Прамысловыя Заняткі Беларусаў

Промыслы развіваліся паралельна з рамяством, пачатковымі формамі якіх былі збіральніцтва, паляўніцтва, рыбалоўства, бортніцтва. У далейшым з развіццём вытворчасці сфера прамысловых заняткаў пашыралася і ўжо ўключала ў сябе выраб жалеза, шкла, паташу, нарыхтоўку лубу, лазы, смалы, вугалю і іншай сыравіны, а таксама выраб з яе гатовай прадукцыі.

З аддзяленнем рамяства ад сельскай гаспадаркі і з’яўленнем рамесна-прамысловых вырабаў на заказ і на рынак адбылося збліжэнне промыслаў з рамёствамі. Побач з інтэграцыяй назіралася і дыферэнцыяцыя промыслаў і рамёстваў. Многія з былых хатніх рамёстваў ператварыліся ў адыходныя промыслы.

Промыслы беларусаў, маючы старажытныя вытокі, адлюстроўваюць гісторыю развіцця прадукцыйных сіл. Здабыванне прыродных рэсурсаў складае першасную форму гаспадарчых заняткаў і аб’ядноўвае цэлую групу т. зв. здабыўных промыслаў — збіральніцтва, паляўніцтва, рыбалоўства, бортніцтва, лясныя промыслы і інш.

Арганічна дапаўняючы земляробства і жывёлагадоўлю, промыслы былі зарыентаваны пераважна на асенне-зімовы сезон, свабодны ад сельскагаспадарчых работ. Летам і восенню сяляне, апрача земляробства, часцей займаліся здабыўнымі промысламі — нарыхтоўкай ягад, грыбоў, лекавых траў, здабычай лыка, вязаннем венікаў, а таксама пчалярствам і рыбалоўствам.

Збіральніцтва — адна з форм гаспадарчай дзейнасці чалавека, збіранне дароў прыроды, у асноўным — прадметаў харчавання і лекавых раслін. Пры першабытнаабшчынным ладзе збіральніцтва існавала побач з паляўніцтвам і рыбалоўствам, займала важнае месца ў спажывецкай гаспадарцы і падрыхтавала ўмовы для вытворчай гаспадаркі. З пераходам да земляробства і жывёлагадоўлі набыло характар падсобнага (здабыўнага) промыслу. Збіральніцтва выконвала больш прыкметную ролю і больш працяглы час захоўвалася ў лясных мясцовасцях. Сярод розных відаў збіральніцтва для жыхароў Беларусі былі ўласцівы збіранне траў і караняплодаў, ягад і пладоў дзікарослых дрэў, грыбоў, мёду дзікіх пчол, здабыванне раслінных сокаў і інш. Кожны з відаў збіральніцтва адпавядаў мясцовым умовам жыццядзейнасці, патрабаваў пэўных працоўных навыкаў і ўменняў, звязаных з веданнем флоры, харчовых і лекавых якасцей пэўных раслін, аптымальных спосабаў і прыёмаў іх здабывання, пярвічнай апрацоўкі і захавання. Травяністыя расліны (лісце шчаўя, крапівы, лебяды) збіралі да іх цвіцення, складвалі ў макітры, перасыпалі соллю, квасілі. З іх гатавалі страву. Шчаўе, кісліцу, цыбулю лугавую, маладыя пабегі аеру ўжывалі і свежымі. З іван-чаю, чабару, святаянніку, кветак ліпы рыхтавалі адвары. Мноства лекавых раслін сушылі. Пашырана было збіранне ягад, грыбоў, арэхаў, жалудоў.

Як ніводны від гаспадарчага занятку чалавека, збіральніцтва не патрабавала нейкіх асаблівых прылад працы: грыбы зразалі любым нажом; ягады збіралі грэбенем — драўляным коўшыкам з 8—12 прарэзанымі ў корпусе ці стальнымі зубамі; пры збіранні лекавых зёлак бралі часам з сабою рыдлёўку або серп.

Збіральніцтва са старажытных часоў рэгламентавалася звычаёвым правам, якое вызначала агульны парадак, спосаб і час збірання. Парушэнне агульнапрынятых правілаў асуджалася грамадскай думкай, аўтарытэт якой быў надзвычай высокім. Паводле статутаў ВКЛ XVI ст., сяляне захоўвалі права «ўступу» (зямельныя сервітуты) у дзяржаўныя і панскія лясы з мэтай збору грыбоў, ягад, мёду дзікіх пчол і інш. Пазней са змяншэннем сервітутаў яны паступова страчвалі такое права, і павінны былі плаціць уладальнікам некалькі дзён у годзе за права карыстацца ляснымі ўгоддзямі.

