, որի արդյունքում արյան մեջ ավելացած կորտիզոլն ուժեղացնում է ադրենալինի ազդեցությունը հյուսվածքների վրա և բարձրացնում օրգանիզմի դիմադրողականությունը սթրեսի նկատմամբ։

Ադրենալինը ունի նկատելի հակաալերգիկ և հակաբորբոքային ազդեցություն, քանի որ արգելակում է հիստամինի, սերոտոնինի, կինինների արտադրությունը, ինչպես նաև թուլացնում հյուսվածքների զգայունությունն այդ նյութերի նկատմամբ։ Ադրենալինը արյան մեջ բարձրացնում է թրոմբոցիտների քանակն ու ակտիվությունը և արագացնում արյան մակարդումը, որին նպաստում է նաև արյունատար անոթների նեղացումը։

Ադրենալինի ազդեցությամբ տարբերում են արյան ճնշման փոփոխման չորս փուլ.

• Սրտային՝ պայմանավորված է β1-ադրենաընկալիչների դրդմամբ, որի ժամանակ սրտային արտամղման մեծացման պատճառով բարձրանում է արյան սիստոլիկ ճնշումը։
• Վագուսային՝ պայմանավորված է աորտայի աղեղի և քնային զարկերակի ճնշումընկալիչների դրդմամբ, որն ակտիվացնում է թափառող նյարդի կենտրոնի դորսալ կորիզը և առաջացնում ապաճնշող (դեպրեսոր) ռեֆլեքս։ Այս փուլում սրտի կծկումների հաճախությունը նվազում է և ժամանակավորապես կասեցվում է զարկերակային արյան ճնշման բարձրացումը։ Բացի այդ, ադրենալինն անմիջապես ազդում է թափառող նյարդի կենտրոնի վրա և ակտիվացնում այն։
• Անոթային՝ ադրենալինի անոթասեղմիչ ազդեցությունը գերակշռում է վագուսային փուլին։ Այս փուլը պայմանավորված է α1- և α2-ադրենընկալիչների դրդմամբ։
• Անոթային, կապված β2-ադրենընկալիչների դրդմամբ՝ բնութագրվում է արյան ճնշման նվազմամբ։