Caergybi: Tref yng Nghymru

Saif ar ochr orllewinol Ynys Gybi ar lan Bae Caergybi, sy'n fraich o Fôr Iwerddon. Mae'r dref yn borthladd mawr: mae sawl fferi yn teithio rhwng Caergybi a Dulyn ac yn Iwerddon. Dyma'r dref fwyaf yn Ynys Môn efo poblogaeth o 13,659 yn ôl y cyfrifiad diwethaf nôl y 2011.

Caergybi

Math	tref
Daearyddiaeth
Sir	Cymuned Caergybi, Ynys Môn
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.32°N 4.63°W
Cod OS	SH2482
Cod post	LL65
Gwleidyddiaeth
AC/au	Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/au	Virginia Crosbie (Ceidwadwyr)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Mae Llwybr Arfordirol Ynys Môn yn cychwyn ac yn gorffen yn y dref. Mae yna bont droed fodern yn cysylltu'r porthladd gyda'r gyda'r dref. Mae yna lawer o fwytai fel Standing Stones, KFC, McDonalds, a Jambos Chinese. Yn ogystal, mae yno lawer o siopau fel Tesco, Poundland, Wilkos, Pets at Home, New Look a Cancer Research wedi'u lleoli yn y dref.

Mae olion yn dyddio o 2000 C.C. ar gopa Caer y Twr gyda nifer o Gytiau Gwyddelod ar y llethrau deheuol. Mae'n amlwg bod masnach aur a bwyaill cerrig rhwng Prydain ac Iwerddon.

Roedd caer Rufeinig Caer Gybi ar y safle yma o ddiwedd y 3g. Bellach, mae eglwys y plwyf a'i mynwent ar safle'r gaer, ond mae'r muriau'n dal i sefyll hyd at uchder o bedair medr. Cafodd yr eglwys ei adeiladu yn yr 1960au. Credir bod y gaer yma at ddefnydd llynges Rufeinig. Ym muchedd Sant Cybi mae cyfeiriad at frenin Gwynedd, Maelgwn Gwynedd, yn rhoi'r tir yma iddo i adeiladu mynachlog. Enw yr eglwys yw 'Eglwys Gatholig St Mary'.

 

Cryfhaodd y ffordd bost a adeiladwyd gan Thomas Telford o Lundain safle Caergybi fel y porthladd yr anfonwyd y Post Brenhinol ohono i Ddulyn ac oddi yno ar goets fawr y Post. Daw’r A5 i ben yn Admiralty Arch (1822–24), a ddyluniwyd gan Thomas Harrison i goffau ymweliad gan y Brenin Siôr IV ym 1821 ar y ffordd i Iwerddon ac mae’n nodi anterth gweithrediadau coetsis Irish Mail. Mae Ynys Gybi a Môn yn cael eu gwahanu gan y Culfor Cymyran a arferai gael ei chroesi ar y Bontrhydybont; a elwid felly, oherwydd bod y bont 4 milltir (6 cilometr) o Gaergybi ar yr hen dyrpeg.

• Cofeb Ryfel Caergybi
• Admiralty Arch
• Morglawdd Caergybi yw’r hiraf yn y DU ac fe’i hadeiladwyd i greu harbwr diogel i longau a ddaliwyd mewn dyfroedd stormus ar eu ffordd i Lerpwl a phorthladdoedd diwydiannol Swydd Gaerhirfryn. Mae treftadaeth fôr Caergybi yn cael ei chofio mewn amgueddfa forwrol. Adeiladwyd rhwng 1845 – 73 yn defnyddio cerrig o chwareli Caergybi a Moelfre.)

Ar ben Mynydd Twr adeiladodd y Rhufeiniaid y goleudy cyntaf yn yr ardal. Heddiw, nid oes ond y seiliau i'w gweld. Mae goleudai newydd yn gweithio ar Ynys Lawd (wrth y mynydd), trwyn y morglawdd (yn y porthladd), Ynys Halen (yn y porthladd) ac Ynysoedd y Moelrhoniaid yn bellach allan yn y môr, i'r gogledd.

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yng Nghaergybi ym 1927.

Mae'r gofeb hon yn coffau'r awyrenwyr Americanaidd a fu farw ar ôl i'w hawyren fynd i drafferthion gerllaw yma yn yr Ail Ryfel Byd.

Dadorchuddiwyd y gofeb yn 1993 gan Iredell Hutton o Ogledd Carolina. Ef oedd cynnwr cefn rheolaidd Y Jigs Up. Roedd y criw arferol wedi newid i awyren wahanol ar 22 Rhagfyr 1944. Mae gweddillion yr awyren yn Lle Gwarchodedig. Daethpwyd o hyd i ddau o’r llafnau gwthio o wely’r môr yn 1992. Mae un wedi’i harddangos ar y gofeb (sy’n cynnwys enw’r peilot). Mae'r llall yn amgueddfa filwrol Fort Fisher, Gogledd Carolina.

Chwaraeon

• Donough O'Brien (1879–1953) cricedwr Gwyddelig a aned yng Nghymru.
• Ray Williams (ganwyd 1959) yn enillydd medal aur codi pwysau yng Ngemau'r Gymanwlad
• Tony Roberts (ganwyd 1969) yn bêl-droediwr rhyngwladol Cymreig
• Gareth Evans (ganed 1986), codwr pwysau, enillydd medal aur y Gymanwlad a chystadleuydd Gemau Olympaidd yr Haf 2012 yn byw yn y dref.
• Alex Lynch (ganwyd yn 1995) pêl-droediwr proffesiynol, a addysgwyd yn Ysgol Uwchradd Caergybi

Maes Iechyd

• Lillie Goodisson (1859 – 1947) arloeswr ym maes iechyd gwenerol a chynllunio teuluol yn Ne Cymru Newydd

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

Caergybi yw man cychwyn Rheilffordd Arfordir Gogledd Cymru, sy'n ei chysylltu â Crewe.

Mae cwmnïau fferi yn rhedeg gwasanaethau rheolaidd rhwng Caergybi a Dulyn a Dún Laoghaire yn Iwerddon. Ceir nifer o fysus yn rhedeg yn ardal Caergybi sy'n ei chysylltu â llefydd eraill ar yr ynys. Y pwysicaf yw'r gwasanaethau i Fangor a Llangefni. Mae'r A55 yn dechrau yn y dref. Fel yr E22 Ewropeaidd mae'n cysylltu Caergybi ag Ekaterinburg yn Rwsia.

•  
  Goleudy ar bentwr deheuol Caergybi