Збіральніцтва — адзін з нямногіх старажытных промыслаў, які ва ўмовах урбанізацыі і прамысловай рэвалюцыі захаваў сваю архаічную форму і індывідуальны характар ручной працы. У наш час збіральніцтва часцей мае форму аматарскага занятку, актыўнага адпачынку на ўлонні прыроды.

Занятак рыбнай лоўляй вядомы на Беларусі з часоў палеаліту. Пра гэта сведчаць крышталікі вачэй рыб, якія знаходзяць археолагі сярод культурных рэшткаў стаянак першабытных людзей, а таксама выявы рыб на касцяных рэчах бытавога і культавага прызначэння.

Рыбная лоўля да распаўсюджвання земляробства на тэрыторыі сучаснай Беларусі была адной з найважнейшых крыніц існавання мясцовага насельніцтва. З развіццём земляробства і жывёлагадоўлі роля яе ў народнай гаспадарцы паступова памяншалася, яна станавілася дадатковым заняткам.

У феадальны перыяд лоўля рыбы на Беларусі набыла таварны характар. Таварам было і сеткавае палатно. Але нягледзячы на такія новыя з’явы ў развіцці рыбалоўнага занятку, прамысловае рыбалоўства мела абмежаваны характар. Асноўная маса здабытай рыбы па-ранейшаму ішла на задавальненне патрэб саміх рыбакоў і іх сем’яў. Прыгонныя рыбаловы пастаўлялі рыбу памешчыкам.

Найбольшага развіцця прамысловае рыбалоўства дасягнула ў паслярэформенны перыяд. З ростам гарадскога насельніцтва пасля адмены прыгоннага права павялічылася патрэба ў харчовых прадуктах, у т. л. і рыбных. Увод у эксплуатацыю чыгуначных ліній даваў магчымасць не толькі транспарціраваць рыбу ў гарады і мястэчкі беларускіх губерняў, але і вывозіць яе ў іншыя губерні Расійскай імперыі і за мяжу.

У другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. вадаёмамі ў Беларусі валодалі казна, памешчыкі, манастыры і сялянская грамада. Лоўля рыбы на продаж, а тым больш для ўласнага спажывання практыкавалася на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Найбольшае распаўсюджванне занятак рыбнай лоўляй меў на Палессі і ў паўночна-заходнім Паазер’і: тут было шмат рэк і азёр, а малаўрадлівасць зямель прымушала сялян шукаць дапаможныя крыніцы існавання, адной з якіх з’яўлялася рыбная лоўля.

Некаторыя памешчыкі мелі рыбаводныя гаспадаркі, якія спецыялізаваліся на развядзенні карпаў і стронгі. Напрыклад, такія гаспадаркі меліся ў маёнтку Альба князя Радзівіла ў Мінскай губерні, у маёнтку Пескі памешчыка Паслаўскага ў Гродзенскай губерні.

Хоць прамысловае рыбалоўства было шырокавядомым заняткам на Беларусі, аднак людзей, для якіх рыбалоўства з’яўлялася асноўнай крыніцай існавання, было мала. Як правіла, жыхары прыбярэжных населеных пунктаў займаліся земляробствам і жывёлагадоўляй.

Для лоўлі рыбы невадамі стваралі арцелі, якія арганізоўваліся на паявых умовах: кожны рыбак уносіў сваю частку сеткавага палатна або пэўную суму грошай для яго куплі, удзельнічаў у пашыве невада, яго рамонце і лоўлі рыбы, якая збывалася скупшчыкам.

Дзеці і падлеткі з прыбярэжных вёсак і мястэчак займаліся лоўляй ракаў, промысел якіх атрымаў шырокае распаўсюджванне ў Беларусі ў канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. Гэта было абумоўлена іх знікненнем на вадаёмах Заходняй Еўропы ў выніку эпідэміі ракавай чумы. Беларусь яна абышла. Ракаў з беларускіх губерняў адпраўлялі ў Польшчу, Аўстрыю, Германію і Францыю. Іх перавозілі жывымі ў скрынках з імхом.

