Bwrdd Yr Iaith Gymraeg: Corff rheoli iaith sy'n gwarchod a hyrwyddo Cymraeg yng Gymru

Derbyniodd y Bwrdd grant blynyddol gan y llywodraeth, £13.4 miliwn yn 2006–7, a oedd i fod i'w ddefnyddio er mwyn "hybu a hwyluso" defnydd o'r iaith Gymraeg. Roedd y Bwrdd yn gyfrifol am weinyddu Deddf yr Iaith Gymraeg, ac am sicrhau bod cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn cadw at ei rheolau.

Gellir ystyried Cyngor yr Iaith Gymraeg, a sefydlwyd yn 1973, fel cynsail at sefydlu'r Bwrdd. Wedi hynny, sefydlwyd corff ymgynghorol anstadudol ym 1988 o dan gadeiryddiaeth John Walter Jones. Gwnaeth y bwrdd argymhellion i’r llywodraeth yn 1991 bod angen Deddf Iaith newydd, gan arwain at Deddf Iaith 1993 a sefydlodd y bwrdd statudol.

Ar ddiwedd 2004 cyhoeddodd y Prif Weinidog Rhodri Morgan "goelcerth y cwangos" a fyddai yn diddymu sawl corff yn cynnwys Bwrdd yr Iaith. Croesawyd hyn gan Gymdeithas yr Iaith ond nid oedd pawb yn cytuno. Yn 2006 cafwyd pleidlais yn y Cynulliad yn gorchymyn i Llywodraeth y Cynulliad ohirio'r cynllun. Yn dilyn Etholiad y Cynulliad 2007 cafwyd cytundeb Cymru'n Un rhwng Llafur a Phlaid Cymru. Dair mlynedd yn ddiweddarach cyflwynodd y Llywodraeth y Mesur Iaith hir-ddisgwyliedig ac fe'i basiwyd gan y Cynulliad ar 7 Rhagfyr 2010. Byddai'r Ddeddf yn sefydlu swydd newydd Comisiynydd Iaith gan ddod a Bwrdd yr Iaith i ben ar ôl bron i ugain mlynedd. Diddymwyd Bwrdd yr Iaith Gymraeg ar 31 Mawrth 2012 a trosglwyddwyd staff, eiddo a dyletswyddau y bwrdd i Lywodraeth Cymru ac i Gomisiynydd y Gymraeg.

• Rhagfyr 1993-Mawrth 2004 – John Walter Jones
• Ebrill 2004-31 Mawrth 2012 – Meirion Prys Jones

• Rhagfyr 1993-Chwefror 1999 – Dafydd Elis-Thomas
• Mawrth 1999–Awst 2004 – Rhodri Williams
• Awst 2004-Chwefror 2012 – Meri Huws
• 1 Chwefror 2012–31 Mawrth 2012 – Marc Phillips

Beirniadwyd y Bwrdd gan rai, yn honni nad oedd grym ganddo dros y cyrff cyhoeddus ac yn ei feirniadu am fethu hyrwyddo'r iaith o fewn y sector preifat.

Agwedd ymgyrchwyr dros y Gymraeg oedd gweld y Bwrdd yn offeryn diddannedd a biwrocrataidd yn yr ymgyrch i arbed yr iaith Gymraeg. Roedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn ei feirniadu'n llym, gan ymgyrchu am ddeddf iaith newydd.

• Gwefan Bwrdd yr Iaith Gymraeg archifwyd gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru