Represión Franquista: Violencia durante a guerra civil e a ditadura sobre os partidarios do bando republicano

Na historiografía non española, a represión franquista adóitase denominar terror branco (white terror en inglés, terreur blanche en francés).

O período álxido de represión e violación dos dereitos humanos (que corresponde ao chamado "terror branco") empezou co alzamento militar de xullo de 1936 e considérase que rematou en 1945, cando a segunda guerra mundial puxo fin ás ditaduras de Hitler e Mussolini, principais apoios do réxime franquista. A partir de 1945, ano da promulgación do Foro dos Españois, adóitase falar de represión franquista, unha represión que se aplicou durante toda a ditadura até o falecemento de Francisco Franco en novembro de 1975.

Segundo distintos informes coincidentes, España é o segundo país do mundo en número de desaparecidos cuxos restos non foron recuperados nin identificados, tras Camboxa.

 

A ditadura franquista recorreu ó longo de toda a súa existencia, até 1976, ós métodos represivos propios de todo réxime non democrático. A non observancia destas prohibicións levaba penas de cárcere, sancións e multas, así como violencia física na primeira fase represiva do Réxime. A represión exercida polo franquismo estendeuse a toda a sociedade e pode clasificarse do seguinte modo:

A represión violenta e física

Axustizamentos, asasinatos e desaparicións forzosas

 

Inclúe os axustizamentos "legais", en cumprimento de sentenzas ditadas por tribunais militares durante o período da guerra civil, os asasinatos ilegais, as chamadas sacas, practicadas á marxe das autoridades militares, pero co pleno coñecemento de que se estaban levando a cabo. As "sacas" foron especialmente intensas durante os meses de xullo e agosto de 1936. Dentro do ámbito da represión física tamén se inclúe o encarceramento e calquera pena de privación de liberdade. A represión violenta e física exercida polo réxime continuou despois da fin da contenda, en período de paz, e prolongouse até os anos 1970, adoptando métodos non tan masivos e máis axustados á legalidade establecida polo sistema xudicial vixente naquel período. As desaparicións forzosas seguiron producíndose até despois da segunda guerra mundial. Moitos dos encargados da represión ou a administración nos campos foran vítimas na zona republicana, e por este motivo mantiveron unha vontade de furia e vinganza cara aos vencidos. Tampouco os funcionarios de alta instancia da posguerra se mostraron moi contrarios a este clima de represión e vinganza: O Director Xeral de Prisións, Máximo Cuervo Radigales, e o xefe do Corpo Xurídico Militar, Lorenzo Martínez Fuset, contribuíron en non pouca medida a crear este clima represivo.

Balance

Moitas das vítimas foron enterradas en fosas comúns repartidas por toda España, a miúdo fóra dos cemiterios e espalladas polo campo, e sen que a súa morte fose inscrita nos rexistros civís. Desde principios dos anos 2000, diversas asociacións de vítimas do franquismo como a Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica encargáronse de localizar estas fosas para identificar os restos dos axustizados e entregalos ós seus familiares para que puidesen darlles unha sepultura digna. A lei de memoria histórica, aprobada en decembro de 2007, pretende facer efectivos os novos dereitos recoñecidos ás vítimas do franquismo para equipararlas ás vítimas do outro bando, e estableceu un mapa de fosas e vítimas, en constante actualización.

Segundo o historiador británico Antony Beevor, o número total de vítimas da represión franquista podería achegarse a 200.000, tendo en conta que en varias provincias o reconto aínda non fora efectuado en 2005.

Segundo o historiador británico Hugh Thomas, o balance da represión levada a cabo polos nacionais cifraríase en 75.000 mortos durante a guerra, dos que dous terzos corresponderían aos primeiros meses do conflito (incluíndo as execucións nos campos de concentración, as ordenadas polos tribunais despois de 1936 e os mortos na fronte). Estas cifras alcanzarían 100.000 mortos se se inclúen os represaliados polos nacionais nos territorios conquistados.

Diversas estimacións presentan cifras ao redor de 150.000 vítimas, algunhas apuntando até 400.000 mortos, segundo o período considerado e a inclusión ou non das vítimas mortas en campos de concentración. O historiador francés Guy Hermet subliña que os masacres se prolongaron máis tempo baixo o goberno franquista. En canto aos centos de miles de presos internados en campos de concentración franquistas, 192.000 serían fusilados, ás veces varios anos despois da fin da contenda, con picos de varios centenares de execucións ao día nalgúns períodos de 1939 e 1940.

