Հանզա

Միավորման նպատակն էր հանզայական առևտրի գոտում մասնակիցներին արտոնություններով ապահովելը։ Հանզայական առևտրականների համար նեցուկ էին լինում ասպետական օրդենները։ Հանզան ներդրել է արտաքին ինքնուրույն քաղաքականություն, ձեռք է բերել ամրոցներ, աջակցել է օլիգարխիային։ Միավորման մասնակիցները հետևում էին Հանզայական Մեծ օրենսգրքին, որը լույս էր տեսել ամբողջ միության համար։

Առևտրական հարաբերությունների համակարգը հենվում էր գրասենյակների վրա։ Հանզայի արտասահմանյան գրասենյակները գտնվում էին Բերգենում, Լոնդոնում և Բրյուգգեում, Նովգորոդում, Վենետիկում և այլ քաղաքներում։ Եվրոպայի ներքին շրջանների առևտրի կենտրոնը և Բալթիկ և Հյուսիսային ծովերի միջև փոխաբեռնման կետը Լյուբեկն էր՝ միության փաստացի ղեկավարը։ Հանզաթագերի որոշումները սովորաբար սկսվում էին «Հանզան և Լյուբեկը վճռել են․․․» բառերով։

Առևտրական միությունների պատմությունը գնում է վաղ անցյալ։ Հին աշխարհի դարաշրջանում, օրինակ, հայտնի էր Աթենքի սիմմարխիան, հետագայում՝ արխեն, Իտալահռոմեական համադաշնությունը և այլն։ Միջնադարյան Եվրոպայի քաղաքային միություններից խոշորագույնը հանզայականն էր․ արդեն 12-րդ դարում Հյուսիսային և Բալթիկ ծովերում հայտնվեց Համբուրգի և Լյուբեկի առևտրականների միությունը, որը մրցում էր Քյոլնի, Մյունխենի և այլ քաղաքների հետ։ Միջնադարում գերմանական և լիվոնական քաղաքների միությունը Ռուսիայի խոշորագույն առևտրական գործընկերն էր։

Նատալյա Պոդալյակն առանձնացնում է Հանզայի գոյության չորս ժամանակաշրջաններ՝ առևտրականների կամ առևտրականների հասարակություն («Գոթլանդի ընկերակցություն» և այլն) (12-րդ դար - 13-րդ դարի վերջ), «Քաղաքների Հանզա» (13-րդ դարի վերջ ― 14-րդ դարի վերջ), «Հանզայի ամենաբարձր ակտիվության ժամանակաշրջան» (14-րդ դարի վերջ - 15-րդ դարի վերջ) և ճգնաժամ (15-րդ դարի վերջ - 17-րդ դարի կեսեր)։

Փոխզիջման որոնման և առևտրի մասնակիցների վրա միության ազդեցության հիմնական գործիքը, համաձայն Հանս Զաուերի հետազոտությունների, ծառայել են (15-րդ դարի վերջին)՝ բանակցությունները, դրամական վճարումները, տնտեսական հարկադրանքների միջոցառումները, այլ միություններ մտնելը, ռազմական պայքարը (որպես արտակարգ միջոցառում)։ Մյուս հետազոտողները հիշատակում են նաև քաղաքների տարածքային քաղաքականությունը։

Խնդիրների լուծման օրինակ կարելի է բերել հանզայական քաղաքների վենդական խմբավորման (վենդական քաղաքներ) և Մեկլենբուրգի դքսերի միջև «դրամական համաձայնությունը»։

Հիմնադրում

 

