Кириллица

Кириллица
Типи:	Консонант-вокал
Тилле:	буруннгу славян, клиса-славян, орус, серб, болгар, македон, украин, къарачай-малкъар эм кёб башха тилле
Джазылгъаны:	солдан онгнга
Тарихи
Къуралгъан джери:	Къыбыла-Кюнчыгъыш Европа
Къурагъан:	Охридчи Климент Кирилл бла Мефодий
Кёзюую:	IX ёмюрден башлаб (бусагъатдагъы шекилинде XVI ёмюрню ахырындан башлаб)
Чыкъгъаны
— Финикий алфавит 0— Грек алфавит 00— Кеч кириллица
Кодлары
Юникодну диапазону:	U+0400 — U+04FF U+0500 — U+052F U+2DE0 — U+2DFF U+A640 — U+A69F
ISO 15924:	Cyrl Cyrs (Эски кириллица)
Сурат юлгю
тюрлендириу

1) Эски-славян харифле: глаголица бла бирге эски-славян тилни буруннгу харифлигине саналады;

2) Кирилл алфавитле: эски-славян кириллицаны тамалында башха тил ючюн къуралгъан джазма система бла алфавитди.

Кириллицаны тамалында кёб славян тиллени алфавитлери къуралгъанды:

• белорус тил (белорус алфавит),
• болгар тил (болгар алфавит),
• македон тил (македон алфавит),
• русин тил (русин алфавит),
• орус тил (орус алфавит),
• серб тил (вуковица),
• украин тил (украин алфавит),
• черногор тил (черногор алфавит).

Аны тышында алгъыннгы СССР-ни халкъларыны асламысы да кириллицаны тамалында алфавитлеге кёчюрюлгендиле, бусагъатда Россия Федерацияны законларына кёре, Россияда джашагъан халкъланы тиллери да кирилл харифлени хайырланыргъа керекдиле.

IX ёмюрге дери славян тиллени джазмалары болгъанды деген билги джокъду. 863 джылгъа джууукъда Солундан (Салоникле) Константин (Кирилл) Философ бла Мефодий къарнашла византий император Михаил III буйругъу бла славян тилге джазманы къурагъандыла. Къарнашланы кюрешгенлери бла бу харифлик къыбыла славян джерледе бек джайылгъандыла, ол джайылыу Римни рахатсыз этгенлей тургъанды, алай бла 885 джыл Рим папа кириллицаны клисада джасакъ этгенди.

Болгармияда сыйылы патчах Борис 860 джыл христианлыкъны алгъанды. Андан башлаб Болгария славян джазманы джайылыууну аралыгъы болуб башлайды. Былайда биринчи китаб школ ачылады — Преслав китаб школ — анда дин китабланы кирил-мефодий оригиналлары джангыдан джазылгъандыла (Инджил, Забур (псалтырь), Абыстол, дууала), грек тилден джангы кёчюрюуле этиледи, бурурнгу славян тилде джангы чыгъармала чыгъадыла («О письменехъ Чрьноризца Храбра»).
Славян джазманы эм бек джайылгъан, «джашнагъан» заманына, Болгарияда патчах Уллу Симеонну (893—927 дждж.) эмда аны джашы Борис патчахны башда заманлары саналады. Кечирек эски-славян тил Сербиягъа джайылады, X ёмюрню ахырында Киев Бийликде дин тил болады.
Эски-славян тил кюнчыгъыш славянланы къраллыкъларында дин тил болгъаны себебли, буруннгу орус тил джанындан кириу этиледи. Бу эски-славян тил кюнчыгъыш славян тилле бла къатышыб, бир тюрлю халгъа келеди.

Аллында кириллица бла кюнчгыъыш славянла, къыбыла славянланы бир къаууму эмда румынлыла хайырланнгандыла («румын кириллица»); заман бла аланы алфавитлери кеслерича тюрлене, айры халгъа келгендиле, алай а харифлени джазылыуу эмда орфографияны принциплери ушаш къалгъандыла (босанчица атлы кюнбатыш серб кириллица вариантны тышында) .

Биринчи кирилл алфавитни къурамы белгили тюлдю; «классика» эски-славян кириллица 43 харифден къуралады, алай а анда кечирек къуралгъан харифледа бардыла (ы, оу, йотланнганла). Кириллица саулайы бла грек алфавитни къошады кесине, алай а бир-бир грек харифле (кси, пси, фита, ижица) аллында болгъан орунларында тюлдюле, ахырына салыннгандыла. Грек алфавитде болмагъан кирилл харифлени бир къаууму джазылгъанлары бла глаголицаны харифлерине ушайдыла. Ц бла Ш ол заманны башха алфавитни харифлерине ушайдыла (арамей джазма, эфиоп джазма, копт джазма, чууут джазма, брахми) къайсы алфавитден келгенин белгилеген бек къыйынды. Б шекили бла В харифге ушайды, Щ Ш харифге. Диграфланы къурауну принциплери (ЪI харифден Ы, ОУ, йотланнганла) глаголица харифлени ызындан келеди.