Nenos roubados

Episodio menos coñecido da represión franquista, o réxime alentou separar a nenos das súas nais cando estas estaban encarceradas. Cando os nenos nados no cárcere alcanzaban tres anos de idade (que non era común ao recibir intencionadamente unha dieta hipocalórica que lles provocaba unha alta mortalidade), e cando non existían familiares que puidesen facerse cargo deles, pasaban a ser "tutelados" pola Sección Feminina da Falanxe, e en particular polos Padroados de Redención de Penas que se encargaban de educar aos fillos dos detidos. Segundo estudo publicado por Ricard Vinyes, entre 1944 e 1945 o Padroado de San Pablo contabilizou 30.000 menores fillos de encarcerados e exiliados, aos que habería que engadir 12.000 tutelados polo Padroado da Merced. O auto de instrución realizado polo Xulgado de Instrución Penal n° 5 da Audiencia Nacional española cifra en 30.960 o número de nenos de detidos republicanos cuxas identidades foron supostamente cambiadas no Rexistro Civil para que fosen entregados a familias que apoiaban o réxime franquista.

En novembro de 1940, o Ministerio de Gobernación publicou un decreto sobre os orfos de guerra, a saber fillos de pais fusilados ou desaparecidos (exiliados, esquecidos nos cárceres, fuxitivos e clandestinos), segundo o cal só «persoas irreprochables desde o punto de vista relixioso, ético e nacional» podían obter a tutela deses nenos. En decembro de 1941, unha lei permitiu que os nenos que non lembrasen o seu nome, fosen repatriados ou cuxos pais non puidesen ser localizados fosen inscritos no Rexistro Civil baixo un novo nome, o que facilitou que puidesen ser adoptados de forma irregular. Esta práctica estendeuse a todo o período da ditadura franquista.

Na súa Declaración de condena da Ditadura Franquista do 17 de marzo de 2006 (Recomendación 1736, punto 72, 73, 74 e 75), o Consello de Europa afirmou que os «nenos perdidos» son vítimas do Franquismo, dado que os seus «apelidos foron modificados para permitir a súa adopción por familias adictas ao réxime». Tamén afirmou que «o réxime franquista invocaba a 'protección de menores' pero a idea que aplicaba nesta protección non se distinguía dun réxime punitivo», e que «frecuentemente eran separados das demais categorías de nenos internados nas Institucións do Estado e sometidos a malos tratos físicos e psicolóxicos».

A represión administrativa

Practicada con todos os funcionarios do Estado Republicano, tanto nas institucións Centrais, como en deputacións e municipios, levada a cabo mediante un proceso de purga coñecido co nome de depuración. Os funcionarios eran castigados con sancións que ían desde o encarceramento, o traslado forzoso, a suspensión de emprego e soldo, a inhabilitación e a separación. Para a obtención dunha praza, dábase prioridade aos leais ao Movemento Nacional, e esixíase a presentación de "certificados de boa conduta" expedidos polo xefe local de FET e das JONS —a través dos informes do Servizo de Información e Investigación— e o cura da parroquia.

Miles de oficiais que serviran á República foron expulsados do exército.

A represión educativa

A represión administrativa practicada no Sistema Educativo foi especialmente intensa, tanto no ensino primario e secundario como nas universidades. Institucións pioneiras de educación superior e de investigación como a Residencia de Estudantes de Madrid foron desmanteladas por ser consideradas subversivas, e os contidos educativos foron revisados para axustarse aos estritos criterios políticos, relixiosos e culturais do Réxime, en todos os niveis do ensino. A cuarta parte dos mestres e profesores de España foron expulsados do ensino. Xa foi estudada no caso do Maxisterio Nacional, con diversas investigacións de ámbito nacional e local. O Corpo de Funcionarios e Telégrafos tamén foi obxecto de estudo e investigación, así como diversos concellos.

Nos casos de persoas afectadas polas depuracións políticas tanto no ámbito laboral como nas administracións públicas, estas víronse privadas do seu dereito a percibir unha xubilación.

A represión relixiosa

A relixión católica foi instaurada como relixión oficial do Estado, e a súa doutrina declarada fonte de inspiración da lexislación. As demais relixións quedaron limitadas ó ámbito privado e prohibíronse as súas manifestacións públicas. No entanto, en 1967 foi reformada a lei para incluír no seu articulado a liberdade relixiosa, prohibindo as manifestacións externas de toda relixión que non fose católica, e reafirmando a protección oficial que o Estado brindaba a esta última. Os lazos privilexiados entre o Estado e a Igrexa católica levaron a que se falase de nacional catolicismo.