Асаблівасцю рыбалоўства на Беларусі ў ХІХ — пачатку ХХ ст. з’яўлялася нерэгуляваная здабыча рыбы, адсутнасць правілаў лоўлі, што вяло да распаўсюджвання драпежніцкіх спосабаў — лоўлі ў час нерасту і г. д. Вынікам гэтага было скарачэнне запасаў рыбы ў вадаёмах.

Адметнай рысай рыбалоўнага занятку з’яўляецца шматлікая колькасць разнастайных прылад працы, дапаможных прыстасаванняў і спосабаў лоўлі. У рыбалоўным арсенале, што выкарыстоўваўся ў пачатку ХХ ст., меліся амаль усе прылады (выключэннем з’яўляецца гарпун), якімі на тэрыторыі Беларусі карысталіся рыбаловы ў дагістарычныя часы. Сярод іх былі такія прымітыўныя, як драўляныя кручкі, дубіны для глушэння рыбы на тонкім лёдзе, розныя плеценыя з лазы пасткі, восці. Змены ў рыбалоўнай тэхніцы да пачатку ХХ ст. насілі больш колькасны, чым якасны характар. Таму ў традыцыйных прыладах і спосабах рыбалоўства можна прасачыць нямала этнічных рыс.

Па прынцыпу дзеяння і спосабу лоўлі традыцыйныя прылады рыбалоўства можна падзяліць на пяць груп: сеткі-невады, стаўныя пасткі, рухомыя пасткі, кручковыя снасці і ўдарныя прылады.

Для рыбалоўнага промыслу насельніцтва Палесся здаўна была характэрна здабыча ўюноў. Іх у вялікай колькасці вылоўлівалі зімой для ўласнага спажывання і на продаж.

Да найстаражытнейшых рыбалоўных прылад належаць і рухомыя лавушкі.

З прынадных кручковых прылад беларускія рыбаловы карысталіся навяснымі, доннымі, напраўнымі і якарнымі вудамі, старожнямі, перамётамі, снасцямі для лоўлі самоў «клочаннем».

Меншай разнастайнасцю характарызаваліся ўдарныя прылады. Гэту групу складалі прылады глушэння і колючыя прылады. Глушылі рыбу па тонкім восеньскім лёдзе дубінамі, цурбанамі з ручкамі, драўлянымі молатамі, абухамі сякер. З колючых прылад шырока выкарыстоўваліся восці — шост з жалезным наканечнікам, на якім было ад 2 да 10 зубоў з завусеніцамі. Значна менш, чым восці, быў распаўсюджаны багор.

Аб’ектам промыслу і аматарскага рыбалоўства на вадаёмах Беларусі з’яўляюцца 33 віды рыб. Асноўнымі прамысловымі рыбамі з’яўляюцца лешч, судак, шчупак, плотка, карась, акунь, вугор, карп.

Пра занятак пчалярствам насельніцтва тэрыторый, на якіх пазней пасяліліся плямёны ўсходніх славян, пісаў яшчэ ў V ст. да н. э. славуты Герадот. Шматлікія згадкі пра мёд і воск мы знаходзім і ў нашых летапісах.

Пчалярства прайшло ў сваім развіцці тры асноўныя стадыі:

• бортніцтва,
• калоднае пчалярства,
• рамачнае пчалярства.

Бортніцтва

Бортніцтва — першапачатковая форма культурнага пчалярства, заснаванага на ўтрыманні і развядзенні пчол у «жывых вуллях» — натуральных або штучных дуплах такіх дрэў, як сасна, дуб, ліпа, радзей — асіна.

У сваю чаргу бортніцтва развілося з «дзікага пчалярства», калі з выпадкова знойдзенага ў лесе, а то і проста на зямлі пчалінага гнязда чалавек забіраў мёд, але перш спальваў рой, што знайшло адлюстраванне ў прымаўцы:

«Не пагнётшы пчолаў, мёду не ядуць»

Пазней пошук дзікіх раёў набыў свядомы характар: чалавек ужо ішоў у лес па мёд, як на паляванне.

З пераходам да аселага жыцця адбылося пераўтварэнне збіральнікаў мёду ў свядомых пчаляроў-бортнікаў.

