Кирилица: азбука

Таа е заснована на старата кирилица развиена во крајот на IX век од н.е. во Преславската книжевна школа за време на Првото Бугарско Царство. Таа е основата на азбуките кои се користат за разни јазици, особено оние од православно словенско потекло и несловенски јазици кои биле под влијание на рускиот јазик. Во 2011 околу 252 милиони луѓе во Евроазија ја користеле како официјална азбука на нивните национални јазици, со што пола од нив се во Русија. Со влегувањето на Бугарија во Европската Унија на 1 јануари 2007 година, кирилицата стана третото официјално писмо на Европската Унија, по латиничното писмо и грчкото писмо.

Кирилица
Тип	Азбука
Период	Старата кирилица постоела од околу 940 година
Правец на пишување	од лево кон десно
Јазици	Национално писмо на:  Белорусија  Босна и Херцеговина (покрај латиничното)  Бугарија  Казахстан (покрај латиничното)  Киргистан  Македонија  Монголија (покрај монголското)  Црна Гора (покрај латиничното)  Русија  Србија (покрај латиничното)  Таџикистан  Украина
Сродни писма
Матични системи	Египетски хиероглифи Протосинаетска азбука Феникијска азбука Грчка азбука Глаголица Кирилица
Сродни системи	Латиница Коптска азбука Ерменска азбука Грузиска азбука Грчка азбука
ISO 15924
Уникод
Уникоден опсег	U+0400–U+04FF Cyrillic U+0500–U+052F Cyrillic Supplement U+2DE0–U+2DFF Cyrillic Extended-A U+A640–U+A69F Cyrillic Extended-B U+1C80–U+1C8F Cyrillic Extended-C
Оваа страница може да содржи фонетски симболи од меѓународната фонетска азбука (МФА).

Кирилицата е изведена од грчкото унцијално писмо потпомогнато од буквите од постарата глаголичка азбука, вклучувајќи и некои лигатури. Овие дополнителни букви биле користени за старословенските звуци кои не постоеле на грчки. Писмото е именувано во чест на браќата Свети Кирил и Методиј кои ја создале глаголицата. Современите научници веруваат дека кирилицата била развиена и формализирана од првите ученици на Кирил и Методиј.

На почетокот на 18 век, кирилицата користена во Русија во голема мера била реформирана од страна на Петар Велики по неговото враќање од неговата Голема амбасада во Западна Европа. Новата форма на писмото беше послична на латиницата, неколку архаични букви биле отстранети и неколку букви биле лично создадени од страна на Петар Велики (како што е Я која беше инспирирана од латиничната R). Типографската култура на Западна Европа исто така беше усвоена.

Кирилицата се проширила низ источнословенските и некои од јужнословенските територии и се користела за пишување на локалните јазици како што е старорускиот. Нејзината адаптација од локалните јазици произвела голем број на кирилични азбуки.

 

Буквите исто така имале бројчени вредности кои не биле засновани на кириличниот азбучен ред, туку биле наследени од грчките претходници на буквите.

Старата кирилица тешко се претставувала на компјутерите. Многу од формите на буквите се разликувале од тие на современата кирилица, се разликувале во голема мера во разните ракописи и се менувале со текот на времето. Неколку фонтови вклучуваат соодветни глифи за создавање на азбуката.

Стандардниот Unicode 5.1 објавен на 4 април 2008 година, во голема мера ја подобри поддршката на компјутерите во однос на Старата кирилица и современиот црковнословенски јазик. Во Microsoft Windows, фонтот на корисничкиот интерфејс на Segoe UI има целосна поддршка за архаичните кирилични букви дури од Windows 8.

Текот на развојот на кириличната типографија преминал директно од средновековната фаза при крајот на барокот, без ренесансна фаза како во Западна Европа. Доцносредновековните кирилични букви (кои сѐ уште постојат на многу иконски натписи денес) имале карактеристична тенденција да бидат многу издолжени и тесни, вообичаено со споен начин на пишување.

Петар Велики, цар на Русија, ја направил задолжителна употребата на латинизираните форми на писмото во почетокот на XVIII век. Со текот на времето, овие форми биле во голема мера прифатени и во другите јазици кои го користиле писмото. На тој начин, за разлика од поголемиот дел од модерните грчки фонтови кои ги задржале принципите на дизајн на малите букви (како што се поставувањето на серифи, правилата за дебелината на буквите, иако грчките големи букви ги користат принципите на дизајн на латиницата), современите кирилични фонтови се во голема мера исти со тие на модерните латинични фонтови во рамките на исто фонтско семејство. Создавањето на некои од кириличните сметачки фонтови според латиничните исто така придонесе за нагледна латинизација на кирилицата.

