Capitalismo Rosa: Apropiación e asimilación capitalista da diversidade sexual

Consiste na obtención duns maiores beneficios ao incorporar ao consumo a sectores da poboación tradicionalmente discriminados, pero que adquiriron un poder adquisitivo suficiente, o denominado diñeiro rosa, como para xerar un mercado específico enfocado á comunidade gai, como bares e discotecas, turismo homosexual ou consumo cultural especializado.

Mentres que a configuración de espazos para o consumo LGTBI pode ser visto como unha oportunidade para a homosocialización, o feito de definir patróns de consumo provoca unha asimilación da diversidade sexual cara a patróns sexuais e de comportamento aceptados socialmente, como a monogamia, o interese pola moda dominante ou a definición de estéticas corporais fixadas por canons publicitarios.

Segundo algúns autores, en termos globais, a evolución do capitalismo rosa foi dalgunha forma paralela ao desenvolvemento do propio capitalismo moderno en Occidente. Aínda que sempre existiron sexualidades diversas, poden distinguirse tres períodos no desenvolvemento do mercado e negocios dirixidos á comunidade LGTBI, contribuíndo estes á súa vez á construción das diversas identidades sexuais:

Fase clandestina

 

Desde as últimas décadas do século XIX xa existían nalgunhas cidades de Europa e Estados Unidos bares, cabarets ou prostíbulos clandestinos dirixidos especialmente cara ao público homosexual. As persoas LGTBI eran frecuentemente perseguidas, aínda que comezaba unha primeira onda de loita polos dereitos LGTB que chegou incluso a publicar algunhas revistas de temática homosexual. Con todo, este primeiro movemento LGTB quedou desintegrado pola primeira e segunda guerra mundial e o auxe do fascismo en Europa.

Fase de creación de comunidades

Tras a segunda guerra mundial iníciase de forma xeral unha época de transición nas sociedades occidentais, tremendamente influídas pola homofobia dos fascismos. Aínda que os lugares e o consumo LGTBI seguen sendo marxinais, durante esta época créanse diversas asociacións incluídas dentro do movemento homófilo que buscan a valoración positiva da homosexualidade por parte da sociedade a través de encontros, publicacións ou festas benéficas, contrapostas aos comportamentos considerados marxinais e perversos como a promiscuidade, o cancaneo, a prostitución, as saunas ou as revistas eróticas.

Fase de integración na cultura de masas

Os disturbios de Stonewall de 1969 marcan o comezo do movemento de liberación LGTB, caracterizado pola visibilidade pública e polos obxectivos de despenalización da homosexualidade e da integración social e política, aínda que cunha resposta marcada pola pandemia de VIH/SIDA e unha sociedade homofóbica e puritana que desembocou no desenvolvemento do queer por parte dos grupos discriminados.

A partir dos anos 90, mediante o progresivo logro de dereitos e aceptación social, a discriminación que sufrían as persoas abertamente LGTB foi diminuíndo, ampliando a posibilidade de acceso a postos de traballo tradicionalmente heteronormativos, o que trouxo consigo un aumento do poder adquisitivo do colectivo LGTB, fundamentalmente o dos gais; moi relacionado coa tendencia dos dinkis, parellas con dous salarios e sen fillos. Estes procesos son palpables na dinámica que sufriron os barrios gais, que comezando por ser marxinais e degradados, atraeron á poboación LGTB polos seus baixos prezos e a seguridade que brindaba convivir con outras minorías sexuais. Estes barrios, tras ser rehabilitados en gran medida grazas á comunidade LGTB e porse de moda, paulatinamente sufriron procesos de xentrificación que soben os prezos e expulsan á poboación LGTB que non pode asumir os novos custos.

Paralelamente a estes procesos, foise desenvolvendo un mercado cada vez máis especializado en torno ao colectivo LGTBI, que atende especificamente as súas necesidades mediante a venda de servizos e produtos exclusivos. Finalmente, a tendencia social xera que tamén distintas compañías e firmas acaben por incorporar a defensa dos dereitos LGTB ás súas políticas de empresa e códigos de conduta, chegando a financiar eventos LGTB.

En España nin a redefinición viril da homosexualidade, nin a extensión do modelo gai, están feitos desde o activo movemento homosexual da época. A penetración do novo modelo lévase a cabo por canles privados: por empresarios/as que reproducen miméticamente institucións homosexuais xa presentes noutros países. [...] A institucionalización do universo homosexual «implica unha busca da eficiencia e da economía que comporta, ao mesmo tempo, maximizar o rendemento (expresado cuantitativamente en número de compañeiros e orgasmos) e a minimización dos custos (perda de tempo e rexeitamento das propostas)». Ese tipo de valoración das relacións socio-sexuais é característica do modelo gai, e ten orixe na formación dun mercado sexual concentrado.