A represión lingüística

Implicaba a prohibición ou ridiculización das linguas de España diferentes do castelán, única lingua recoñecida politicamente. A posguerra xerou unha nova brutalidade despois da ocupación de Cataluña: odio á autonomía catalá, a represión contra a lingua e a cultura propias. Nos primeiros anos de posguerra, perseguiu de forma sistemática a lingua e a cultura catalás, vascas e galegas, sobre todo na administración, nos medios de comunicación, na escola, na universidade, na sinalización pública e en xeral en toda manifestación pública. Os nomes propios non casteláns foron ilegais até 1976, os funcionarios tiñan prohibido falar outro idioma que non fose ao castelán, e a prohibición de películas que non estivesen nesta lingua. Os principais axentes represivos no caso galego a nivel lingüístico eran, porén, a Igrexa Católica e a escola.

A represión económica

A represión económica foi practicada mediante multas económicas (pago de cantidades fixas), incautacións totais ou parciais de bens e embargos de contas bancarias, decididas pola Comisión Central de Bens Incautados polo Estado e por comisións provinciais de incautación. Aplicouse en virtude dun decreto aprobado o 10 de xaneiro de 1937, en particular os seus artigos 6 e 8 que sancionaban economicamente a "os responsables de danos ou prexuízos causados a España". O 9 de febreiro de 1939, a Lei de responsabilidades políticas ampliou ese decreto para "liquidar as culpas contraídas por quen contribuíron con actos ou omisións graves a forxar a subversión vermella, a mantela viva durante máis de dous anos e a entorpecer o triunfo do Movemento Nacional". O artigo 10 impuña sancións económicas a todos os condenados por tribunais militares. Estas sancións aplicábanse mesmo tras o falecemento do condenado. As incautacións realizábanse a particulares, partidos políticos, asociacións, firmas comerciais. Só en Galicia, estímase que até 1945 o réxime franquista abriu expediente civil ou político a 14.492 persoas sospeitosas de ser de esquerdas ou de non ter un comportamento «acorde coas novas circunstancias».

Esta lei aplicábase non só a todos os opositores ao réxime senón tamén aos que serviran civil e militarmente baixo a Segunda República. Vulneraba a irretroactividade penal, castigando ideas e actos anteriores ao levantamento franquista, e por tanto legais cando se realizaron.

Á parte das multas gobernativas e as incautacións, a represión económica exercíase tamén mediante as subscricións patrióticas obrigatorias. Empregadas primeiro nos anos de guerra para sufragar as campañas bélicas dos nacionais, as subscricións patrióticas mantivéronse baixo o Réxime e tiñan un forte impacto propagandístico. Eran todo menos voluntarias, xa que se alguén non contribuía segundo as súas posibilidades económicas era multado, e publicábanse as multas en prensa cun propósito claramente intimidatorio.

O 13 de abril de 1945, o Ministerio de Xustiza publicou un decreto que declarou extinguidos os procedementos de Responsabilidades Civís e Políticas e os tribunais creados para a súa aplicación, ao considerar cumprida a súa misión. Creou a Comisión Liquidadora de Responsabilidades Políticas para resolver os casos pendentes e os recursos presentados contra as sentenzas sancionadoras. Boa parte dos recursos foron sobresidos ou indultados, e os bens e o diñeiro incautados foron devoltos nas décadas posteriores, por un importe equivalente ao que tiñan nas datas de incautación, o que representaba unha forte devalorización.

A restitución do patrimonio histórico e acumulado dos sindicatos de traballadores, asociacións empresariais e sociedades vinculadas a eles, non se tratou até o inicio da Transición, cando un Real Decreto Lei de 1976 repartiu entre os sindicatos maioritarios os bens acumulados polo sindicato vertical, recentemente abolido. A devolución do patrimonio histórico das organizacións sindicais non foi contemplada de feito até a aprobación en 1986 da Lei de Cesión de Bens do Patrimonio Sindical Acumulado.

A represión laboral

Levada a cabo en todos os ámbitos produtivos, con despedimentos de posto de traballo, inhabilitacións laborais e profesionais. As organizacións patronais realizaban listas de "vermellos" ou "sindicalistas" para evitar que entrasen ás empresas. No caso de membros de profesións liberais, foi levada a cabo polos propios colexios profesionais, despois da súa correspondente depuración. Os funcionarios públicos que serviran durante a República foron despedidos de acordo coa "Lei de depuración".

