Кірыліца

Назва паходзіць ад імені славянскага асветніка Канстанціна (Кірыла) Філосафа. Мяркуюць, што пісьмо створана ў сярэдзіне 9 ст. на аснове глаголіцы і грэчаска-візантыйскага ўстаўнага пісьма. Мела 43 літары (11 ст.): 24 візантыйскага паходжання, 19 самастойных. 27 літар мелі лікавае значэнне (літара з цітлай).

Кірыліца
Тып пісьма	кансанантна-вакалічнае пісьмо
Мовы	стараславянская, царкоўнаславянская, беларуская, руская, сербская, балгарская, македонская, украінская, малдаўская і многія іншыя
Гісторыя
Месца ўзнікнення	Паўднёва-Усходняя Еўропа
Стваральнік	Клімент Охрыдскі (меркавана) Кірыл і Мяфодзій (традыцыйна)
Дата стварэння	IX стагоддзе
Перыяд	з IX ст. (у сучасным выглядзе з канца XVI ст.)
Паходжанне	Егіпецкае пісьмо Протасінайскае пісьмо Фінікійскі алфавіт Грэчаскі алфавіт (Копцкі алфавіт) (Глаголіца)
Уласцівасці
Напрамак пісьма	злева направа[d]
ISO 15924	Cyrl
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Шырока ўжывалася ў стараславянскіх, потым ва ўсходнеславянскіх пісьменнасцях Сярэдневякоўя, у т. л., у старабеларускім пісьменстве (14—18 ст.). Пры развіцці моў, якія запісваліся кірыліцаю, яе алфавітна-літарны склад перастаў дакладна адпавядаць іх гукавой сістэме.

Найстаражытнейшыя помнікі кірыліцы: надпісы на руінах царквы ў Праславе (9 ст., Балгарыя), на гліняным посудзе з раскопак пад Смаленскам (пач. 10 ст.), балгарскі надпіс у Дабруджы (943), берасцяныя граматы (10—15 ст.), Савава кніга і Супрасльскі рукапіс (11 ст.), першы датаваны рукапіс — Астрамірава Евангелле (1056—1057).

Верагодна, кірылічнае пісьмо распрацоўвалі і распаўсюджвалі паслядоўнікі Кірыла і Мяфодзія, а не самі Кірыл і Мяфодзій, таму такая назва пісьменнасці хутчэй аддае даніну павагі, чым абазначае аўтарства.

У беларускай, рускай, балгарскай, македонскай і сербскай мовах кірыліца таксама вядома пад назваю «азбука», якая паходзіць ад старое назвы дзвюх першых літар кірылічнага алфавіта (гэтак жа як і слова алфавіт пайшло ад першых дзвюх грэчаскіх літар альфа і бета).

 

Каля 863 года браты Канстанцін (Кірыл) Філосаф і Мяфодзій з Салуні (Салонікі) па загадзе візантыйскага імператара Міхаіла III^[ru] ўпарадкавалі пісьменнасць для стараславянскай мовы і выкарыстоўвалі новую азбуку для перакладу на славянскую мову грэчаскіх рэлігійных тэкстаў^:44. Доўгі час дыскусійным заставалася пытанне, ці была гэта кірыліца (і ў такім выпадку глаголіцу лічаць тайнапісам, які з'явіўся пасля забароны кірыліцы) або глаголіца — азбука, якія адрозніваюцца амаль выключна напісаннем. Цяпер у навуцы пераважае погляд, згодна з якім глаголіца першасная, а кірыліца другасная (у кірыліцы глагалічныя літары заменены на вядомыя грэчаскія). Глаголіца доўгі час у некалькі змененым выглядзе ўжывалася у харватаў (да XVII ст).

