Кабарда-Балкария

Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) – Орусия Федарациясынын субъектиси. Орусиянын Европа жак бөлүгүнүн түштүгүндө жайгашкан. Түштүгүнөн Грузия менен чектешет.

Аянты 12,5 миң км². Калкы 891,3 миң (2008); негизинен кабарда (48,2%), балкар(9,4%), орустар (32%), украиндер (1,7%) ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт. Орточо жыштыгы 1 км² жерге 62,4 киши. Ислам (мусулман), ошондой эле православие жана протестант диндерин тутат. Административдик-аймактык жактан 9 районго, 8 шаарга, 2 шаарчага бөлүнөт. Борбору Нальчик шаары. Шаар калкы 56,6%. Ири шаарлары: Прохладный, Тырныауз.

 

Түштүк Федерация округуна кирет. Мамлекеттик бийликтин органдар системасы 1997-ж. кабыл алынган Кабарда-Балкариянын конституциясы тарабынан аныкталат. Мамлекеттик башчысы президент. Парламенти 2 палатадан (өкүлдөр жана мыйзам чыгаруу) турат.

 

Негизги макала: Кабарда-Балкариянын калкы

Росстаттын маалыматтары боюнча республиканын калкынын саны. 2016-2017-жылдары өлүмдүн көрсөткүчү (жыл аягындагы маалыматтар боюнча).

Эркектер – 401 775 адам (46,7%). Аялдар – 458 164 адам (53,3%).
Калктын орточо жашы 35,3 жашты түзөт. Калктын орточо жашы 32,8 жашты түзөт.
Эркектердин орточо жашы 33,4 жашты түзөт. Эркектердин орточо жашы 30,8 жаш.
Аялдардын орточо жашы 36,9 жаш. Аялдардын орточо жашы 34,9 жашты түзөт.

 

Табияты калктын жашоосуна ыңгайлуу. Экол. абалы канааттандырарлык. Республика Чоң Кавказдын түндүк капталында, Кабарда түздүгүндө жайгашкан. Ошондой эле республиканын аймагынан Чоң Кавказдын эң бийик жери Эльбрус чокусу (бийиктиги 5642 м; Россиянын да эң бийк жери) орун алган. Республикасынын аймагынын 33%ин түздүк ээлейт. Январдын орточо температурасы түздүктөрүндө -2...-5°С (кээде -32°Сге чейинки суук болот), тоолуу аймагында -11°С, июлдуку 2124°С. Жылдык жаан-чачыны түздүктөрүндө 300400 ммден 500-600 ммге, тоо этектеринде 9001100 мм, бийик тоолорунда 2400-3000 ммге чейин. Көптөгөн минералдуу булактары жана 2172ге жакын агын суулары (жалпы узундугу 5470 км; Золка дарыясынан башка) бар. Дарыялары: Терек, Малка, Баксан. Түздүктөрүндө негизинен кара, тоолорунда күрөң тоо-токой жана тоо-шалбаа топурагы басымдуу. Талаа ландшафты өрдөгөн сайын жазы жалбырактуу токой (бук, эмен, граб), субальп жана альп шалбаасына өтөт. Мөңгүлөрү бар. Кен байлыктарынан нефть, вольфрам, молибден, коргошун, цинк, алтын, калай, бентонит чопосу, курулуш материалдар сырьёсу, таш көмүр казылып алынат.

Бул аймакка кабардалар жана балкарлар 13-15-кылымда эле отурукташа баштаган. 1557-ж. Кабарда, 1827-ж. Балкария Россиянын курамына кирген. 1921-ж. Кабарда АОсу, 1922-ж. Кабарда-Балкар АОсу түзүлүп, 1936-жылдан Кабарда-Балкар АССРи болгон. 1944-ж. Балкария автономиясы жоюлуп, балкарлар республиканын аймагынан күч менен чыгарылган. 1957-ж. Кабарда-Балкар АССРи калыбына келтирилген. 1992-ж. 5-январда республиканын алгачкы президенти шайланып, 1992-ж. 10-мартта учурдагы аталышы кабыл алынган.

Республика Россияда өнүккөн тамак-аш жана тоо-кен казуу өнөр-жай ишканалары менен өзгөчөлөнөт. РФте жемиш мөмөлөрүн жыйноо боюнча 8-орунда (жалпы РФте жыйналгандын 3,2% и), жүн өндүрүү боюнча 11-орунда (2,2%). Кабарда-Балкария тоолыжа спорту, бийик тоо туризми жана альпинизм боюнча негизги аймактардын бири. Региондун дүң продукциясынын көлөмү 21389,9 млн рубль. Андагы айыл-чарбасынын үлүшү 32,9% , ө. ж-дыкы 17% (2001). Чарбасы дан эгиндерин жана техникалык өсүмдүктөрдү өстүрүүгө, сүт, сүт-эт багытындагы мал асыроого багытталган. Айыл чарбага жарактуу жери 665,0 миң га (жалпы жер фондусунун 53,2%и), анын ичиндеайдоо аянты 310,8 миң га (47,7%). Дан эгиндери (66,2%, буудай, жүгөрү, арпа), тоют өсүмдүктөрү (20,7%) өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк, жемиш өстүрүү жана асыл-тукум жылкы (кабарда тукуму) асыроо, аарычылык өнүккөн. Өнөр-жайынын негизги багыттары: тамак-аш (40,4%, жашылча-жемиш, ликёр-арак, кондитер, спирт, минералдуу суулар жана алкоголсуз ичимдиктер), машина куруу жана металл иштетүү (26,8%; ири ишканалары «Машина куруу заводу» ААК, «Кавказкабель» ЖАК, «Терекалмаз» ААК), түстүү металлургия (5,8%; «Гидрометаллург» ААК), курулуш материалдары (3,7%).

Темир жолунун узундугу 133,3 км, автомобилдики 3101,6 км (анын ичинде1968,5 кми асфальтталган). Республиканын аймагы аркылуу Түндүк-Кавказ темир жол тармагы, «Кавказ» федерациялык автомагистралы өтөт. Эл аралык аэропорту бар. Республикада 301 жалпы билим берүүчү, 28 башталгыч жана орто окуу жайы, 7 Жогорку окуу жайлары (анын ичиндеуниверситет; филиалдар менен), 5 театр (анын ичиндемузыкалык, куурчак), филармония, 2 бий жана ыр-бий ансамбли, 11 музей (анын ичиндеКайсын Кулиевдин үй-музейи ж. б.), 3 китепкана (анын ичиндеазиздер үчүн) бар.

• “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 3-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. 784 бет, илл. ISBN 978 9967-14-074-5