A represión política

Prohibíronse os partidos políticos, sindicatos, asociacións e xornais non afíns ao réxime. Anulouse a liberdade de expresión para opinións contrarias ao goberno ou simplemente discrepantes, e estableceuse desde as mesmas instancias de goberno un sistema de censura de todos os medios de comunicación.

A represión cultural

A censura foi aplicada a temas non relacionados directamente coa política: literatura, poesía, música, artes plásticas, cine e teatro. Impúxose un modelo cultural definido segundo os criterios establecidos polo Estado. A censura que aplicaba o réxime afectou a todas as actividades intelectuais e aos medios de comunicación, e chegou a incluír a manipulación fotográfica. O cine e o teatro serían vítimas dunha dobre censura civil e eclesiástica, sendo prohibidas obras de diferentes autores.

Antes de ser representadas, as obras de teatro tiñan que pasar o filtro da Xunta de Censura de Obras Teatrais que, en moitas ocasións, impuña a eliminación de frases, a desvirtuación de diálogos e situacións dramáticas, e mesmo a súa prohibición total. O nacente teatro realista, do mesmo xeito que a novela e o cine realista, foi prohibido por ser considerado próximo ao marxismo, e censurábanse as obras que representaban aspectos da realidade española que o réxime se esforzaba en ocultar. Se as obras temperás de Antonio Buero Vallejo, primeiras mostras do realismo social no teatro da posguerra española, escaparon á censura, dúas obras súas foron prohibidas máis adiante. Na década de 1940, prohibíronse varias obras de Jardiel Poncela (aínda que apoiase o levantamento franquista), Juan José Alonso Millán, Alfonso Paso, Alfonso Sastre, Lauro Olmo, José María Rodríguez Méndez e Francisco Nieva, e reduciuse a boa parte dos dramaturgos españois ao ámbito do teatro de cámara. Recuperouse a liberdade de expresión nos escenarios o 4 de marzo de 1978, durante a Transición democrática, cando entrou en vigor o Real Decreto 262/1978 sobre liberdade de representación de espectáculos teatrais.

Na novela o réxime non puido evitar que algúns escritores reflectisen as míseras condicións de vida daqueles anos corenta. Un pintor, o palentino Ambrosio Ortega, Brosio, foi a persoa que máis anos permaneceu nos cárceres franquistas, ao permanecer preso desde 1947 até 1970 pola súa colaboración co maquis.

A represión franquista iniciouse no mesmo comezo da guerra civil, naquelas provincias onde triunfou rapidamente a conspiración armada contra a República, o chamado Alzamento, finalizando na década dos anos 70, coa morte de Francisco Franco. Desde un punto de vista historigráfico a época do "Terror branco" propiamente dito incluiría a Guerra Civil (1936–39) e os primeiros nove anos da ditadura franquista. Decenas de miles de vítimas están enterradas de maneira anónima en fosas comúns distribuídas por todo o estado (2.382 segundo o Ministerio de Xustiza), das cales máis de 600 se localizan en Andalucía. A fosa máis grande é a do Cemiterio de San Rafael na cidade de Málaga, onde se atoparon 4.571 corpos de vítimas da represión. A Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica (ARMH) leva a cabo traballos de exhumación de fosas e identificación de vítimas.

Carecemos de cifras concretas e completamente fiábeis da represión a nivel de todo o estado. O principal motivo é a ocultación que fixo o réxime franquista, destruíndo centos de documentos relaccionados coa represión e a falsificación de documentos relaccionados coa morte de republicanos. O hispanista estadounidense Gabriel Jackson afirma que:

Os rexistros de prisións e rexistros de morte son enganosos, xa que se sabe que os certificados de liberación foron asinados regularmente por ou para homes que foron fusilados, e que os certificados que alegaban ataques cardíacos ou apoplexia fixéronse para os cadáveres que quedaban nas estradas e espazos abertos. As técnicas de execución deliberadamente desfiguraron os cadáveres para facelos irrecoñecibles. Funcionarios da época testemuñaron que as familias tiñan medo de informar dos seus membros masculinos desaparecidos e non identificaban os corpos dos mortos.

Estudos académicos sobre o número de mortos

Existen numerosas estimacións do número de vítimas, aínda que non todas teñen o mesmo nivel de fiabilidade:

Cifras por provincias e comunidades autónomas

Si existen, por outro lado, numerosos estudos fiábeis a nivel local, provincial e autonómico. Na táboa podemos ver algunhas das cifras que deron a coñecer estas investigacións:

Cifras a nivel local e comarcal

Igualmente moitos dos datos máis fiábeis son os de ámbito local ou comarcal.

Referencias