Վարսակ: բույսերի ցեղ

 

Միամյա խոտաբույս է։ Արմատը փնջաձև է։ Ցողունը կանգուն, հանգուցավոր ծղոտ է, բարձրությունը՝ 60-120 սմ։ Տերևները նշտարաձև են, մերկ։ Ծաղկաբույլը ցրված կամ կողքի թեքված հուրան է՝ կազմված խոշոր, թեքված, կողքերից սեղմված 2-3 երկսեռ ծաղիկներով հասկիկներից։

Ծաղկում է մայիս-հունիսին։ Պտուղը թեփուկավոր կամ մերկ հատիկ է։ Հատիկի մակերեսը ծածկված է երկար, բարակ, միմյանց սեղմված մազմզուկներով։ Վարսակ հատիկակերային բույս է։

Հիմնականում տարածված է Հին աշխարհի բարեխառն երկրներում, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներում շատ քիչ տեսակներ կան։

Տնտեսական տեսանկյունից վարսակի ամենակարևոր տեսակներն են ցանովի վարսակը, կերային վարսակը, սովորական վարսակը։ Վարսակի մյուս տեսակները մոլախոտեր են, դրանցից է վնասակար մոլախոտը։

Ըստ The Plant List տվյալների բազայի՝ ցեղը ներառում է 22 տեսակ։

Հայաստանի տարածքում վայրի վիճակում տարածված է 6 (7) տեսակ՝ խրփուկ (A. fatua), վարսակ Լյուդովիկի (A. ludoviciana), վարսակ մորուսավոր (A. barbata) և այլն։ Հանդիպում է Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Վայոց ձորի, Շիրակի, Սյունիքի և այլ մարզերում։ Աճում է ճամփեզրերին, թփուտներում, դաշտերում, աղբոտ վայրերում և որպես մոլախոտ՝ ցանքերում։ Մշակության մեջ տարածված է վարսակ ցանովին (A. sativa)։

Տեսակներ

Մշակովի տեսակներ

Մեկ տեսակն ունի կոմերցիոն մեծ նշանակություն որպես հացահատիկային բույսեր, իսկ մյուս չորսն ունեն փոքր կամ տեղային նշանակություն։

1. Avena sativa – սովորական վարսակ, ունի գլոբալ նշանակություն և սովորաբար կոչվում է պարզապես վարսակ,
2. Avena abyssinica – Եթովպիական վարսակ, բնիկ է Եթովպիայում, Էրիթրեայում և Ջիբութիում, կլիմայավարժեցվել է Եմենում և Սաուդյան Արաբիայում,
3. Avena byzantina, քիչ քանակով աճեցվում է Հունաստանում և Միջին Արևելքում, առկա է Իսպանիայում, Ալժիրում, Հնդկաստանում, Նոր Զելանդիայում, Հարավային Ամերիկայում և այլն,
4. Avena nuda – մերկ վարսակ, որ կատարում է հիմնականում այն դերը Եվրոպայում, ինչ A. abyssinica տեսակը Եթովպիայում։ Այն երբեմն ներառվում է A. sativa տեսակի մեջ և նախկինում լայնորեն աճեցվում էր Եվրոպայում, քանի դեռ չէր փոխարինվել այդ տեսակով։ Քանի որ A. nuda տեսակն ավելի սննդարար է, քան սովորական վարսակը, նրա նշանակությունը մեծացել է վերջին տարիներին, հատկապես օրգանական գյուղատնտեսության մեջ։
5. Avena strigosa – փշոտ վարսակ կամ սև վարսակ, աճեցվում է որպես անասնակեր Արևմտյան Եվրոպայի որոշ տարածքներում և Բրազիլիայում։

Վայրի տեսակներ

Վարսակի որոշ տեսակներ աճում են վայրի ձևով, երբեմն որպես մոլախոտ գյուղատնտեսական հողատարածքներում։ Դրանք հայտնի են որպես վայրի վարսակ։ Աճում են մշակովի վարսակի ցանքատարածություններում, և դժվար է դրանց դեմ պայքարել քիմիական եղանակով, քանի որ ցանկացած ստանդարտ հերբիցիդ, որ կարող է պայքարել դրանց դեմ, կվնասի նաև բերքը։ Այդ պատճառով էլ պետք է պետք է կիրառել հատուկ հերբիցիդներ։

1. Avena aemulans - Եվրոպական Ռուսաստան
2. Avena barbata – բարակ վայրի վարսակ - Պորտուգալիայից և Մորոկկոյից Տաջիկստան
3. Avena brevis – կարճ վարսակ - Կենտրոնական և Հարավային Եվրոպա
4. Avena chinensis - Գերմանիա, Ավստրիա, ներմուծվել է Չինաստան, Բելառուս
5. Avena clauda - Բալկաններ, Միջին Արևելք, Կենտրոնական Ասիա
6. Avena eriantha - Հյուսիսային Աֆրիկա, Միջին Արևելք, Կենտրոնական Ասիա, Կովկաս
7. Avena fatua – սովորական վայրի վարսակ - Եվրոպա, Ասիա, Հյուսիսային Աֆրիկա, կլիմայավարժեցվել է Ավստրալիայում, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում, տարբեր կղզիներում
8. Avena longiglumis - Հյուսիսային Աֆրիկա, Իսրայել, Իսպանիա, Պորտուգալիա, Սարդինիա
9. Avena maroccana – Մարոկկոական վարսակ - Մարոկկո
10. Avena murphyi - Մարոկկո, Իսպանիա
11. Avena prostrata - Մարոկկո, Իսպանիա
12. Avena saxatilis - Սիցիլիա և մոտակա փոքր կղզիներ
13. Avena sterilis – ձմեռային վայրի վարսակ - Միջերկրածովյան երկրներ, Արևելյան Աֆրիկա, Ասիա, ներմուծվել է Հյուսիսային Եվրոպա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկա,
14. Avena strigosa - Իսպանիա, Ֆրանսիա, Պորտուգալիա, ներմուծվել է Եվրոպայի այլ տարածքներ, ինչպես նաև Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա և Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկա
15. Avena vaviloviana - Էրիթրեա, Եթովպիա
16. Avena ventricosa - Հյուսիսային Աֆրիկա, Միջին Արևելք
17. Avena volgensis - Եվրոպական Ռուսաստան