 

Големите и малите букви на кириличните облици немаат големи разлики како во латиничната типографија.

Кириличните фонтови како и латиничните имаат обични и курзивни форми (практично сите популарни современи фонтови вклучуваат паралелни групи на латиница и кирилица, каде што многу од глифите, на било големи или мали букви, едноставно се исти за двете). Сепак, терминологијата за фонтот во повеќето словенски јазици (на пример македонскиот, рускиот итн.) не ги користи зборовите "римски" и "италски" во оваа смисла. Наместо тоа, номенклатурата ги следи германските начини на именување:

 

Во стандардниот македонски и стандардниот српски јазик за некои курзивни букви е дозволено да бидат различни од оние што се користат во другите јазици, а во регуларните форми нема разлики од други јазици . Овие форми исто така често се користат и во регуларните фонтови особено за реклами, патни знаци, натписи, постери и слично, тие помалку се користат во весници или книги.

 

Меѓу другите, кирилицата е стандардно писмо за пишување на следниве јазици:

• Словенски јазици: белоруски, бугарски, македонски, руски, русински, српскохрватски (за стандарден српски, босански и црногорски), украински
• Несловенски јазици: апхаски, алеутски (денес главно во црквните текстови), башкирски, чувашки, ерзјански, казахстански (каде ќе се замени со латиницата до 2025), килдинсколапонски, Коми, киргиски, мариски, мокшански, монголски, осетски, ромски (на некои дијалекти), јакутски, таџилчки, татарски, тлингитски (денес само во црквните текстови), тувански, удмуртски, Јуит (во сибирски Јупик) и Јупипк (во Алјаска).

Кириличното писмо исто така се користи за јазиците на Алјаска, словенска Европа (освен за западните Словени и некои јужни Словени), Кавказ, Сибир и рускиот Далечен Исток.

Првата азбука изведена од кирилицата била Абур која се користи за Коми. Други кирилилни азбуки се молдоцовската азбука за комскиот јазик и разни азбуки на кавказките јазици.

Македонска кирилица

Македонската кирилична азбука била составена во 1945 година по налог на АСНОМ. Има 31 буква и е најслична со српската кирилична азбука со исклучок на буквите Ѕ, Ќ и Ѓ. Македонската кирилица ги содржи следниве букви (гласови):

А а Б б В в Г г Д д Ѓ ѓ Е е Ж ж З з Ѕ ѕ И и
Ј ј К к Л л Љ љ М м Н н Њ њ О о П п Р р
С с Т т Ќ ќ У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Џ џ Ш ш

Бидејќи писмото било измислено и популаризирано од страна на следбениците на Св. Кирил и Методиј, името ја означува почитта кон нив наместо нивно авторство. Името "Кирилица" често ги збунува луѓето кои не се запознаени со историјата на писмото бидејќи тоа не се идентификува со земјата на потекло (за разлика од "грчка азбука"). Некои ја нарекуваат "руска азбука" бидејќи руската е најпопуларната и највлијателната азбука заснована на писмото.

На македонски, бугарски, руски и српски кириличното писмо е исто така познато како азбука, збор добиен од старите имиња на првите две букви од повеќето кирилични азбуки (исто како што терминот алфабет потекнува од првите две грчки букви, алфа и бета).

 

Кирилицата беше создадена во Првото Бугарско Царство. Првата варијанта, Старата кирилица, беше создадена во Преславската книжевна школа. Таа била изведена од грчкото унцијално писмо, дополнето со лигатури и согласки од постарата глаголичка азбука за звуците кои не постоеле во грчкиот јазик. Според традицијата кирилицата и глаголицата биле формализирани или од страна на Свети Кирил и Методиј кои го шириле христијанството меѓу јужните Словени, или од страна на нивните ученици. Пол Куберлеј смета дека иако Кирил ја има кодифицирано и проширено глаголицита, неговите учениците биле тие кои ја создале кирилицата од грчки букви во 890-тите како посоодветно писмо за црковните книги. Подоцна кирилицата се проширила меѓу другите словенски народи, како и меѓу несловенските Власи и Молдавци.

Кирилицата и глаголицата се користеле за црквнословенскиот јазик, особено за старословенската варијанта. Оттука, изразите како што се "И е десеттата кирилична буква" обично се однесуваат на редоследот на црквнословенската азбука; не секое кирилично писмо ја користи секоја буква која постои во писмото.