Калі не лічыць перыяду «дзікага пчалярства», бортніцтва прайшло тры этапы развіцця:

• ахова і догляд дзікіх пчол у знойдзеных дуплах;
• утрыманне свядома заселенага рою ў прыстасаваных пад борці натуральных дуплах;
• развядзенне і ўтрыманне пчол у адмыслова зробленых борцях.

Паступова выпрацавалася тэхніка вырабу борцяў, спосабы прываблівання і догляду пчол, узніклі і ўдасканаліліся борцевыя прылады працы, на аснове вопыту склалася сістэма практычных і тэарэтычных ведаў пра пчалярства, сфарміраваліся традыцыі — узнік новы від промыслу. Адбылося гэта на землях сучаснай Беларусі 2—3 тыс. гадоў таму назад. Развіццю бортніцтва як самастойнага і шырока распаўсюджанага промыслу спрыяла наяўнасць вялікіх масіваў змешаных лясоў і пушчаў, парослых верасам, чарнічнікам, маліннікам і іншымі раслінамі.

Бортніцтвам займаліся паўсюль. В. Концкі, аўтар выдадзенай у 1614 г. кніжкі «Навука аб пчолах», першай тэарэтычна-практычнай работы пра пчалярства, пісаў, што Белая Русь славутая мноствам розных багаццяў, у тым ліку «і пчоламі, шчодрымі на мёд, не абдзелена». Гэта пацвярджаецца і данымі тапанімікі. Назвы вёсак Бортнікі, Бортнавічы, Борці распаўсюджаны на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Да нашага часу захаваліся некаторыя старажытныя адзінкі вымярэння мёду і назвы посуду для яго захоўвання: «кадоўб», «кадоўбчык», «ліпечня» і інш.

Па меры распаўсюджвання і ўдасканальвання бортніцтва складалася і бортнае права — спачатку звычаёвае, а затым і пісанае, дзяржаўнае.

У XVI—XVIII ст. дзейнічалі цэхі і брацтвы бортнікаў. Пры паступленні ў цэх прыносілася прысяга бортніка, якая патрабавала адданасці і паслухмянства кіраўніцтву цэха, яго суду і юрысдыкцыі, захаванне «ўдзень і ўноч» прафесійных сакрэтаў, неадкладнага выкрыцця парушальнікаў цэхавай дысцыпліны. На чале цэха стаялі выбраныя на агульным сходзе бортны стараста, падсудак і пісар. Пазней у адміністрацыю цэха ўвайшлі два лаўнікі, а падсудка замяніў суддзя. Бортныя цэхі мелі свой статут, сцяг і пячатку.

Бортнікі плацілі падатак, выконвалі павіннасці і карысталіся пэўнымі льготамі і правамі. Кантроль за работай бортнікаў ажыццяўлялі прызначаныя з ліку сялян наглядчыкі — палазнікі. Яны вызначалі колькасць сабранага мёду і памер падаткаў.

Прафесія бортніка звычайна перадавалася ад бацькоў. Хадзіць ля пчол вучыліся з дзяцінства, спакваля спасцігаючы таямніцы пчалярства. Найбольш важныя з іх, у т. л. чарадзейныя дзеянні і замовы, бацькі перадавалі сынам перад смерцю. Такі звычай, паводле І. А. Сербава, бытаваў на Палессі яшчэ ў пачатку ХХ ст.

У бортніцтве, як і ва ўсіх іншых гаспадарчых занятках, чалавек выпрацоўваў адмысловыя прылады і прыстасаванні. Яны без істотных змен, але пад іншымі назвамі вядомы на ўсёй тэрыторыі Беларусі: «лязіва», «барта» (невялікая сякера) з шырокім лязом, «медарэз», «рэзічка» (нож для падрэзвання сотаў), «пешня» з прамым і сагнутым «лыжачкай» лязом на доўгім пяхоўі.

Новыя борці выдзёўбваліся задоўга да раення. Гэты працэс займаў два тыдні. Камера борці падзялялася на тры часткі:

• галава (шапка), дзе знаходзіўся рой;
• сярэдзіна, дзе размяшчаліся соты;
• дно (подак, под), куды ападалі мёртвыя пчолы, рознае смецце, а пры неабходнасці ставілася падкормка — сыта ў драўлянай ці глінянай місачцы.

Прыналежнасць борці вызначалася адмысловымі знакамі (знамя, кляймо). У аснове іх кампазіцыі ляжалі геаметрычныя матывы.