1226 թվականին Համբուրգը Լոնդոնում հիմնադրեց առևտրական գրասենյակ, իսկ 1241 թվականին՝ դաշնագրի համաձայն միավորվեց Լյուբեկի հետ։ Այս քաղաքների ներկայացուցչությունները ևս միավորվեցին ֆլամանդական առևտրի կենտրոն Բրյուգգեում։ Հետագայում այս միությանը միացավ նաև Քյոլնը։ 1299 թվականին Լյուբեկի նախաձեռնությամբ միացան նաև Ռոստոկ, Վիսմար, Լյունեբուրգ և Շտրալզունդ խոշորագույն առևտրական քաղաքները։ 1367 թվականին միությունն ընդգրկում էր մոտավորապես 70 քաղաք, իսկ 14-րդ դարի կեսերին՝ Բալթիկ և Հյուսիսային ծովերի, գետերի ափերին գտնվող բոլոր հյուսիսգերմանական քաղաքները։ Հանզայի կորիզը կազմում էին Համբուրգը, Լյուբեկը, Բրեմենը, հետագայում՝ Հռենոսի (Քյոլն), Վեզերի, Օդերի ափերի քաղաքները և Պրուսիայում տևտոնցիների գրաված մի շարք քաղաքներ՝ Գդանսկ, Թորն, Քյոնիգսբերգ, Բալթիկ ծովի արևելյան ափերին գտնվող Ռիգան (1282 թվականից) և Ռևոլը։ Հատուկ դերակատարում է խաղացել Գոթլանդ կղզում գտնվող Վիսբյու քաղաքը՝ որպես հարավային Սկանդինավիայի և Ռուսիայի միջև առևտրի կենտրոն, ինչպես նաև մի շարք նիդերլանդական քաղաքներ։ Ինչպես հաստատում են մերձբալթյան պատմագետները, օրինակ, Ի․ Բերգհոլցը, Հանզայական միությունը վերջնականապես ձևավորվել է 1367-1370 թվականներին։

1388 թվականին Անգլիան և Տևտոնական օրդենը դաշինք կնքեցին, որը հաստատեց Հանզայի արտոնությունը։ Միևնույն ժամանակ անգլիացի առևտրականները (գերմ.՝ liggende), ֆակտորները կամ «ծովերից այն կողմ գտնվող արևելյան հողերի թագավորական առևտրականները) պաշտպանել են Գդանսկում անգլիական առևտրական ֆակտորիայի (օտարերկրյա առևտրականների ավան) գոյությունը, որը դիմակայել է մինչև 1470-ական թվականները։

Ծաղկում

Հանզայի ծաղկումը սկսեց 14-րդ դարի երկրորդ կեսից և 15-րդ դարի սկզբից։ Հանզայի գրանցամատյանում ընդգրկվեցին 130 քաղաք, որոնցից մոտավորապես 100-ը՝ նավահանգստային, իսկ նրա ազդեցության տակ է գտնվել մինչև 3000 բնակավայր։ Միության փաստացի ղեկավարը Լյուբեկն էր։

 

Հանզայի գլխավոր նպատակն է դառնում արտասահմանում հանզայական վաճառականության առևտրական արտոնությունների ապահովումը և ընդարձակումը։ Շտրալզունդի խաղաղության պայմանագիրը ամրացրեց Հանզայի գերիշխող դիրքերը։ Նրա պայմանների համաձայն՝ վաճառականությունն իր նախկին արտոնությունները հաստատեց ոչ թե առանձին քաղաքների, այլ ամբողջ միության համար։ Օրինակ, իջեցվեց մուտքի և ելքի մաքսատուրքի վճարը, չեղարկվեց դանիական ամբողջ ծովափի իրավունքը․ դա նշանակում էր, որ այսուհետ ապահովվում էր բեռների փրկումը, պահպանումը և վերադարձը իրական տերերին։ 15 տարով Հանզային տրվեցին սքոնական Սաքնյոր, Ֆալդերբյու, Մալմյո և Հելսինգբորգ քաղաք-ամրոցները՝ եկամտի 2/3-ը ստանալու իրավունքով։

Ճգնաժամ

15-րդ դարի կեսերին սկսվում է Հանզայական միության թուլացումը։ Սա պայմանավորված է ներքին և արտաքին գործոններով։ Քաղաքների միջև սրվեցին պլեբեյների և արհեստավորների պայքարը, համքարությունների, բյուրգերականության և պատրիկության միջև մրցակցությունը։ Արտաքին գործոններն էին առևտրական այլ, քաղաքականապես համախմբող երկրների առևտրի շրջանները, համաճարակները, պատերազմները և այլն։ Միևնույն ժամանակ պահպանվեց հանզայական տնտեսական պոտենցիալի նշանակությունը։