O modelo gai. A sociedade rosa. p. 82-84

Aínda que é probable que sen a lexitimidade dada polo modelo capitalista de consumo non se conseguiron algúns dereitos civís e políticos en certas partes do mundo occidental, a consecución destes foi á conta da integración do colectivo LGTB nun marco vital e consumista heteronormativo. Neste sentido, o capitalismo rosa non é moi diferente ao capitalismo patriarcal postfordista, desde o cal se impulsou a integración das mulleres ao mundo do traballo produtivo mentres que se obviou estimular a incorporación dos homes ao traballo reprodutivo.

Da liberación sexual ao ideal de home gai

Desde unha mirada histórica, existe un paralelismo no proceso de liberación sexual e o paso dun sistema económico que necesitaba traballadores a un que necesita consumidores: as prácticas sexuais non reprodutivas como a masturbación, a sodomía ou a homosexualidade estaban prohibidas ou estigmatizadas por non xerar descendencia que era necesaria para manter o sistema económico, pero paulatinamente o proceso de mecanización do traballo posibilitou o paso a un sistema que xa non necesita tantos traballadores que manteñan a oferta como consumidores que aseguren a demanda, relaxando a presión sobre a sexualidade e posibilitando a tolerancia cara a outras formas de erotismo.

Con todo, a incorporación da diversidade sexual ao modelo capitalista non se fai por ter este un carácter social, senón pola posibilidade de clientes que aumenten a plusvalía. Pero debido a que o acceso á plusvalía é desigual, o sistema en si mesmo produce exclusión, facéndoo incompatible coa igualdade, a liberdade e o feminismo. É común advertir como o discurso dominante eloxia ás mulleres ou aos gais que conseguen postos de poder, conectando coa ideoloxía da meritocracia, o individualismo e a competitividade, mentres que xustifica que outros non consigan estes postos de poder porque non se esforzaron o suficiente, culpabilizándolos dalgunha forma; cando a razón de que outras persoas non poidan acceder a postos de poder provén do mesmo feito de que existan postos de poder que son exclusivos e excluíntes.

Doutra banda, a sociedade capitalista non aceptou a todas persoas sexo-diversas por igual. Tanto maior tolerancia social existe canto maior acceso a recursos teñan esas persoas, estando a orientación sexual e a identidade sexual coligadas ás cuestións de xénero, etnia e clase social. Por tanto, en xeral son os homes gais, cisxénero, occidentais, brancos, urbanos e de clase media ou alta os que están aceptados dentro do marco social de consumo. Ademais, este marco promove unha identidade homoxénea e heteronormativa do ideal de home gai, que ten unha determinada beleza, un corpo musculado e hipersexualizado, un comportamento masculino, éxito profesional e un poder adquisitivo concreto, establecendo que corpos son desexables e cales non; o que leva a que se despracen e marxinen, mesmo desde o propio colectivo gai, a homes con pluma ou que non se encadran dentro deste modelo estético.

No período pre-gai, a mocidade é un valor de cambio sexual, pero as persoas maiores homosexuais non están estigmatizadas. Coa extensión do modelo gai e a institucionalización que elo comporta fórmase un mercado sexual no que un dos bens máis apreciados para o intercambio sexual, ademais da virilidade, é a mocidade. A sobrevaloración da mocidade que impón o estilo gai implica unha minusvaloración do varón adulto maduro.

O modelo gai. A sociedade rosa. p. 93

Dereitos simbólicos e materiais

 

Aínda que, dentro deste marco capitalista e dependendo do país, conseguíronse algúns dereitos simbólicos como o acceso ao matrimonio igualitario ou o recoñecemento da identidade de xénero, estes dereitos están subordinados aos recursos, á renda da persoa e á súa posición social. Os dereitos simbólicos deben por tanto estar soportados primeiro por dereitos materiais que garantan unha vida digna, ligando a cultura e o social á economía e o material.

Aos gais tiñan que respectarnos non porque iso era un dereito lexítimo, senón porque fomos un lucrativo negocio. Aos gais non tiñan que respectarnos, senón explotarnos, veu a dicir o concepto gaipitalista. Era esa a igualdade do capitalismo, do gaipitalismo; fomos iguais como consumidores explotados en tanto que puidésemos pagar esa igualdade.

Adeus, Chueca. Memorias do gaipitalismo: a creación da «marca gai». p. 166

Neste sentido, a tendencia foi a que o movemento gai non defina a axenda política, senón ao revés, adaptándose aos esquemas heteropatriarcales e heteronormativos definidos desde a óptica capitalista tradicional, incorporando a visión social de familia, propiedade, corpo, organización económica ou vivencia sexual desde os esquemas heterosexuais. Non se ha problematizado a matriz onde se inseren os dereitos LGTB. Por exemplo, loitouse por conseguir o matrimonio igualitario, sen cuestionar o concepto de matrimonio, a súa historia, si é necesario na sociedade ou si outros tipos de matrimonio son posibles, converténdose a loita polo matrimonio igualitario, sostida polo ideal de amor romántico, na meta prioritaria do movemento LGB que fai parecer que non exista nada máis polo que loitar, detendo desta forma a emancipación sexual a través dunha condena moralista da sexualidade libre.