Для прываблівання рою ў новую борць рабілі т. зв. тварбу: борць націралі мелісай, апырсквалі духмяным настоем з кветак і травы, акурвалі верасам, клалі ў сярэдзіну кавалачак старых сотаў або галінку алешыны з маладымі лісцікамі. І калі скалям — пчаліным разведчыкам — спадабалася борць, яны прыводзілі малады рой, і праца бортніка прыносіла восенню добры плён.

Асадзіўшы ў новай борці рой, бортнік павінен быў паклапаціцца пра яго ахову. Вялікую шкоду бортніцтву прыносілі мядзведзі.

Падглядаць пчол пачыналі ў канцы лета. Лічылася, што да Спаса (19 жніўня, 6 жніўня па ст. ст.) нельга браць мёд, бо прападуць пчолы. Пры добрым цвіценні верасу з адной борці атрымлівалі да трох пудоў мёду.

Калоднае пчалярства

У канцы XV ст. поруч са спрадвечнымі борцямі пачалі выкарыстоўваць калоды — вуллі, выдзеўбаныя ў адпілаваным кавалку дрэва. Па традыцыі калоды ўсцягвалі на дрэвы і ставілі на падкурах.

Па пераемнасці калоднае пчалярства ўспрыняло ранейшую назву і таксама называлася бортніцтвам. Выкарыстанне калоднага вулля, выпілаванага з бортнага дрэва, не змяніла на першым часе пчалярства, якое яшчэ доўга заставалася лясным. Выцясніўшы паступова бортніцтва ў яго чыстым выглядзе, калоднае пчалярства стала пануючай формай.

У перыяд калоднага пчалярства ў асобных раёнах Беларусі атрымалі распаўсюджанне плеценыя вуллі — саламянікі і лазавікі.

Рамачнае пчалярства

Першыя спробы пераабсталявання калод фіксуюцца ў першай чвэрці XIX ст., што сведчыла аб прызнанні беларускімі пчалярамі новага вулля — рамачнага. Аднак у цэлым рамачны вулей марудна пракладваў сабе дарогу. Беларускія пчаляры, якіх на долю сялян прыпадала 80 %, былі настолькі прывязаны да традыцыйнай, пераважна лясной формы пчалярства, што з недаверам і насцярожанасцю ставіліся да новага. Распаўсюджанне новага вулля стрымлівала і адсутнасць папулярызацыі. Вядучай формай пчалярства на працягу ўсяго ХІХ ст. па-ранейшаму заставалася калоднае.

Да 1830-х гг. рамачны вулей канчаткова заваяваў усеагульнае прызнанне і паўсюдна, выключаючы некаторыя раёны Усходняга Палесся, выцясніў калоду, якая праіснавала больш за тысячагоддзе. У перыяд Вялікай Айчыннай вайны пчалярства як дапаможная, але самастойная галіна гаспадаркі, было зруйнавана дашчэнту і адноўлена пасля вайны. Цяпер беларускае пчалярства перажывае цяжкі перыяд. А між тым неабходнасць развіцця і павелічэння прадукцыйнасці пчалярства вымагаецца самім жыццём. Акрамя мёду, каштоўным прадуктам з’яўляецца воск, які выкарыстоўваецца больш чым у 40 галінах прамысловасці.

Дзякуючы пчолам адбываецца апыленне сельскагаспадарчых культур, таму пчалярская гаспадарка Беларусі мае ў асноўным апыляльна-мядовы характар. Аднак у рэспубліцы вядзецца і племянная работа: у Брэсцкім пчолагадавальніку разводзяць мясцовых пчол, у Баранавіцкім — краінак, у Гродзенскім — карпатак.

На Беларусі паляўніцтва вядома каля 40 тыс. гадоў, з моманту засялення яе тэрыторыі першабытнымі плямёнамі, якія палявалі на мамантаў і касматых насарогаў. На працягу тысячагоддзяў паляванне забяспечвала ежай (мяса, тлушч), адзеннем (скура, футра, поўсць), матэрыяламі для вырабу разнастайных прылад працы, зброі, упрыгожанняў, амулетаў; косці шырока выкарыстоўваліся як паліва і будаўнічы матэрыял.