З'яўленне кірыліцы, заснаванай на грэчаскім статутным (урачыстым) пісьме — унцыяле^:45, звязваюць з дзейнасцю балгарскай школы кніжнікаў (пасля Кірыла і Мяфодзія). У прыватнасці, у жыцці святога Клімента Охрыдскага прама пішацца аб стварэнні ім славянскага пісьменства ўжо пасля Кірыла і Мяфодзія. Дзякуючы папярэдняй дзейнасці братоў азбука атрымала шырокае распаўсюджванне ў паўднёваславянскіх землях, што прывяло ў 885 годзе да забароны яе выкарыстання ў царкоўнай службе рымскім папам, які змагаўся з вынікамі місіі Канстанціна-Кірыла і Мяфодзія.

У Балгарыі цар Барыс у 860 годзе прыняў хрысціянства. Балгарыя становіцца цэнтрам распаўсюджвання славянскага пісьменства. Тут ствараецца першая славянская кніжная школа — Праслаўская кніжная школа — перапісваюцца Кірыла-Мяфодзіеўскія арыгіналы богаслужбовых кніг (Евангелле, Псалтыр, Апостал, царкоўныя службы), робяцца новыя славянскія пераклады з грэчаскай мовы, з'яўляюцца арыгінальныя творы на стараславянскай мове («О письменехъ Чрьноризца Храбра»).

Шырокае распаўсюджанне славянскага пісьменства, яго «залаты век», адносіцца да часу валадарання ў Балгарыі цара Сімяона Вялікага (893—927 гг.), сына цара Барыса. Пазней стараславянская мова пранікае ў Сербію, а ў канцы X стагоддзя становіцца мовай царквы ў Старажытнарускай дзяржаве.

Стараславянская мова, быўшы мовай царквы на Русі, адчувала на сабе ўплыў старажытнарускай мовы. Гэта была стараславянская мова рускай рэдакцыі, бо ўключала ў сябе элементы жывой ўсходнеславянскай гаворкі.

Першапачаткова кірыліцай карысталіся частка паўднёвых славян, усходнія славяне, а таксама румыны; з часам іх алфавіты некалькі разышліся адзін ад аднаго, хоць напісанне літар і прынцыпы арфаграфіі заставаліся (за выключэннем заходнесербскага варыянта) у цэлым агульнымі.

•  
  Азбука з кнігі Івана Фёдарава. 1574 год
•  
  Азбука ў буквары Лаўрэнція Зізанія. Вільня, 1596 год
•  
  Шрыфт тыпаграфіі Мамонічаў. Каля 1600 года
•  
  Тытульны ліст буквара Спірыдона Собаля. Куцеінская друкарня, 1631 год
•  
  Друкаваны буквар Васіля Бурцова. Масква, 1634 год

Класічная кірыліца

Буква Устаўнае напісанне Лікавае значэнне Чытанне Назва А   1 [а] аз Б   [б] бу́кі В   2 [в] ве́дзі Г   3 [г] глаго́ль Д   4 [д] дабро́ Е, Є   5 [е] есць Ж   [ж'] жыве́це Ѕ   6 [дз'] зяло́ Ꙁ, З   7 [з] зямля́ И   8 [і] і́жэ (і 8-рычнае) І, Ї   10 [і] і (і 10-рычнае) К   20 [к] ка́ка Л   30 [л] лю́дзі М   40 [м] мысле́це Н   50 [н] наш О   70 [о] он П   80 [п] пако́й Р   100 [р] рцы С   200 [с] сло́ва Т   300 [т] тве́рда Ѹ, Ꙋ   (400) [у] ук Ф   500 [ф] ферт		Буква Устаўнае напісанне Лікавае значэнне Чытанне Назва Х   600 [х] хер Ѡ   800 [о] аме́га Ц   900 [ц’] цы Ч   90 [ч’] чэрв Ш   [ш’] ша Щ   [ш'т’] ([ш'ч’]) шта Ъ   [ъ] ёр Ы   [ы] еры Ь   [ь] ер Ѣ   [æ], [іе] яць Ю   [йу] ю Ꙗ   [йа] А ётаванае Ѥ   [йэ] Е ётаванае Ѧ   (900) [эн] Малы юс Ѫ   [он] Вялікі юс Ѩ   [йэн] юс малы ётаваны Ѭ   [йон] юс вялікі ётаваны Ѯ   60 [кс] ксі Ѱ   700 [пс] псі Ѳ   9 [θ], [ф] фіта́ Ѵ   400 [і], [в] іжыца