Política e movemento LGTBI

Con todo iso, e contrariamente ás ideas de igualdade, historicamente a esquerda política ha tratado ao movemento LGTB (do mesmo xeito que pasou co feminismo) como extravagancia ou como singularidades culturais que fragmentaban a súa axenda política, sen atender ás necesidades específicas das persoas non-heterosexuais e reducindo os seus problemas aos do resto da clase obreira. Porén, a feminización da pobreza recrúese nas lesbianas e transexuais ou os gais efeminados quedan relegados a traballos non cualificados por non participar de certa masculinidade patriarcal. No entanto, os primeiros movementos políticos defensores da liberdade sexual encadrábanse dentro da esquerda radical, como o anarquismo e só tardíamente as reivindicacións do colectivo LGTB integráronse na loita política da esquerda máis moderada, cando a hexemonía cultural capitalista comezou a incorporar ao colectivo gai.

Hoxe en día obsérvase que o movemento LGTB estase despolitizando e á vez está a ser utilizado cada vez máis con obxectivos políticos e económicos, é dicir, unha vez conseguidos certos dereitos simbólicos, as reivindicacións do colectivo LGTB se desdebuxan, pero desde o ámbito político e económico utilízanse con outros fins, como o lucro que supón a celebración da marcha do Orgullo LGTB que queda relegada a un espectáculo, a esixencia de protección dos dereitos LGTB para dar axudas a países en desenvolvemento, ou o uso da igualdade LGTB para apoiar posicións racistas e xenófobas de partidos de ultradereita. Desta forma, está a facerse que o colectivo LGTB, tradicionalmente crítico co Estado, apoie o homonacionalismo, é dicir, senta identificado cos países que defenden posicións favorables á igualdade LGTB e demonizando a outras culturas, especialmente a islámica, ademais de ser favorable a apoiar políticas neocolonialistas e esquecendo a homofobia, a transfobia e o machismo que seguen existindo dentro do mundo occidental.

 

En numerosos lugares do globo existen desde hai décadas grupos políticos que denuncian o capitalismo rosa e a mercantilización dos dereitos LGTB, visibilizándose en moitas ocasións como bloques de protesta (bloques queer ou rosas) dentro das manifestacións do Orgullo LGTBI, á parte de levar a cabo outras accións.

En España

En España desde o surgimiento do 15M, diversos colectivos levaron a cabo manifestacións e reivindicacións reclamando unha sexualidade para todas as persoas que non estea supeditada a intereses políticos e económicos.

Orgullo Crítico

 

Tras a aprobación do matrimonio igualitario en España, a marcha do Orgullo LGTB foi criticada por deixar de ser unha manifestación reivindicativa para pasar gradualmente a ser un negocio turístico.

Desde 2006 viñan celebrándose anualmente nalgúns barrios periféricos de Madrid, como Vallecas, manifestacións en contra da mercantilización do movemento LGTBI, denominándose Orgullo Alternativo ou Orgullo Crítico, retomando o día 28 de xuño como eixo central de acción. En 2011, tras o éxito das protestas do movemento 15-M, desde varios colectivos implicados xorde a cuestión da adaptación das demandas expostas á realidade LGTB. Desta forma organízase o primeiro Orgullo Indignado, con diversas actividades para reclamar unha sexualidade diferente á marxe do rendemento económico que teña en conta as interseccionalidades de xénero, etnia, idade e clase social ademais da reivindicación doutras corporeidades non normativas.

Máis tarde, este evento volve denominarse Orgullo Crítico, recollendo as demandas anteriores ademais de reivindicacións en contra do capitalismo rosa e á marxe do Orgullo oficial. En 2017, ante a celebración en Madrid do Orgullo Mundial, conformouse a Plataforma Orgullo Crítico Madrid 2017 co fin de visibilizar durante todo o ano diversos aspectos relacionados coa mercantilización e instrumentalización da diversidade sexual.

Distintos movementos noutras cidades, como Barcelona ou Sevilla, tamén organizan outros eventos neste mesmo sentido.

Outubro Trans

Tamén en 2011, o impulso do 15M recolle o ronsel das manifestacións de outubro polo Día Internacional de Acción pola Despatologización Trans, que viñan desenvolvendo en Madrid e Barcelona nos anos previos, para coordinar unha serie de eventos que reivindicasen o espazo social para outras identidades que non encaixasen dentro do esquema binario de xénero. Desta forma, cada outubro, organízanse diversas actividades englobadas dentro do Outubro Trans cun cuestionamento cara ao heteropatriarcado e o capitalismo rosa.

Outros artigos