1398 թվականին հանցայացիները զրկվեցին Անգլիայի իրենց արտոնություններից։ 1398 թվականին գրասենյակը Բրյուգգեից տեղափոխվեց Անտվերպեն։ Իվան III-ը 1494 թվականին փակեց Նովգորոդի Գերմանական տոնավաճառը։ Ազդեցության վերջնական կորուստը եղավ դեպի գաղութարարական երկրներ նոր ծովային ճանապարհների բացումը։ 1598 թվականին Անգլիայի թագուհի Եղիսաբեթ I-ը փակեց Ստիլյարդը (անգլ.՝ Steelyard, գերմ.՝ der Stahlhof)՝ Լոնդոնում ամրացած հանզայական տոնավաճառը։

1699 թվականին Հյուսիսային Հանզան կազմակերպեց հերթական համագումարը, որը դարձավ վերջինը։

Զանազան աղբյուրներ հանզայական քաղաքների քանակը նշում են 90-200։ Վերջին թիվը կարող է նշանակել, որ եթե քաղաքը նույնիսկ չի ընդգրկվել Միության կազմում, ապա օգտվել է Հելմի իրավունքից (շնորհվել է Տևտոնի օրդենի կողմից ավելի քան 255 եվրոպական քաղաքի)։ Հաշվի առնելով քաղաքները, որոնք արտոնություններ են տվել Հանզայի առևտրականներին, Միության ազդեցության տիրույթը արևմուտքում հասել է Լա Մանշ նեղուց (Օնֆլյոր, Դյեպ) և Լոնդոն, հյուսիսում՝ Բերգեն, իսկ հարավում Վենետիկ։ Ցանկ՝ ․

Գերմանիա

Քաղաքի նախկին (ներկայիս) անվանում	Քաղաքի հիմնադրման տարեթիվ	Լյուբեկի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Քուլմի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Մագդեբուրգյան իրավունքը ստանալու իրավունք	Միության մեջ ընդգրկվելու տարեթիվ	Միությունից դուրս գալու տարեթիվ
Լյուբեկ   Լյուբեկ	1143			1226	1259	1630 (1669)
Համբուրգ   Համբուրգ	808	1188		1510	1259
Լյունեբուրգ   Լյունեբուրգ	956 (1158)				1356
Վիսմար   Վիսմար	7003120000000000000♠ 13-րդ դար				1259
Ռոստոկ   Ռոստոկ	1161	1218		1259
Քիլ   Քիլ	1232	1242			1238	1518
Շտրալզունդ   Շտրալզունդ	1234	1234			1293
Դեմմին   Դեմմին	1140	1283			1292	1607
Գրայֆսվալդ   Գրայֆսվալդ	1209	1250			1280
Անկլամ   Անկլամ	1281				7003120000000000000♠ 13-րդ դար
Բրունսվիկ   Բրունսվիկ (Բրաունշվայգ)	1031	1430		1430	7003120000000000000♠ 13-րդ դար	7003160000000000000♠ 17-րդ դար
Բրեմեն   Բրեմեն	787			1646	1260
Մագդեբուրգ   Մագդեբուրգ	805			1188	1295	1666
Գոսլար   Գոսլար	922			1290	1267	1566
Էրֆուրտ   Էրֆուրտ
Շտադե   Շտադե	994	1209
Բեռլին   Բեռլին (տե՛ս նաև Քյոլն)	1244			7003124400000000000♠ մոտ 1244 թվական	7003130000000000000♠ 14-րդ դարի կեսեր	1451
Օդերի Ֆրանկֆուրտ   Օդերի Ֆրանկֆուրտ					7003143000000000000♠1430	7003144200000000000♠1442
Հաֆելբերգ   Հաֆելբերգ	948			1310	1359	1488
Թանգերմյունդե   Թանգերմյունդե	1109, 1275				1368 (1373)
Շտենդալ   Շտենդալ	1022			1160 (1215)	1359	1518
Գերդելագեն   Գերդելագեն	7003120000000000000♠ 13-րդ դարասկիզբ			1316	1358	1488
Քյոլն   Քյոլն						7003166900000000000♠1669
Դորտմունդ   Դորտմունդ
Մյունստեր   Մյունստեր
Օսնաբրյուկ   Օսնաբրյուկ					7003110000000000000♠ 12-րդ դար
Զոստ   Զոստ						7003160900000000000♠1609

