Etholiad Cyngor Sir Feirionnydd 1889

Fe'i holynwyd gan etholiad 1892. Rhannwyd y sir yn nifer o wardiau un aelod gyda dau gynghorydd wedi'u hethol i gynrychioli rhai o'r ardaloedd trefol.

Roedd 1889 yn flwyddyn nodedig yn hanes Rhyddfrydiaeth Cymru, a symbylwyd gan fuddugoliaeth ymgeiswyr Rhyddfrydol ledled Cymru yn etholiadau cyntaf y cynghorau sir. Roedd y canlyniad ym Meirion yn debyg iawn i'r canlyniad yn Sir Aberteifi.

Cafwyd 14 etholiad diwrthwynebiad, gan fod y Rhyddfrydwyr wedi sefyll ymgeiswyr ym mhob ward, Rhyddfrydwyr oedd y cyfan o'r aelodau diwrthwynebiad. Roedd nifer fawr o etholiadau cystadleuol ac roedd y mwyafrif yn fach yn y rhan fwyaf o achosion. Yn y rhan fwyaf o achosion bu'r cystadlaethau rhwng ymgeiswyr Rhyddfrydol a Cheidwadol gydag ambell i ymgeisydd Annibynnol (gwleidyddol). Mewn rhai wardiau roedd cystadlu rhwng dau neu ragor o Ryddfrydwyr oherwydd enwadaeth, gyda Rhyddfrydwyr a enwebwyd gan Fethodistiad Calfinaidd yn sefyll yn erbyn Rhyddfrydwyr a enwebwyd gan Annibynwyr (enwadol).

Mae'r adran hon yn crynhoi'r canlyniadau manwl a nodir yn yr adrannau olynol. Hwn oedd yr etholiad sirol cyntaf ac felly nis ellir cymharu ag etholiad blaenorol. Disgrifiwyd un cynghorydd fel ymgeisydd Annibynnol ond cafodd ei grwpio, hefyd, mewn rhai adroddiadau gyda'r Ceidwadwyr.

Dyma dabl sy'n crynhoi canlyniad yr etholiad ar draws y sir. Etholwyd 42 o gynghorwyr.

 

Abercorris a Thal-y-llyn (dwy sedd)

Ardal Aberdyfi

Ardal y Bala

Roedd Richard Jones yn ffigwr amlwg ym mywyd cyhoeddus y Bala, gan wasanaethu ar lawer o gyrff. Cafodd ei ethol yn henadur yng nghyfarfod cyntaf y Cyngor ond bu farw'n sydyn ym mis Chwefror, yn 65 oed.

Ardal Drefol Abermaw

Trechodd Lewis Lewis, bonheddwr o Hillside, Abermaw, John Robert Davies, bonheddwr, o Compton House, Abermaw.

Ardal Conglywal

Trechodd Robert Roberts, meddyg a llawfeddyg o Isallt, Blaenau Ffestiniog Joseph Rhydwen Parry, gweinidog Annibynnol, o Ffordd Manod, Blaenau Ffestiniog.

Dosbarth Cynfal a Theigl (dwy sedd)

Etholwyd William Davies, ffermwr o Caerblaidd, Ffestiniog a John Hughes, ffermwr, o Hafod fawr isaf, Maentwrog, ar draul George Henry Ellis, cyfreithiwr, Penymount, Ffestiniog ac Edward Henry Jonathan, dilledydd, o Paris House, Y Ffor.

Cwmorthin ac Ystradau (dwy sedd)

 

Roedd A M Dunlop yn rheolwr chwareli Oakeley, Ffestiniog. Cafodd perchennog y chwareli, W E Oakeley ei ethol fel cyd aelod o'r cyngor fel ymgeisydd Ceidwadol yn Ward Maentwrog.

Ardal Gyfun Dolgellau (dwy sedd)

 

Ardal Wledig Dolgellau

Dyffryn

Gwyddelwern

Dosbarth Harlech

Trechodd Richard Thomas Jones, llawfeddyg, Penygarth Villa, Harlech John Owen, ffermwr, o Frynartro, Llanfair.