Графіка ў 10—18 ст. паслядоўна існавала ў формах: устаў, паўустаў (з 14 ст.), скорапіс (з канца 14 ст., у бытавой і дзелавой перапісцы, у т.л. і ў ВКЛ), у кніжных загалоўках — арнаментальная вязь.

У Расіі ў выніку рэформы 1708 быў створаны грамадзянскі шрыфт (Гл. таксама: Ілля Капіевіч), які стаў асновай для сучасных сістэм кірылаўскага пісьма.

Алфавіты славянскіх моў

Алфавіты неславянскіх моў

Дарэформенныя грамадзянскія алфавіты

(У дужках стаяць знакі, якія не мелі афіцыйнага статуса літар, а таксама літары, якія выйшлі з ужытку раней за прыведзеную дату.)

Распаўсюджанасць у свеце

 

Афіцыйны алфавіт

На цяперашні час у якасці афіцыйнага алфавіта кірыліца выкарыстоўваецца ў наступных краінах:

  Абхазія (часткова прызнаная дзяржава)

• абхазская мова
• руская мова

  Беларусь

• беларуская мова
• руская мова

  Боснія і Герцагавіна

• сербская мова

  Балгарыя

• балгарская мова

  Казахстан

• казахская мова
• руская мова

  Кыргызстан

• кыргызская мова
• руская мова

  Паўночная Македонія

• македонская мова

  Малдова

• руская мова ў   Гагаузіі

  Манголія

• мангольская мова

  Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка (непрызнаная дзяржава)

• малдаўская мова
• руская мова
• украінская мова

  Расія

• руская мова
• дзяржаўныя і афіцыйныя мовы ў Расіі (акрамя вепскай, карэльскай і фінскай моў)

  Сербія

• сербская мова
• русінская мова/дыялект у   Ваяводзіне

  Таджыкістан

• таджыкская мова
• руская мова

  Украіна

• украінская мова
• руская мова ў некаторых абласцях

  Чарнагорыя

• чарнагорская мова (разам з лацініцаю)
• сербская мова

  Паўднёвая Асеція (часткова прызнаная дзяржава)

• асецінская мова
• руская мова

У мінулым

  Азербайджан

• азербайджанская мова (пераведзена на лацініцу ў 1990-я гады)

  Малдова

• гагаузская мова ў   Гагаузіі (пераведзена на лацініцу ў 1996 годзе)

  Узбекістан

• узбекская мова (пераведзена на лацініцу ў 1993 годзе)
• каракалпакская мова ў   Каракалпакстане (пераведзена на лацініцу ў 1994 годзе)

  Туркменістан

• туркменская мова (пераведзена на лацініцу ў 1990-я гады)

• CP866 (Альтэрнатыўная кадзіроўка)
• Асноўная кадзіроўка
• Балгарская кадзіроўка
• CP855
• ISO 8859-5
• КАІ-8 (руск.: КОИ-8)
• ДКАІ-8
• MacCyrillic
• Windows-1251 (CP1251)

Кірыліца ва Унікодзе

Ва Унікодзе версіі 6.0 для кірыліцы выдзелена чатыры раздзелы:

Ва Унікодзе няма кірылічных літар з націскам, таму яны кадзіруюцца як састаўныя шляхам дабаўлення сімвала U+0301 («combining acute accent») пасля націскной галоснай (напрыклад, ы́ э́ ю́ я́).

Доўгі час найбольш праблемнаю была царкоўнаславянская мова, але пачынаючы з версіі 5.1 ужо прысутнічаюць практычна ўсе патрэбныя сімвалы.

• Глаголіца
• Стараславянская азбука
• Клімент Охрыдскі