Як паказваюць археалагічныя, пісьмовыя, іканаграфічныя матэрыялы, для палявання выкарыстоўвалі ўсе віды наступальнай і абарончай баявой зброі: лукі, самастрэлы, коп’і, дзіды, дроцікі, рагаціны, сякеры, чаканы, шаблі, нажы, нават паліцы і кісцені. Спецыфічна паляўнічымі прыладамі і прыстасаваннямі, якімі пераважна карыстаўся «паспаліты» люд, былі разнастайныя па канструкцыі, матэрыяле і прызначэнні самаловы: пасткі, сеткі, лоўчыя ямы і загароддзі, а таксама лоўчыя петлі.

У канцы Ранняга Сярэднявечча ў асяроддзі феадалаў стала папулярным паляванне з сабакамі і сокаламі. Сакалінае паляванне было выключна прэрагатывай караля і магнатаў. Выдрэсіраваны сокал каштаваў столькі, колькі два кані або тры добра адкормленыя валы.

Буйных капытных жывёл акрамя аблаўнага палявання здабывалі пры дапамозе разнастайных загарадак. Найбольш пашыраным і ўлоўным відам лоўчай загарадкі быў т. зв. двухсценак — рублены з бярвенняў прагонак з двух паралельных тынаў даўжынёй у некалькі кіламетраў і мноствам пастак — тупіковых адгалінаванняў. Як толькі звер заходзіў у адзін з іх, пастку перакрывалі клямкамі-засаўкамі з тоўстых брусоў, схаваных у проразях двухсценка.

Першыя прыкметы фауністычнага крызісу выявіліся ўжо ў XII—XIV ст. Пазней, у XVI—XVIII ст. у сувязі з інтэнсіўным антрапагенным уздзеяннем на прыроду (развіццё хімічных промыслаў, нарыхтоўка таварнага лесу, павелічэнне плошчаў ворнай зямлі, непамернае паляванне, а ў ХІХ ст. — пракладка чыгуначных ліній) узмацніўся адмоўны ўплыў на прамысловую жывёлу, што прывяло да скарачэння арэалаў яе існавання. Зніклі цэлыя папуляцыі звяроў: у 1627 г. быў знішчаны апошні еўрапейскі тур, у сярэдзіне XVIII ст. — тарпаны, у пачатку ХІХ ст. — высакародныя алені мясцовай папуляцыі. Звяліся собалі, мядзведзі-мурашкаеды, расамахі, чорныя зайцы, лясныя каты, дрофы. У 1919 г. (па- водле іншых звестак — у 1921 г.) быў знішчаны апошні зубр.

Паляўніцтва з даўніх часоў рэгулявалася нормамі звычаёвага, пазней санкцыяніраванага дзяржавай паляўнічага права. Першыя крокі ў агульнадзяржаўным маштабе са свядомай мэтай забеспячэння штогадовага біялагічнага ўзнаўлення пагалоўя ляснога статка ажыццявіў у 1420 г. вялікі князь ВКЛ Ягайла. З комплексу прадугледжаных мерапрыемстваў істотнае значэнне мела ўстанаўленне акрэсленага тэрміну палявання: восенню пасля заканчэння палявых работ і да 7 красавіка (ст. ст.). Прыкладна з таго часу на Беларусі ўсталявана адпаведнасць пэўных паляўнічых угоддзяў, створаны адмысловы інстытут лясной аховы. Больш паглыбленае развіццё паляўнічае права як юрыдычная сістэма мерапрыемстваў і норм паляўніцтва атрымала ў Статуце ВКЛ, які дзейнічаў з 1529 па 1840 гг. У 1559 г. па загадзе Жыгімонта ІІ Аўгуста стараста Мсцібогаўскі Р. Б. Валовіч склаў «Рэвізію пушчаў і пераходаў звярыных» — грунтоўнае апісанне 39-ці найбольшых пушчаў ВКЛ. Для кожнай пушчы ён вызначыў межы, даў агульную характарыстыку, адзначыў звярыныя пераходы. У канцы XVI — пачатку XVII ст. галоўная ўвага звярталася на захаванне натуральных умоў існавання звяроў.

Аднак у саслоўна-феадальнай дзяржаве не ўсе былі роўныя перад законам. Прыродаахоўнае права не распаўсюджвалася на прыватную ўласнасць — у яе межах гаспадары палявалі без усялякага абмежавання. Часта імі наладжваліся такія паляванні, якія нагадвалі масавае знішчэнне ляснога жыхарства без меры і сэнсу.