Санланы джазыуда кириллицаны харифлери грек системадача хайырланады. Бек эски болуб, классика грек алфавитге огъунакъ кирмгене — сампи и стигма харифлени орнуна Ц (900) бла S (6) хайырланнгандыла; кечирек 90 белгилеген коппа да Ч хариф бла ауушдурулгъанды. Грек алфавитде болмагъан бир-бир харифле (сёз ючюн, Б, Ж), сан магъананы джюрютмегендиле.

Кириллицадагъы харифлени не энчи атлары болгъанды, неда грек алфавитден келген атланы джюрютгендиле (кси, пси); талай атны этимологиясы алкъын толу ачыкъланыб бошамагъанды. Кириллицаны баш белгилерини списогу:

 

 

Хариф	Джазыл- гъаны	Сан магъанасы	Окъулууу	Аты
А		1	[а]	аз
Б			[б]	бу́ки
В		2	[в]	ве́ди
Г		3	[г]	глаго́ль
Д		4	[д]	добро́
Е, Є		5	[е]	есть
Ж			[ж']	живе́те
Ѕ		6	[дз']	зело́
ʐ, З		7	[з]	земля́
И		8	[и]	и́же (8-ричное)
І, Ї		10	[и]	и (10‑ричное)
К		20	[к]	ка́ко
Л		30	[л]	лю́ди
М		40	[м]	мысле́те
Н		50	[н]	наш
О		70	[о]	он
П		80	[п]	поко́й
Р		100	[р]	рцы
С		200	[с]	сло́во
Т		300	[т]	тве́рдо
ОУ, Ү		(400)	[у]	ук
Ф		500	[ф]	ферт
Х		600	[х]	хер
Ѡ		800	[о]	оме́га
Ц		900	[ц’]	цы
Ч		90	[ч’]	червь
Ш			[ш’]	ша
Щ			[ш’т’] ([ш’ч’])	ща
Ъ			[ъ]	ер
Ы			[ы]	еры́
Ь			[ь]	ерь
Ѣ			[æ], [ие]	ять
Ю			[йу]	ю
ΙΑ			[йа]	А йотланнган
Ѥ			[йэ]	Е йотланнган
Ѧ		(900)	[эн]	юс гитче
Ѫ			[он]	юс уллу
Ѩ			[йэн]	юс йотланнган гитче
Ѭ			[йон]	юс йотланнган уллу
Ѯ		60	[кс]	кси
Ѱ		700	[пс]	пси
Ѳ		9	[θ], [ф]	фита́
Ѵ		400	[и], [в]	и́жица

Таблицада берилген хариф атла Россияда бусагъатдагъы клиса-славян тилде да джюрютюледиле.

Харифлени окъулууу диалектге кёре тюрленирге болгъанды. Ж, Ш, Ц харифле бурун заманлада джумушакъ тунакыла болгъандыла *(бусагъатда къатыдыла); Ѧ бла Ѫ аллында бурундан келген ачыкъ тауушла болгъандыла.

Славян халкъланы бусагъатдагъы кирилл алфавитлери

• 1990 джылгъа дери украин алфавит …ШЩЬЮЯ тюл …ШЩЮЯЬ бла бошалгъанды.
• Белорус, македон эмда украин джазмада хариф саналмагъан эмда алфавитге кирмеген апострофхайырланады. Белорус эмда украин джазмалада ол (кириллица)|къаты белгини Ъ]] орнун тутады. Македон тилде уа Шва ачыкъ тауушду.
• Болгар тилде Ъ — айрыучу белги тюлдю, айры ачыкъ тауушну белгисиди.

Эски (реформалагъа дери) граждан кирилл алфавитле

(Джаякълаулада хариф статусу болмагъан белгиле эмда белгиленнген датадан алгъаракъ хайырланыудан чыкъгъан харифле берилгендиле.)

 

Бусагъатда официал алфавит кибик бу къраллада хайырланады:

• Хачыпсы (хачыпсы тил)
• Белоруссия (белорус тил)
• Босния эм Герцеговина (серб тил)
• Болгария (болгар тил)
• Къазахстан (къазах тил)
• Къыргъызстан (къыргъыз тил)
• Шимал Македония (македон тил)
• Монголия (монгол тил)
• Приднестровье (кирилл джазмасы бла молдаван тил)
• Россия (орус тил)
• Сербия (серб тил)
• Таджикистан (таджик тил)
• Украина (украин тил)
• Черногория (черногор тил)
• Къыбыла Тегей (тегей тил)

Къарачай-малкъар тил да 1938-39 джылладан башлаб кириллицаны тамалында харифле бла хайырланады

• Альтернатив кодировка (CP866)
• Баш кодировка
• Болгар кодировка
• CP855
• ISO 8859-5
• КОИ-8
• ДКОИ-8
• MacCyrillic
• Windows-1251

Юникодда кирилица

5.1 версиялы Юникодда тёрт бёлюм айрылгъанды:

Юникодда басымы бла кириллицада джазылгъан хариф джокъду, ол себебден аланы къурамлы этерге керек болады, - U+0301 («combining acute accent») символ басымлы ачыкъдан сора къошулады.

• Славян тилле эмда кодировкала ([1])
• Эпоха письменности — кириллица бла глаголицаны тарихи.

Викигёзенде (Wiki Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Кириллица.