Լատվիա

Քաղաքի նախկին (ներկայիս) անվանում	Քաղաքի հիմնադրման տարեթիվ	Լյուբեկի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Քուլմի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Մագդեբուրգյան իրավունքը ստանալու իրավունք	Միության մեջ ընդգրկվելու տարեթիվ	Միությունից դուրս գալու տարեթիվ
Ռիգա   Ռիգա	1201, 1226	1282

Լեհաստան

Քաղաքի նախկին (ներկայիս) անվանում	Քաղաքի հիմնադրման տարեթիվ	Լյուբեկի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Քուլմի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Մագդեբուրգյան իրավունքը ստանալու իրավունք	Միության մեջ ընդգրկվելու տարեթիվ	Միությունից դուրս գալու տարեթիվ
Շտետտին   Շտետտին (Շչեցին)	1243(?)	1237(?)		1243	1278
Կոլոբժեգ   Քոլբերգ (Կոլոբժեգ)	1255	1255			1284
Ռյուգենվալդե   Ռյուգենվալդե (Դարլովո)	7003120000000000000♠ 13-րդ դար	1271 и 1312			1350 и 1412
Շտոլպ   Շտոլպ (Սլուպսկ)	1265	1265 и 1310			1368	7003150000000000000♠ кон. XVI в.
Կամեն-Պոմորսկի   Կամմին (Կամեն-Պոմորսկի)	1176	1274
Վոլին   Յուլին (Վոլին)	7002800000000000000♠ конец IX в.	1277			1365
Ստարգարդ   Ստարգարդ-Շչենսկի)	1140	1292		1243	1363
Դանցիգ   Դանցիգ (Գդանսկ)	997	1263	1343,1377, 1380	1295—1343	1361	1669
Էլբինգ   Էլբինգ (Էլբլոնգ)	1237	1246
Քուլմ   Քուլմ (Քելմնո)	1065		1233		1298 (1300)	1443
Թորն   Թորն (Թորուն)	1233		1233		7003130000000000000♠ XIV в.
Կրակով   Կրակով					7003137000000000000♠c. 1370	7003150000000000000♠c. 1500
Բրեսլաու   Բրեսլաու (Վրոցլավ)					7003138700000000000♠1387	7003147400000000000♠1474

Ռուսաստան

Քաղաքի նախկին (ներկայիս) անվանում	Քաղաքի հիմնադրման տարեթիվ	Լյուբեկի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Քուլմի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Մագդեբուրգյան իրավունքը ստանալու իրավունք	Միության մեջ ընդգրկվելու տարեթիվ	Միությունից դուրս գալու տարեթիվ
Քյոնիգսբերգ   Քյոնիգսբերգ (Կալինինգրադ)	1255		1286, 1299, 1327		1339	1579
Մեծ Նովգորոդ

Նիդերլանդներ

Քաղաքի նախկին (ներկայիս) անվանում	Քաղաքի հիմնադրման տարեթիվ	Լյուբեկի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Քուլմի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Մագդեբուրգյան իրավունքը ստանալու իրավունք	Միության մեջ ընդգրկվելու տարեթիվ	Միությունից դուրս գալու տարեթիվ
Դեյվենտեր   Դեյվենտեր					7003100000000000000♠1000	7003150000000000000♠1500
Կամպեն   Կամպեն	1150	1236			7003130000000000000♠ нач. XIV в. и в 1441	1361-1370
Խրոնինգեն   Խրոնինգեն

Շվեդիա

Քաղաքի նախկին (ներկայիս) անվանում	Քաղաքի հիմնադրման տարեթիվ	Լյուբեկի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Քուլմի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Մագդեբուրգյան իրավունքը ստանալու իրավունք	Միության մեջ ընդգրկվելու տարեթիվ	Միությունից դուրս գալու տարեթիվ
Վիսբյու   Վիսբյու						1470
Ստոկհոլմ   Ստոկհոլմ

Էստոնիա

Քաղաքի նախկին (ներկայիս) անվանում	Քաղաքի հիմնադրման տարեթիվ	Լյուբեկի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Քուլմի իրավունքը ստանալու տարեթիվ	Մագդեբուրգյան իրավունքը ստանալու իրավունք	Միության մեջ ընդգրկվելու տարեթիվ	Միությունից դուրս գալու տարեթիվ
Ռևել   Ռևել (Տալլին)					7003128500000000000♠1285
Դորպատ   Դորպատ (Տարտու)					7003128000000000000♠ 1280-е