Кирилицата ја замени глаголицата во 12 век. Литературата произведена на старословенски јазик наскоро се прошири на север и стана language franca на Балканот и Источна Европа. Азбуката што се користи за современиот црковнословенски јазик во православните и источно-католичките обичаи сѐ уште изгледа како Старата кирилица. Сепак, во текот на милениумот по создавањето, кирилицата се адаптирала на промените во говорниот јазик, развила регионални варијации за да одговара на одликите на националните јазици и беше подложна на академски реформи и политички декрети. Еден познат пример за таквите јазични реформи може да му се припише на Вук Стефановиќ Караџиќ кој од српската кирилица отстранил одредени графеми кои веќе не биле застапени во говорниот јазик и вовел графеми специфични за српскиот (односно Љ Њ Ђ Ћ Џ Ј), дистанцирајќи ја од црквнословенската азбука во употреба пред реформата. Денес, многу јазици на Балканот, Источна Европа и северниот дел на Евроазија користат кирилични азбуки.

Латиница

 

Голем број на јазици пишувани со кирилично писмо исто така се пишуваат и со латиницата, како што се азербејџанскиот, узбечкиот, српскиот и романскиот (во Република Молдавија до 1989 година, во Романија во текот на 19 век). По распаѓањето на Советскиот Сојуз во 1991 година, некои од поранешните републики официјално ја замениле кирилицата со латиницата. Транзицијата заврши во поголемиот дел од Молдавија (со исклучок на отцепениот регионот на Приднестровие, каде молдовската кирилица е официјална), Туркменистан, Азербејџан, но Узбекистан сѐ уште ги користи и двата системи на пишување. Според руската влада кирилицата мора да се користи за сите јавни комуникации во сите федерални субјекти на Русија, за да се промовираат поблиски врски низ федерација. Ова е доста контроверзно за говорниците на многу од словенските јазици; за другите како што се говорниците на чеченски и ингушетски, законот имал политички последици. На пример, сепаратистичката чеченска владата ја направила официјална латиничната скрипта која сѐ уште се користи од страна на многу Чечени. Оние во дијаспората, особено одбиле да ја користат чеченската кирилица која ја поврзуваат со рускиот империјализам.

 

Стандардниот српски ги користи и кирилицата и латиницата. Кирилицата е номинално официјалното писмо на српската администрација според српскиот устав; сепак, законот не ги регулира писмата на стандардниот јазик или пак самиот стандарден јазик воопшто. Во практиката писмата се еднакви, со што латиницата се користи почесто за нежслужбени работи.

Жуангското писмо, користено меѓу 1950-тите и 1980-тите години во делови од Народна Република Кина, користело мешавина од латинични, фонетски, нумерично-засновани и кирилични букви. Нелатиничните букви вклучувајќи ја и кирилица биле отстранети од азбуката во 1982 година и се замениле со латинични букви кои изгледале слично на буквите кои ги замениле.

Романизација

Постојат различни системи за романизацијата на кириличниот текст, вклучувајќи транслитерација на кириличниот правопис во латинични букви и транскрипција во однос на изговорот.

Стандардни системи на транслитерација на кирилицата во латиница се:

• Научна транслитерација, која се користи во лингвистиката врз основа на босанската и хрватската латиница.
• Работната група за романизациски системи на Обединетите Нации препорачува различни системи за одредени јазици. Овие се најчесто користeните во целиот свет.
• ISO 9:1995, од Меѓународната организација за стандардизација.
• Американското библиотечно здружение и библиотеката на конгресот за романизацијата на словенските азбуки (АLА-LC романизација), што се користи во библиотеките во Северна Америка.
• BGN/PCGN Романизацијата (1947), Американскиот одбор за географски имиња и Постојаниот комитет за географски имиња за британска службена употреба).
• GOST 16876, сега непостоечки советски транслитерациски стандард. Заменет од GOST 7.79 кој е еквивалент на ISO 9.
• Волапукското кодирање, неформална транслитерација на кириличен текст преку латинична ASCII.

Поврзано: Транслитерација на белорускиот, бугарскиот и македонскиот.

Кирилизација

Претставувањето на другите системи на пишување со кирилични букви се нарекува кирилизација.

• Список на јазици кои користат кирилица
• Список на кирилични букви
• Кирилични симболи во Уникод
• Глаголица
• Азбука
• Македонски писатели
• Југословенска Брајова азбука