Rhuthun: Tref a chymuned yn Sir Ddinbych

Hi yw tref sirol Sir Ddinbych, ac fe'i lleolir ar lan Afon Clwyd yn ne Dyffryn Clwyd. Mae'r A494 a'r A525 yn rhedeg drwyddi. Roedd â phoblogaeth o 5,218 yn 2001 (47% gwryw, 53% benyw, oed cyfartaledd 43.0).

Rhuthun

Nantclwyd y Dre
Math	tref, cymuned
Daearyddiaeth
Sir	Sir Ddinbych
Gwlad	Cymru
Yn ffinio gyda	Henllan
Cyfesurynnau	53.1144°N 3.3106°W
Cod SYG	W04000174
Cod OS	SJ127854
Cod post	LL15
Gwleidyddiaeth
AC/au	Darren Millar (Ceidwadwyr)
AS/au	David Jones (Ceidwadwr)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Mae Rhuthun wedi ei hefeillio â thref Brieg, Llydaw. Ceir dwy ysgol uwchradd: Ysgol Brynhyfryd a Ysgol Rhuthun (neu Ruthin School) sy'n ysgol breifat. Yr enw lleol ar yr ysgol breifat ydy "Ysgol y Capie Cochion".

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Darren Millar (Ceidwadwyr) a'r Aelod Seneddol yw David Jones (Ceidwadwr).

Mae gan y dref hen gastell, a adeiladwyd tuag 1280, ond cafodd ei ddymchwel ar ôl y Rhyfel Cartref, ac fe'i ail-adeiladwyd fel gwesty mawr yn y 19g. Arferai fod yn brif dref Dogfeiling yn yr Oesoedd Canol Cynnar, a fu yn ddiweddarach yn un o ddau gwmwd a ffurfiai cantref Dyffryn Clwyd. Mae stryd yn y dref yn dal i gael ei galw'n "Dog Lane" (neu "Stryd Dogfael") ar ei ôl. Mae Maen Huail yn garreg o flaen Banc Barclays ac sy'n coffau torri pen brawd Gildas, yn ôl y chwedl.

Dafydd ap Gruffudd (1238-83) a gododd y castell cyntaf i gael ei gofnodi ar y safle hwn, er bod tystiolaeth fod yma gastell cyn hyn. Cryfhawyd y castell yn helaeth gan Edward I o Loegr tua'r flwyddyn 1280. Enw gwreiddiol y Dref oedd 'Castell Coch yng Ngwern-fôr, oherwydd y tywodfaen coch yn waliau'r castell.

Ar 16 Medi 1400 llosgodd Owain Glyndŵr dref Rhuthun yn ulw, heblaw'r castell. Mae plac yn nodi'r ffaith hon ar fanc y Nat West, yr adeilad o flaen yr un presennol a losgwyd gyntaf gan Owain. Ar y plac mae dyfyniad o waith y prifardd Robin Llwyd ab Owain: 'Yn dy galon di... Glyn Dŵr!' Ymunodd llawer o drigolion Rhuthun gydag Owain gan ymosod wedyn ar Ddinbych, Rhuddlan ac yna Fflint.

Gall y cyhoedd hefyd ymweld â'r Hen Garchar Archifwyd 2009-02-21 yn y Peiriant Wayback. a adferwyd yn ddiweddar. Dyma'r carchar a enwogwyd yn y gerdd:

Mae Wil yng ngharchar Rhuthyn,
A'i wedd yn ddigon trist...

Yn ôl yr hanesydd Peter Smith, 'Tan y 18g roedd y rhan fwyaf o drefi Cymru yn frith o dai du a gwyn (megis Tŷ Nantclwyd y Dre). Bellach, dim ond Rhuthun sydd ar ôl. Dylid ei gwarchod yn ofalus fel cofeb genedlaethol, fel yr atgof olaf sydd gennym...' . Capel hynaf y dref yw Pendref.

 

Agorwyd drysau Tŷ Nantclwyd (neu Nantclwyd y Dre) i'r cyhoedd ar droad y mileniwm, adeilad hynod, sy'n dyddio nôl i oddeutu 1445. Hwn yw'r tŷ trefol ffrâm bren hynaf yng Nghymru.

Ceir Canolfan Grefftau yn Rhuthun, sy'n cael ei ariannu gan Gyngor Sir Ddinbych. Mae wedi ennill nifer o wobrau, yn enwedig am ei bensaerniaeth.

• Edward Pugh, ffotograffydd
• Dave Brailsford
• Edward Jones (Bathafarn)
• Emrys ap Iwan
• Neil Taylor (pêl-droediwr)
• Rhys Ifans
• John Langford
• Rhys Meirion
• Robat Arwyn
• Tom Pryce
• William Lloyd (mynyddwr)
• Joe Woolford

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Rhuthun ym 1973. Am wybodaeth bellach gweler:

• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhuthun 1973

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

Mae'r codau canlynol yn cysylltu'n uniongyrchol ag erthyglau ar y Wicipedia Cymraeg:

Yn ychwanegol at y rhain mae 6 arall sy'n cysylltu gyda'r erthygl hon.

Mae Rhuthun wedi'i gefeillio â:

•   Briec, Llydaw

•  
  Sgwâr y dref
•  
  Capel y Tabernacl
•  
  Cae Ddôl, Rhuthun
•  
  Nantclwyd y Dre
•  
  Siop Nain: y fan lle cyhoeddwyd yr Anthem Genedlaethol am y tro cyntaf
•  
  Crown House
•  
  Capel Pendref
•  
  Banc Barclays
•  
  Mynedfa'r Castell
•  
  Castell Rhuthun
•  
  Castell Rhuthun
•  
  Rhan o'r castell
•  
  Llwybr troed yng Nghastell Rhuthun
•  
  Cerrig yr Orsedd o fewn waliau'r castell
•  
  Eglwys St Pedr
•  
  Ffenest liw yn Eglwys St Pedr, Rhuthun
•  
  Gorymdaith Owain Glyn Dŵr drwy'r dref ar Ddiwrnod Glyn Dŵr
•  
  Gwesty'r Angor
•  
  Stryd y Ffynnon, gyda Gwesty'r Angor yn y pen draw
•  
  Hen Westy Wynnstey a Phlas Coch ar y chwith
•  
  Plas Coch. Clwb Ceidwadol, bellach
•  
  Gwesty'r Angor o gyfeiriad Ffordd Llanfair
•  
  Adeilad Neylor Leyland
•  
  Yr hen garchar
•  
  "Llygaid y Dre", sef ffenestri'r Myddleton; Rhuthun
•  
  Cloc Sgwar St Pedr, ongl wahanol
•  
  Yr ysgrifen ar gloc y sgwar
•  
  Tap dŵr ar gloc y sgwar
•  
  Manylun o ran o'r cloc
•  
  Elusendai yng nghefn yr eglwys
•  
  Eglwys San Pedr
•  
  Rhan o wal yr eglwys

• Croes Sant Meugan: croes Geltaidd bron i dair metr o uchder.
• Crug Cae Gwynach
• Capel Pendref, Rhuthun
• Eglwys Sant Meugan, Llanrhudd