Велікакняжацкія і магнацкія ловы рыхтавалі прафесіяналы: аб’ездчыкі, стральцы, асочнікі, пташнікі, сакольнікі, сетнікі, якіх узначальваў лоўчы са сваімі памочнікамі — падлоўчымі. У Радзівілаў, напрыклад, лоўчыя былі амаль у кожным маёнтку. У час ловаў на дапамогу прыцягваліся сяляне з навакольных вёсак.

Паляванне было распаўсюджана і сярод простага люду. Палявалі не толькі леснікі, але і жыхары гарадоў і мястэчак. Сеткамі, пасткамі, сіламі і петлямі яны вылоўлівалі значную колькасць лісіц, барсукоў, куніц, норак, тхароў, цецерукоў, качак, курапатак, зайцаў. Пры нагодзе сяляне не абыходзілі і лася, дзіка, ваўка, асабліва пасля з’яўлення агнястрэльнай зброі.

Агнястрэльная зброя пачала выкарыстоўвацца ў паляўніцтве дзесьці ў канцы XV — пачатку XVI ст. і спачатку была даступна толькі буйной шляхце. На Беларусі паляўнічыя карысталіся стрэльбамі разнастайных сістэм і калібраў, пачынаючы ад замежных і канчаючы самаробнымі або пераробленымі з вайсковых ружжаў. Асабліва шмат зброі асела ў насельніцтва ў 1812 г.

У другой палове ХІХ ст. атрымалі распаўсюджанне дубальтоўкі. Паляванне, як ніводны занятак чалавека, абрасло тоўстым пластам забабонаў і прымхаў. Зменлівае паляўнічае шчасце звязвалася з воляй звышнатуральных сіл, нябачных і ўсемагутных духаў. Яшчэ ў старажытнасці стараліся задобрыць іх імітацыяй галасоў звяроў, ахвярамі, пратыканнем чучалаў і малюнкаў звяроў коп’ямі.

Найбольш дзейсным сродкам дасягнення поспеху лічыліся замовы — адмысловыя па форме і змесце слоўныя формулы, пры дапамозе якіх імкнуліся пераўтварыць жаданае ў рэальнасць: каб дзічына сама выходзіла на паляўнічага, каб стрэльба «маху не давала, кожнага звера на месцы клала».

Аналагічную мэту мелі розныя магічныя дзеянні: калі збіраліся на паляванне, прамаўлялі шэптам, з хаты выходзілі прыцемкамі, у лес заходзілі задам наперад, маўляў, ужо дадому вяртаюся. Усё рабілі наадварот: думалі адно, гаварылі другое. Адсюль сучаснае пажаданне:

«Ні пуха, ні пяра!»

У канцы ХІХ ст. паляванне са стрэльбай набыло сярод прывілеяваных колаў насельніцтва спартыўна-аматарскі характар, і толькі ў сялян, местачкоўцаў і некаторых жыхароў вялікіх гарадоў яно захавала ролю дапаможнага занятку, які прыносіў пабочны прыбытак. Паляванне самаловамі шляхта, чыноўнікі, інтэлігенцыя ўспрымалі як абразлівы занятак. У сялян жа гэты від лоўлі карыстаўся папулярнасцю па дзвюх прычынах:

• акупляліся працоўныя выдаткі;
• не патрабавала непасрэднай прысутнасці чалавека: самаловы самі затрымлівалі або забівалі звера.

Самаловы падзяляліся на рухомыя і нерухомыя. Першыя пераносіліся з месца на месца пры змяненні паляўнічай сітуацыі. Другія рабілі з бярвенняў, колаў, жэрдак і плашчакоў непасрэдна на месцах лову.

Вядомыя яшчэ ў першабытным грамадстве, лоўчыя ямы для лоўлі ваўкоў, мядзведзяў, дзікоў, ласёў і іншых звяроў дайшлі да нашага часу амаль без істотных змен. Ямы капалі ля вадапояў, на звярыных пераходах і ў іншых месцах, якія наведвалі звяры.