 

Հանզայական վաճառականները լողում էին Հյուսիսային և Բալթիկ ծովերի երկարությամբ, այլ նաև Արևմտյան Եվրոպա՝ մինչև Ջիբլարթարի նեղուց, իսկ հյուսիսում՝ ընդհուպ մինչև նորվեգական քաղաքներ։

Նոր ուղիներ էին հարթվում և յուրացվում դեպի Արևմտյան Ֆրանսիա ափեր, Պորտուգալիա, Վենետիկ և Իսլանդիա։

Լուգայի առևտրական ճանապարհը (Նարվա, Ռոսսոնի, Մշագա, Շելոբ, Լուգա ջրային ճանապարհ) վաճառականները նախընտրում էին միայն այն պարագայում, եթե ավանդական Վոլխով-Լադոգա-Նևա-Ֆիննական ծոց ճանապարհն ինչ-ինչ պատճառներով, օրինակ ռազմական, շրջափակված էր։

14-րդ դարում Հանզան հանզայական 7 քաղաքում (Լյուբեկ, Համբուրգ, Դանցիգ, Բրեմեն, Շտրալզունդ, Ռոստոկ և Վիսմար) ունեցավ ընդհանուր նավատորմ, որը բաղկացած էր համարյա 1000 նավից։ Միավորված նավատորմն ուներ 30—40 հազար լաստ, այսինքն մոտավորապես 80 000 տոն բեռնունակություն ։

Հանզայական տպագրության մեջ նկատելի է ծովային մեծապարփակ և ամուր նավ՝ կոգգ, որի նավակողերին 14-րդ դարի կեսերին անձնակազմից բացի կարող էին տեղակայվել 100 զինվոր, 20 ձի և մեկ պարսպակործան թնդանոթ։ Հանզացիները 14-րդ դարի վերջից ապրանքներ տեղափոխելու համար սկսեցին օգտագործել ծովային նավի նոր տեսակ՝ հոլք, որն օժտված էր ամրությամբ և 200-300 տոննա բեռնունակությամբ։

Հանզայական նավատորմի նկարները կնիքների վրա

Լյուբեկ քաղաքի կնիքը։ 1280 թվական։ Պատմաբաններին հայտնի է այլ, ավելի հին կնիք, որը թվագրվում է 1226 թվականով։	Շտրալզունդնի հանզայական կնիք։ 1329 թվական։ Պատկերված է կոգգ։	Էլբինգ քաղաքի կնիք։ 1350 թվական։ Գրություն՝ Sigillum civitatis Elbingensis։ Պատկերված է հանզայական կոգգի մեծ կայմը։

 

Շտրալզունդի առվևտրական նավատորմը 14-րդ դարի սկզբին ուներ մոտավորապես 100 միավոր․ լյուբեկի նավատորմը 1595 թվականին ուներ 253 նավ, որոնցից մոտ 50-ն ունեին 120 լաստից բարձր բեռնունակություն։ 15-րդ դարից նավերի անձնակազմում ընդգրկվում էին ծովագնացներ, զինվորագրված բրյուգերներ և վարձկաններ։ Հրամանատարներ, որպես կանոն, դառնում էին խորհրդի անդամները, որոնք նշանակվում էին քաղաքներից կողմից։ Բոլոր ծովային քաղաքներում հայտնվեցին նավաշինական հրապարակներ՝ լաշտադիա, որոնցում վերանորոգվում և կառուցվում էի կոգգեր։

Հանզայական նավահանգիստ մուտք էին գործում նաև միության ոչ անդամ առևտրականների նավերը․ համաձայն Գդանսկի մաքսային գրքի՝ 1460 թվականին Անգլիայից Գդանսկ է եկել 4, 1468 թվականին՝ 6, 1474 թվականին՝ 2, 1475 թվականին՝ 7, իսկ 1476 թվականին՝ 12 նավ (ընդհանուր փաստաթղթավորված է 31 նավ)։ Նշված է նաև, որ այդ տարիներին Մակլենբուրգի, Պոմորյեի, Պրուսիայի և Լյուբեկի ափերից եկել է 912 նավ, իսկ Սկանդինավյան թերակղզուց, Բորնհոլմից, Էստլյանդիայից և Գոթլանդից՝ 320, Հոլանդիայից՝ 155 և այլն։