Օգտակար նյութերի բազմազանությունը, դրանց բավարար քանակությունը և համաչափությունը թույլ են տալիս վարսակի հատիկը, օսլան, փաթիլները օգտագործել բազմաթիվ հիվանդությունների դեպքում որպես դիետիկ կազդուրող սննդամթերք, մաշկային հիվանդությունների բուժման համար։

Բուժիչ հատկություններ ունեն նաև խոտը և հատիկի թեփը։ Արտադրվում է վարսակի դեղատնային ոգեթուրմ, որն ունի հանգստացնող հատկություն։ Վարսակի հատիկի կալորիականությունը 370 կկալ է, փաթիլներինը՝ 305 կկալ, եփված վիճակում զգալիորեն ավելի քիչ՝ 55 կկալ։ Այս ցուցանիշով հում վարսակը քիչ է տարբերվում մյուս հատիկավոր բույսերից, սակայն եփված վիճակում զգալիորեն զիջում է բրնձին (105 կկալ) և եգիպտացորենին (90)։

Պարունակում է 11-18 տոկոս սպիտակուց։ Ամինաթթուների բաղադրությամբ առավել մոտ է մարդու մկանների սպիտակուցին։ Պարունակում է մարդու օրգանիզմում չսինթեզվող ամինաթթուներ լիզին և տրիպտոֆան, շատ կարևոր է, որ, ի տարբերություն ցորենի, գարու, աշորայի (տարեկան), չի պարունակում «ալերգածին» (ցելիակիա) գլյուտեն։ Ճարպերի պարունակությամբ՝ 4-6,5 տոկոս, գերազանցում է այլ հացահատիկներին։ Վարսակում պարունակվող օսլան (40-60 տոկոս) կտրուկ չի բարձրացնում շաքարի մակարդակն արյան մեջ, քանի որ դանդաղ է յուրացվում՝ ապահովելով օրգանիզմը գլյուկոզայով և գլիկոգենով։

Վարսակը պարունակում է նաև բավարար քանակի վիտամին E (3,4 մգ), նիկոտինաթթու (PP, 1,1 մգ), պանտոտենաթթու (B₅), 0,9 մգ), ֆոլացին (B₉, 29 մկգ), պիրիդոքսին (B₆, 0,27 մգ), ռիբոֆլավին (B₂, 0,11 մգ), վիտամին K։

• Овёс // Никко — Отолиты. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 18).
• Лоскутов И. Г. Овес (Avena L.) Распространение, систематика, эволюция и селекционная ценность. — СПб., 2007.
• Лоскутов И. Г., Кобылянский В. Д., Ковалева О. Н. Итоги и перспективы исследования мировой коллекции овса, ржи и ячменя // Труды по прикладной ботанике, генетике и селекции. —Санкт-Петербург, 2007. — Т. 164. — ISBN 0202 - 3628. Архивировано из первоисточника 2 Նոյեմբերի 2014.
• Мальцев А. И. Овсюги и овсы. — Л.: Изд-во Всесоюзн. ин-та прикл. ботаники и новых культур, 1930. — 506 с.
• Рожевиц Р. Ю. Род 132. Овёс — Avena // Флора СССР. В 30 т. / Гл. ред. акад. В. Л. Комаров; Ред. тома Р. Ю. Рожевиц и Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1934. — Т. II. — С. 259. — 778 + XXXIII с. — 5175 экз.
• Ordem Gramineae em Jussieu, Antoine Laurent de (1789). "Genera Plantarum, secundum ordines naturales disposita juxta methodum in Horto Regio Parisiensi exaratam
• Quinion, Michael (1999): World Wide Words: Sow one's wild oats. Web posted 1999-NOV-27. Retrieved 2007-OCT-17.
• Zohary, Daniel; Hopf, Maria; Weiss, Ehud (2012). Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin (Fourth ed.). Oxford: University Press.

• Aveia contra o colesterol
• Família Poaceae
• Família Gramineae Արխիվացված 2007-01-03 Wayback Machine
• The grass genera of the world. Avena L. Արխիվացված 2009-08-20 Wayback Machine
• Avena
• PPP-Index Lista de espécies Արխիվացված 2019-09-16 Wayback Machine
• Abreviaturas (status nomenclatural dos sinônimos) Արխիվացված 2008-10-23 Wayback Machine
• USDA Plants Database
• Germplasm Resources Information Network (GRIN) Արխիվացված 2008-10-11 Wayback Machine

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վարսակ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վարսակ» հոդվածին։