Да самалоўных прылад блізка стаяць здаўна распаўсюджаныя на Беларусі разнастайныя па канструкцыі, дзеянні і прызначэнні лоўчыя сеткі. Гэты від здабычы дзічыны, а карані яго ўзыходзяць да палеаліту, узгадваецца пад 1091 г. у Лаўрэнцьеўскім летапісе. Па спосабе лоўлі і прынцыпе дзеяння сеткі падзяляліся на самалоўныя, у якіх звяры і птушкі заблытваліся самі, і падрыўныя, якія патрабавалі прысутнасці паляўнічага. Апошнія накрывалі здабычу зверху, калі чалавек тузаў за шнур.

Добрага, амаль музычнага слыху і здольнасці пераймаць галасы звяроў патрабаваў такі спосаб палявання, як ваба (вабенне). Ласёў-рагачоў прываблівалі на выстрал у час гону, імітуючы голас самкі пры дапамозе хваёвага ці берастовага вабіка — конуснай руркі даўжынёй 30—35 см.

Да індывідуальных відаў палявання належаць падпільноўванне звяроў каля логава, на зімовых воўчых пераходах, каля конскіх могілак, а таксама паляванне на ваўка скрадам.

Вялікія страты панёс жывёльны свет Беларусі падчас Першай сусветнай і грамадзянскай войнаў. Работа па ўзнаўленні паляўнічай гаспадаркі пачалася ў 1920-х гг. Для ўпарадкавання паляўніцтва ў 1921 г. створаны Усебеларускі саюз паляўнічых. У 1927 г. — часопіс «Паляўнічы Беларусі». Тады ж была праведзена інвентарызацыя фаўны.

Пасля Другой сусветнай вайны многае давялося распачынаць літаральна з нуля. Аднак мэтанакіраваная праца дала свой плён. Быў адноўлены белавежскі статак зуброў амаль да трохсот галоў. У рэспубліцы з’явіліся невядомыя раней прадстаўнікі фаўны іншых краін: андатра, амерыканская норка, янот-паласкун, янотападобны сабака. Пушныя звяркі паспяхова акліматызаваліся, і паляванне на іх вядзецца ў вызначаныя тэрміны.

Эфектыўнай формай захавання відавога складу жывёл і іх біятыпаў займаюцца запаведнікі — участкі тэрыторыі або акваторыі, у межах якіх зберагаецца ў натуральным выглядзе прыродны комплекс у цэлым, і заказнікі — тэрыторыі, дзе ахоўваюцца асобныя элементы прыроднага комплексу. На Беларусі створаны чатыры нацыянальныя паркі: Нарачанскі, Белавежская пушча, Браслаўскія азёры, Прыпяцкі. Функцыяніруюць Бярэзінскі біясферны і Целяханскі запаведнікі, 41 заказнік.

Аднак над жывёльным светам Беларусі ўзнікла новая і, магчыма, больш спусташальная пагроза, чым браканьерства. Генафонду беларускай фаўны пагражае не паляўніцтва, а з кожным годам усё большае антрапагеннае ўздзеянне на прыроду. Неабдуманыя меліярацыя, механізацыя і хімізацыя сельскай гаспадаркі, згубная высечка лясоў ужо паставілі на мяжу знікнення больш за 80 відаў беларускай фаўны. Неаднаўляльны на працягу тысячагоддзя ўдар нанесла чарнобыльская катастрофа. Неабходны дзейсныя, рашучыя і тэрміновыя меры па выратаванні ўжо не асобных відаў жывёл, а ўсёй прыроды ў цэлым, новыя падыходы, новая ўсеабдымная праграма аховы навакольнага асяроддзя.

• Рамесныя заняткі беларусаў
• Гаспадарчыя заняткі беларусаў

• Т. А. Навагродскі [і інш.] Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам. — Мінск, БДУ, 2009. — 335 с. іл. ISBN 978-985-518-121-8
• Беларусы. — Мінск, 1995. Т. 1 : Прамысловыя і рамесныя заняткі.
• Браім, І. М. Рыбалоўства ў Беларусі / І. М. Браім. — Мінск, 1976.
• Гуркоў, У. С. Бортніцтва ў Беларусі / У. С. Гуркоў, С. Ф. Цярохін. — Мінск, 1980.
• Пилипенко, М. Ф. Этнография Белоруссии / М. Ф. Пилипенко. — Минск, 1981. (руск.)
• Терехин, С. Ф. Охота в Белоруссии / С. Ф. Терехин. — Минск, 1986. (руск.)
• Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. . — Мн.: БелСЭ, 1989. — 575 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-014-9.