Նոր ժամանակների Հանզայական միությունը (կամ Նոր Հանզա) միջազգային հասարակական կազմակերպություն է («քաղաքների մշակութային համերաշխություն»)։ Միությունը հիմնադրվել է 1980 թվականին նիդերլանդական Զվոլե քաղաքում՝ առևտրի և զբոսաշրջության աջակցության նպատակով։

 

Ներկայումս «Նոր ժամանակների Հանզայական միությունը» ընդգրկում է տնտեսապես և քաղաքականապես ակտիվ 176 քաղաքներ և եվրոպական 15 երկրներ։ Նոր Հանզայի գրասենյակը տեղակայված է գերմանական Լյուբեկ քաղաքում։

Յուրաքանչյուր տարի Նոր Հանզայի քաղաքներից մեկում անցկացվում է «Նոր ժամանակների Հանզայական օրեր» միջազգային փառատոնը։

Ներկայումս գերմանական Բրեմեն, Համբուրգ, Լյուբեկ, Գրայֆսվալդ, Ռոստոկ, Շտրալզունդ, Վիսմար, Անքլամ, Դեմմին և Զալցվեդել քաղաքներն իրենց պաշտոնական անվանումներում պահպանում են «հանզայական» տիտղոսը (օրինակ, Համբուրգի պաշտոնական անվանումն է «Ազատ և հանզայական քաղաք Համբուրգ» — գերմ.՝ Freie und Hansestadt Hamburg, Բրեմենը՝ «Հանզայական Բրեմեն քաղաք» (գերմ.՝ Hansestadt Bremen) և այլն)։ Համապատասխանաբար և ավտոմեքենաների պետական համարանիշներն այդ քաղաքներում սկսվում են լատինական «հավելյալ» H… տառով ― HB (այսինքն «Hansestadt Bremen»), HH («Hansestadt Hamburg»), HL (Լյուբեկ), HGW (Գրայֆսվալդ), HRO (Ռոստոկ), HST (Շտրալզունդ), HWI (Վիսմիր)։

• Կայսերական քաղաք
• Լյուբեկի իրավունք

Ծանցանկ

Աղբյուրներ

• Brand, Hanno (2006). Baltic Sea Trade: Baltic Connections. Hanse Research Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 7-ին.
• Dollinger, P (2000). The German Hansa. Routledge. էջեր 341–43. ISBN 978-0-415-19073-2.
• Gade, John A. (1951). The Hanseatic Control of Norwegian Commerce During the Middle Ages. E.J. Brill.
• Halliday, Stephen. "The First Common Market?" History Today 59 (2009): 31–37.
• Israel, I. Jonathan (1995). The Dutch Republic: It’s Rise, Greatness and Fall, 1477–1806. Oxford University Press.
• Magnusson, Lars (2000). An Economic History of Sweden. Routledge.
• Meier, Dirk (2009). Seafarers, Merchants and Pirates in the Middle Ages. Boyden Press. ISBN 978-1-84383-5-127.
• Nash, Elizabeth Gee (1929). The Hansa: Its History and Romance. ISBN 1-56619-867-4.
• Nedkvinte, Arnved (2013). The German Hansa and Bergen 1100–1600. Böhlau Verlag. ISBN 9783412216825.
• Schulte Beerbühl, Margrit (2012). Networks of the Hanseatic League. Mainz: Institute of European History. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 24-ին.
• Thompson, James Westfall (1931). Economic and Social History of Europe in the Later Middle Ages (1300–1530). էջեր 146–79. ASIN B000NX1CE2.
• Wubs-Mrozewicz, Justyna, and Stuart Jenks, eds. The Hanse in Medieval and Early Modern Europe (Leiden: Koninklijke Brill NV, 2013).

Պատմագրություն

• Cowan, Alexander. "Hanseatic League: Oxford Bibliographies Online Research Guide" (Oxford University Press, 2010) online
• Harrison, Gordon. "The Hanseatic League in Historical Interpretation." The Historian 33 (1971): 385–97. doi:10.1111/j.1540-6563.1971.tb01514.x.
• Szepesi, Istvan. "Reflecting the Nation: The Historiography of Hanseatic Institutions." Waterloo Historical Review 7 (2015). online Արխիվացված 2017-09-05 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հանզա» հոդվածին։