Llanaber

Trechodd Dr Charles Williams o Hengwm, Llanaber John Jones, ffermwr, o Lwyndu, Abermaw.

Llandrillo

Llandderfel

Llanegryn

 

Llanfachreth

Llanfor

 

Trechodd Richard John Price o'r Rhiwlas William Thomas Rowlands, ffermwr, o Danycoed, Llanfor.

Llanfrothen

Trechodd John Jones, gŵr bonheddig o'r Ynysfor, Llanfrothen William Hughes, ffermwr, o Gwmcaeth, Nantmor, Beddgelert.

Ardaloedd Cyfun Llansantffraid a Chorwen (tair sedd)

Etholwyd William Ffoulkes Jones, masnachwr coed, o'r Terrace, Corwen; Robert David Roberts, groser cyfanwerthol, o Landwr, Corwen, a Hugh Cernyw Williams, gweinidog y Bedyddwyr, o Ffordd Llundain, Corwen ar draul David Robert Jones, llawfeddyg, Ffordd y Bont, Corwen a Horatio Edward Walker, llawfeddyg, o Blasyndref, Corwen.

 

Dosbarth Llanuwchllyn

 

Llanycil

Llwyngwril

Ardal Gyfunol Maenofferen a Diffwys (dwy sedd)

Etholwyd John Parry Jones o'r Banc Dosbarth, Blaenau Ffestiniog a Robert Owen Jones, cyfreithiwr, y Stryd Fawr, Blaenau Ffestiniog ar draul Morris Jones, deliwr blawd, o Blaenbowydd, Blaenau Ffestiniog.

Maentwrog

 

 

Trechodd William Edward Oakeley o Blas Tanybwlch Griffith Ceidiog Roberts, gweinidog anghydffurfiol, Gwyndy, Maentwrog. Yn yr hyn a ddisgrifiwyd fel y cyfarfod Rhyddfrydol cyntaf a gynhaliwyd yn Maentwrog, i gefnogi ymgeisyddiaeth Roberts, siaradodd Tom Ellis AS am dros awr a hanner.

Ardal Mawddwy

Pennal

Penrhyn a Thalsarnau (dwy sedd)

Etholwyd J B Jones, melinydd, o Frynyfelin a John Rowe, rheolwr chwarel, o Lasfryn View, Penrhyn, ar draul Edmund Morgan Roberts, ffermwr, o Gefntrefor isaf, Talsarnau a John Morgan, groser, o Canton House, y Stryd Fawr, Blaenau Ffestiniog.

Rhiw a Bowydd (dwy sedd)

Ardal Wledig Tywyn

Bu farw'r Parch Griffith Evans ar 6 Tachwedd 1889

Ardal Drefol Tywyn

 

Ardaloedd Dwyrain a Gorllewin Trawsfynydd (dwy sedd)

Etholwyd John Humphreys, meddyg a llawfeddyg, o Stryd Fronwynion, Trawsfynydd a Robert Hugh Pugh, ffermwr, o Frynllefrith, Trawsfynydd, ar draul David Tegid Jones, ffermwr, o'r Gopa a William Evans, dilledydd, o Meirion House, Trawsfynydd.

Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y cyngor yn Nolgellau ar 31 Ionawr o dan gadeiryddiaeth dros dro'r cynghorydd Samuel Pope QC, Dyffryn. Roedd y cynghorydd Pope yn ŵr di-gymraeg a chododd nyth cacwn ar ei ben yn syth, trwy farnu mae unig iaith y Cyngor byddai'r Saesneg. Yng nghyfarfod 28 Chwefror 1889 yn y Bala, penodwyd Dr Edward Jones, Dolgellau yn gadeirydd swyddogol cyntaf y cyngor, newidiodd Jones y rheol iaith gan ddweud bod hawl siarad y ddwy cyn belled a bod crynodeb o'r hyn a ddywedwyd mewn un iaith yn cael ei rhoi yn yr iaith arall; y cadeirydd byddai'n gyfrifol am ddarparu'r crynodeb dros gynghorwyr uniaith yn y naill neu'r llall. Cyfarfodydd trefniadol oedd y ddau gyfarfod cyntaf, ffurfiwyd y cyngor fel corff statudol ar 1 Ebrill 1889.

