Aberhonddu: Tref farchnad ym Mhowys

Mae'n cymryd ei henw oddi ar aber Afon Honddu ag Afon Wysg. Yng nghanol y dre mae'r ddwy afon yn uno, ac mae Afon Tarrell hefyd yn llifo i mewn i Wysg gerllaw.

Aberhonddu

Math	tref farchnad
Poblogaeth	8,250
Gefeilldref/i	Saline, Michigan, Gouenoù
Daearyddiaeth
Ardal warchodol	Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog
Sir	Aberhonddu
Gwlad	Cymru
Gerllaw	Afon Wysg, Afon Honddu
Cyfesurynnau	51.9468°N 3.3909°W
Cod OS	SO045285
Gwleidyddiaeth
AC/au	James Evans (Ceidwadwyr)
AS/au	Fay Jones (Ceidwadwyr)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Ceir eglwys gadeiriol fechan ond diddorol yn Aberhonddu. Priordy a sefydlwyd gan y Normaniaid yn yr 11g oedd hi i ddechrau. Fe'i gwnaed yn eglwys gadeiriol yn 1923 wrth greu Esgobaeth Abertawe ac Aberhonddu. Prif eglwys y dref yw'r Santes Fair.

Tua 7 cilometr i'r gogledd ceir dwy domen o'r Oesoedd Canol gan gynnwys Castell Madog (De).

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan James Evans (Ceidwadwyr) ac yn Senedd y DU gan Fay Jones (Ceidwadwyr).

Enw hen iawn yw Aberhonddu, a arferir gan Gerallt Gymro ym 1191. Ym 1684 cyfeiriodd y hynafiaethydd o Sais Thomas Dingley at "Brecknock, called by the vulgar Aberhonddy". Hyd at yr 17g "Aberhoddni" oedd y ffurf arferol. Newidiodd yr -dd- a'r -n- eu lle ac aeth yr -i- yn -u-, dan ddylanwad y gair "du" yn ôl Tomos Roberts, ac o hynny ymlaen Aberhonddu yw'r ffurf arferol. Ystyr yr elfen aber yma yw'r fan lle rhed afon fechan i afon fwy. Deillia enw Afon Honddu o'r gair "hawdd", hynny yw afon hawddgar, ddymunol.

Daw enw Saesneg y dref, Brecon, a'r hen ffurf Brecknock, o'r enw Brecknock a roddir gan y Normaniaid ar Arglwyddiaeth Brycheiniog (ynganiad Hen Gymraeg: Brechenog), a luniwyd ganddynt o hen deyrnas Brycheiniog ar ddiwedd yr 11g. Lluniodd y Saeson sir o'r arglwyddiaeth ym 1536 a'i galw yn Brecknockshire, yn Gymraeg Sir Frycheiniog.

• Adeiladodd yr arglwydd o Normaniad Bernard de Neufmarche gastell yma ar ddiwedd yr 11g.
• Ymwelodd Gerallt Gymro ag Aberhonddu yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188.

Eglwys y Santes Fair

Mae tŵr perpendiciwlar yr eglwys Benedictaidd hon yn hynod iawn ac i'w gweld o bob rhan o'r dref bron. Fe'i codwyd yn y 12g fel capel ar gyfer y Priordy, er mwyn gweinyddu'r Cymun. Atgyweiriwyd yr eglwys yn y 14eg a'r 15g ac eto yn y 19g a chollwyd llawer o'r ysbryd hynafol a berthynai i'r eglwys. Ceir yma golofn Normanaidd a chroes i goffau marchog, ger y prif fynedfa. Mae'r tŵr (a elwir yn dŵr Buckingham wedi'i hadeiladu at ddibenion militaraidd, sef i amddiffyn yr eglwys, ac fe'i codwyd yn 1521 gan Edward Stafford, Dug Buckingham ac Arglwydd Brycheiniog.

•  
  Yr eglwys o ganol y dref
•  
  Nenfwd a'r olygfa tuag at yr allor.
•  
  Cerflun ger y prif fynediad
•  
  Ffenestr yn wal yr ochr ddwyreiniol
•  
  Rhan o garreg coffau marchog

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

• Jane Cave
• Walter Churchey
• Theophilus Jones (1759-1812), hanesydd, awdur The History of the County of Brecknock.
• Charles Kemble
• John Lloyd, bardd
• Sarah Siddons

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Aberhonddu ym 1889. Am wybodaeth bellach gweler:

• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberhonddu 1889

•  
  Capel Plough Lane ym Mrycheiniog.
•  
  Camlas Brycheiniog - Sir Fynwy yn Aberhonddu
•  
  Canol y dref

• Rhestr o ganeuon Côr Meibion Aberhonddu