Llanelwy: Dinas yn Sir Ddinbych

Yn gynt, roedd yn yr hen sir draddodiadol Sir y Fflint. Mae ganddi boblogaeth o tua 3,491 (Cyfrifiad 2001). Fe'i lleolir rhwng Afon Elwy ac Afon Clwyd ar yr A525 6 milltir i'r de o'r Rhyl a 5 i'r gogledd o Ddinbych. Mae'r A55 yn osgoi'r dref i'r gogledd. Mae Esgobaeth Llanelwy yn sedd Esgob Llanelwy, gyda'i eglwys gadeiriol ei hun, y lleiaf yng Nghymru. Ceir sawl adeilad hanesyddol yn y dref, e.e. yr elusendai o'r 17g ar y Stryd Fawr lle treuliodd Henry Morton Stanley gyfnod annedwydd iawn (1847 - 1856).

Llanelwy

Math	dinas
Gefeilldref/i	Bear, Lannarstêr
Daearyddiaeth
Sir	Llanelwy
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.2577°N 3.4416°W
Cod OS	SJ035743
Cod post	LL17
Gwleidyddiaeth
AC/au	Gareth Davies (Ceidwadwyr)
AS/au	James Davies (Ceidwadwyr)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Credir y lleolwyd caer Rufeinig Varis yn Llanelwy, ond hyd yn hyn mae ei lleoliad yn ansicr. Gorweddai ar Fryn Polyn efallai, ger y dref. Gwyddys fod tref Rufeinig fechan yn Llanelwy, ar diriogaeth y Deceangli.

Dywedir fod Cyndeyrn Sant, esgob Ystrad Clud yn yr Hen Ogledd (canolbarth Yr Alban heddiw), wedi sefydlu clas yn Llanelwy tua'r flwyddyn 560. Pan ddychwelodd y sant i'r Alban gadawodd y clas yng ngofal ei ddisgybl Asaph (neu 'Asa'), ac mae'r enw Saesneg yn dod o'r cysylltiad hwnnw.

Codwyd eglwys gadeiriol ar y safle presennol tua 1100. Ymwelodd Gerallt Gymro â Llanelwy yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188.

Cynhaliodd y Gwyneddigion eisteddfod yn y dref yn 1790. Enillydd y Fedal Arian oedd y bardd Dafydd Ddu Eryri am ei awdl 'Rhyddid'.

Codwyd eglwys gadeiriol yn Llanelwy tua 1100. Cafodd ei llosgi i lawr yn 1282 gan luoedd Edward I o Loegr ac eto yn 1402 yng ngwrthryfel Owain Glyndŵr. Dioddefodd dân yn y Rhyfel Cartref hefyd. Cafodd ei hanewyddu'n sylweddol gan George Gilbert Scott yn 1869. (gweler Eglwys Gadeiriol Llanelwy.)

Mae eglwys y plwyf yn hynafol hefyd. Fe'i codwyd ar ddiwedd y 13g a'i chysegru i'r seintiau Pawl a Chyndeyrn, ond mae'r rhan fwyaf o'r adeiladwaith presennol yn dyddio o'r 15g.

Ger y dref ceir Ogofâu Cae Gwyn a Ffynnon Beuno, ogofâu calchfaen a breswylid yn Hen Oes y Cerrig.

Ar 14 Mawrth 2012, cyhoeddwyd bod Llanelwy i gael ei rhoi statws dinas gan y Frenhines i nodi ei Jiwbilî Diemwnt, ynghyd â Chelmsford a Pherth.

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

• Sieffre o Fynwy (tua 1100–1155), esgob Llanelwy
• Dafydd ab Owain (m. 1512), esgob Llanelwy
• William Morgan (1545–1604), cyfieithydd y Beibl i'r Gymraeg, esgob Llanelwy
• Rhosier Smyth (1541–1625), llenor a reciwsant
• Ian Rush (g. 1961), pêl-droediwr, cyn-gapten Cymru

•  
  Eglwys Cyndeyrn, Llanelwy
•  
  Eglwys Cyndeyrn, Llanelwy
•  
  Cerflun i goffa H. M. Stanley
•  
  Cofeb rhyfel
•  
  Yr Eglwys Gadeiriol

• Esgobaeth Llanelwy
• Esgob Llanelwy
• Eglwys Gadeiriol Llanelwy