Yn ogystal â'r 42 cynghorydd, roedd y cyngor yn cynnwys 14 henadur sirol. Detholwyd yr henaduriaid gan y cyngor, a buont yn gwasanaethu am dymor o chwe blynedd. Yn dilyn dethol yr 14 henaduriaid cychwynnol, byddai hanner y fainc henadurol yn cael ei ethol bob tair blynedd. Wedi'r etholiadau cychwynnol, roedd 14 o lefydd gwag i Henaduriaid a phenodwyd yr Henaduriaid canlynol gan y cyngor newydd ei ethol:

Dim ond tri o'r rhai a etholwyd oedd yn aelodau o'r cyngor.

 

Detholwyd am chwe blynedd

• S. Pope, Rhyddfrydwr, (cynghorydd etholedig)
• Osmond Williams, Rhyddfrydwr
• John Cadwaladr, Rhyddfrydwr (bu farw ym mis Gorffennaf 1889 . Dewiswyd E. Parry Jones, Cefnymaes, Blaenau Ffestiniog, yn henadur, yn ei le )
• Edward Griffith, Rhyddfrydwr (ymgeisydd wedi'i drechu yn Llanfachreth)
• Richard Jones, Plasyracre, Rhyddfrydwr (cynghorydd etholedig yn y Bala, bu farw o fewn dyddiau i'r cyfarfod cyntaf o'r cyngor detholwyd y Cyrnol Edward Evans Lloyd, Moel y Garnedd, Y Bala yn ei le.)
• William Williams, Rhyddfrydwr
• J. Hughes Jones, Rhyddfrydwr

Detholwyd am dair blynedd

 

• Charles Henry Wynn, Rûg, Ceidwadwyr
• John Evans, Rhyddfrydwr
• E H Jonathan, Rhyddfrydwr
• Andreas Roberts. Rhyddfrydol
• Edward Peters, Rhyddfrydwr (cynghorydd etholedig yn Llanycil)
• Y Parch G. Ceidiog Roberts, Rhyddfrydwr (ymgeisydd wedi'i drechu ym Maentwrog)
• William Davies, Pant, Rhyddfrydwr

Bu dau isetholiad i ddewis cynghorwyr i gymryd lle'r cynghorwyr a dyrchafwyd i fainc yr Henaduriaid ac achoswyd dau isetholiad oherwydd marwolaeth aelodau.

Isetholiad Dyffryn

Ar ôl ddyrchafiad Samuel Pope, llwyddodd John Davies, Glanmorfa, Dyffryn Ardudwy cadw'r sedd i'r Rhyddfrydwyr trwy drechu R. P Owen UH Glanafon.

Isetholiad Llanycil

Etholwyd Roger Hughes yn ddiwrthwynebiad ar ran y Rhyddfrydwyr i fod yn gynghorydd Llanycil wedi dyrchafiad Edward Peters i fainc yr Henaduriaid

Isetholiad y Bala

Bu farw Richard Jones, a etholwyd yn henadur, dridiau ar ôl y cyfarfod cyntaf o'r cyngor pan gafodd ei godi i fainc yr henaduriaid. Collodd y Blaid Ryddfrydol y sedd i Edward Watkin, asiant tir, Rhiwlas, ymgeisydd annibynnol, yn rhannol oherwydd bod rhai aelodau o enwad yr Annibynwyr yn flin bod y Blaid Ryddfrydol yn rhoi gormod o ffafriaeth i Fethodistiaid Calfinaidd wrth ddewis ymgeiswyr.

Isetholiad Ardal Wledig Tywyn

• Etholwyd David Davies, Tafolgraig, Aberdyfi, (Rhyddfrydwr) yn ddiwrthwynebiad, fel olynydd i'r diweddar Barch Griffith Evans ar gyfer ward Ardal Wledig Tywyn